Babalar erlıgı – täuelsızdık tıregı

Qazaq tarihynyŋ qai kezeŋıne oi jügırtıp, zerdemızde tarazylasaq ta el bolyp qalyptasuynyŋ oŋaiǧa tüspegenın köremız. Otanyn otarşyldyqtyŋ būǧauynan bosatpaiynşa attan tüspegen batyr babalarymyzdyŋ erlıgı — bügıngı täuelsızdıgımızdıŋ tıregı ıspettı. Özge jūrttyŋ közıne şel bıtırgen qazaqtyŋ ūlan-baitaq jerı men  bailyǧy, saiyn dalasyn jailap jatqan myŋǧyrǧan malyn talauǧa qandy ūrtyn tamsana jalap, kımder qūmartpady deisız?! Alaida, bırlıgınen bütındık, tırlıgınen adaldyq ainymaǧan eldı Allanyŋ bergen nesıbesınen aiyruǧa ūmtylǧandar qanşalyqty qiianat pen qiiamet tudyrsa da ruhyn syndyra alǧan emes. Sondai dübırlı oqiǧalardyŋ bırı 1931 jyly aqpanda bastalǧan Abyraly köterılısı būrynǧy Semei oblysy Abyraly audanynda boldy. Körşı jatqan Şyŋǧystau, Şūbartau, Qarqaraly, Qu audandaryndaǧy özderıne niettes azamattarmen bailanysqa şyǧyp, olardy köterıp, kürestı bırge örbıtuge talpynǧan. Köterılıs alǧaşqyda Ūzynbūlaq, Tailan, Aqbūlaq, Börılı, Myrjyq, Degeleŋ auyldarynda bastalyp keiınnen bırınen keiın bırı barlyq auyldar qostaǧan. Jalpy 3500- ǧa tarta adam atqa qonyp qaruly qaqtyǧystarǧa qatysty. Jazalauşy otriadtarmen bolǧan şaiqastar kezınde 60 adam oqqa ūşyp, 171 adam üştık sottyŋ şeşımımen atylǧan, 183 adam  10 jyldan astam uaqytqa sottalyp, Sıbırge aidaldy. Myŋdaǧan adamdar quǧyn sürgınge ūşyrap şet elder men elımızdıŋ är taraptaryna bosyp ketedı. Odan keiın elımızdı jappai jailaǧan aştyq saldarynan audan halqy aştyqqa ūşyrap, halyqtyŋ üşten bırı ǧana qalǧan. 1937-1938 jylǧy halyq jaularynan tazartu men Otan soǧysynyŋ zobalaŋy kelıp eldı mülde tūralatyp tastady. El endı esın jiia bergende 1949 jyly KSSRO-da eŋ alǧaş ret  sutegı atom bombasyn osy audandaǧy Degeleŋ tauynda synaqtan ötkızılgen. 1954 jyly halqy jan-jaqqa köşırılıp Abyraly audany bırjolata taratylyp, jerı synaq poligonyna ainaldyryldy. Jazyqsyz jūrtty jappai aşarşylyqqa ūşyratqan 1931-32 jylǧy alapat aşarşylyq eldıŋ erıksız köterılıske şyǧuyna mäjbür ettı. 1928 jyldan bastap «asyra sılteu bolmasyn, aşa tūiaq qalmasyn!» degen jalaŋ ūrandy jamylǧan ūjymdastyru kezeŋıne qarsy jer-jerde bılıne bastaǧan halyq narazylyǧy 1931 jyly şaryqtau şegıne jettı. Iаǧni, däl osy jyldyŋ aqpan-nauryz ailarynda tarihtan belgılı bes köterılıstıŋ alǧaşqysy bolyp Abyraly köterılısı būrq ettı. Ükımetke et ötkızu josparyn oryndaudy talap etken jergılıktı şolaq belsendılerdıŋ aqylǧa syiymsyz äreketınıŋ aqyry jaqsylyqqa aparmasy aidan anyq edı. Tıptı, dalada mal tūrmaq, tıske basar azyq qalmaǧanyn bıle tūra halyqtyŋ obalynan qaimyqpai salyǧyn üdete tüsken sol kezdegı Ükımettıŋ üstemdık jürgızuıne būdan ary tözu mümkın de emes edı. Jergılıktı eldıŋ esınde «Abyraly köterılısı», «Qambar köterılısı» degen atpen qalǧan sol bas köteruge qatysqandardy qylyşynan qan tamǧan qūryǧy ūzyn qyzyl imperiia aiaǧan joq: atty, asty, abaqtyǧa japty, bır sözben aitqanda köterılıstı küşpen basty. Eŋ qasırettısı sol, köterılıs qūrbandarynyŋ süiegı qai jerde qalǧany «jabuly qazan jabuly» küide qala berdı… Biyl Abyraly köterılısıne 80 jyl toldy. Ūrpaq üşın ūmytylmaityn, ūmytuǧa da bolmaityn sol tarihi oqiǧanyŋ qūrbandaryna taǧzym etıp, erlıkterın paş etu täuelsız elımız üşın ortaq paryz sanalady. Sol sebepten de şılde aiynyŋ 27-ı künı Şyǧys Qazaqstan oblysy, būrynǧy Abyraly audanynyŋ ortalyǧy bolǧan Qainar auylynda «Babalar erlıgı-täuelsızdık tıregı» atty memorialdyq-keşen aşylyp, jūrtşylyq  «öşkenımız janyp, ölgenımız tırılgen» taǧy da bır taǧylymdy ıstıŋ kuäsı boldy. Monumentte osy köterılıske qatysyp qūrban bolǧan atalarymyzdyŋ esımderı märmär taqtaǧa qaşalyp jazyldy. Qazır elımızdıŋ tüpkır-tüpkırınde tūratyn, köterılıske qatysyp jer audarylǧan, quǧyn körgen atalarymyzdyŋ ūrpaqtary jinalyp, babalyrynyŋ erlıgıne taǧzym etıp, ataqonystaǧy el jūrtymen esten ketpes qauyşu boldy. Elımız täuelsızdıgınıŋ 20 jyl toluymen orailastyrylǧan mūndai eleulı şarua «Abyraly-Degeleŋ» qoǧamdyq qorynyŋ mūryndyq boluymen jüzege asqanyn aldymen aitqan jön bolar. Atalmyş monumenttıŋ Qainar auylynan boi köterıp, tuǧan jerdıŋ ruhyn asqaqtauy «Abyraly-Degeleŋ» qoǧamdyq qorynyŋ prezidentı, käsıpker-mesenat Marat Qūrmanbaevtyŋ ūiytqy boluymen osy öŋırden şyqqan azamattyr özderınıŋ qarajattaryna tūrǧyzyp otyr. Senbı küngı şara aldymen  Qainar auylynyŋ kıre berısıne ornalasqan Semei poligony qūrbandaryna arnalǧan monument basyndaǧy jiynnan bastaldy. Semei iadrolyq poligonynyŋ jabyluyna 20 jyl toluyna orai ötkızılgen jiynǧa Şyǧys Qazaqstan oblystyq Jer qatynastary bölımınıŋ bastyǧy Qonysbai Töleubekov, Semei qalasynyŋ äkımı Aibek Kärımov, Semei Ortalyq meşıttıŋ naib-imamy Maqsat qajy, Almaty qalasynan arnaiy kelgen tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Talas Omarbekov, Qazaqstan Ensiklopediiasynyŋ Bas direktory, aqyn Bauyrjan Jaqyp syndy qadırlı qonaqtar arnaiy keldı. Äkımnen keiın söz alǧan abyralylyq qadırmendı aqsaqal Mübärak Aǧybaev pen Maqsat qajy Quantaiūly el atynan Qazaqstandaǧy tynyştyq pen bırlıktıŋ tūraqtylyǧy men täuelsızdıgımızdıŋ baiandy boluyna tılektestıgın jetkızdı. Tamyzdyŋ jiyrma toǧyzy.. Janǧan kün kökte öşken kün, Talai taǧdyrdy şeşken kün. Abyralymnnyŋ bauyrynan Abdyrap halqym köşken kün… dep aqyn Bauyrjan Jaqyp kürsıne jyrlaǧanyndai tynyş jatqan eldıŋ berekesın bezdırıp, qonysynan qozǧap jıbergen atom zardabynyŋ kesapaty el esınen eşuaqytta ketpesı anyq. El asyǧa kütken memorialdyq keşennıŋ aq matasy tüsırılıp, tarihi eskertkış köz tartyp sala bergennen-aq söz alǧan märtebelı meiman, osy şaraǧa arnaiy şaqyrylǧan ǧalym Talas Omarbekov Abyraly köterılısınıŋ şyǧu sebepterı jaiynda taǧylymdy baiandama jasady. 1931 jyldyŋ köktemınde bolǧan köterılıstıŋ maŋyzy qanşalyqty ekendıgın jinalǧan qauym tılge şeşen ǧalymnyŋ şeşıle söilegen sözınen aiqyn ūǧyndy. Degenmen Abyraly köterılısınıŋ tarihy älı tolyq zerttelgen joq. 1929-1931 jyldary 300-den asa ırılı-ūsaqty köterılıster boldy desek, sonyŋ ışındegı eŋ ırılerınıŋ bırı osy «Abyraly köterılısı». Al būl köterılıstıŋ maqsat-müddesı Alaş müddesımen, Alaş Orda aldyna qoiǧan maqsattarmen jalǧasyp jatty. El arasynda keŋester ükımetı qūlady , Alaşordaşylar jaqynda elge kelıp köterılıstı özderı basqarmaq degen qauesetter taraǧan. Köterılışşılerdıŋ  jospary boiynşa barlyǧy bır tudyŋ astyna bırıgıp, audan ortalyǧy Qainardy alyp, Şyŋǧystaulyqtarmen bırıgıp aldymen Znamenkany( Qarasu) talqandap Semeige şabuyldap, Alaş ükımetın qaita ornatu niette bolǧan. Kezınde Semei Alaş Ordanyŋ astanasy bolǧany belgılı. Abyralylyqtardyŋ Alaş Orda kösemderımen bailanystarynyŋ qalai bolǧanyn zerdelesek, onyŋ tamyry tıptı de tereŋde jatqanyn köremız. 1905 jyly äigılı Qarqaraly petisiiasy jazyldy. « Delo ob agitasii sredi kirgiz Karkaralinskogo i Pavlodarskogo uezdov o posylke v Peterburg deputasii dlia predstovleniia ot Kirgizskogo naroda petisii sariu» Osy qūjatqa 42 adam qol qoiǧan. Solardyŋ ony Abyraly audanyna qarasty bes bolystyŋ azamattary. Petisiiany ūiymdastyruşylar Älihan Bökeihanov pen Jaqyp Aqbaev. Petisiia 47 punktten tūrady. Onda qazaq halqynyŋ barlyq mūŋ – mūqtajdary qamtylǧan. Keiınnen Abyraly audanyna bırıktırılgen bes bolystan myna adamdar petisiiaǧa qol qoiǧan. Abyraly bolysynan : Mūsa Qūlbaev, Süleimen Qoisoimasov; Aqbota bolysynan : Jüsıp Qūlbatyrov, Bektıbai Botabaev; Börlı bolysynan: Tolmūhamet Altyntorin, Raqiia Satbaev; Degeleŋ bolysynan: Kerımhan Tölebaev, Tyşqanbai Qaşaqov; Temırşı bolysynan: Sekerbai Qanǧojin, Ospan Janǧabylov; Būl aty atalǧan adamdar elınıŋ joǧyn joqtai bıletın, halqyna jany aşityn naǧyz ūltjandy azammattar bolǧanyna şübä keltıruge bolmas. Elınıŋ aldynda zor bedelge ie azamattar öte däulettı de  bolǧan. El- jūrtyna qarailasa alatyn osynau tūlǧalar qazaqty qalai da eŋselı el etemız degen Alaştyŋ kösemderın  qaşan da qoldap  otyrǧan.  1918 – 1920 jyldar aralyǧynda  Semeidı Alaş qalasy, Alaş Ordanyŋ astanasy dep jariialaǧanda da bır esepten osy öŋırdegı osyndai azamattarǧa arqa süiegendıgınende bolar. Alaş partiiasy men Alaş Orda ükımetın de qarjylandyruşylar bolǧan. Solardyŋ bırı №14 auyl Ūzynbūlaqtyq,  mal-mülkı tärkılengen, Alaş qairatkerlerınıŋ janaşyry Aman Belgıbaev  1931 jyly köterılısşılerdı jazalau kezınde NKVD üştık sotynyŋ şeşımımen auyldastarynyŋ közınşe atylǧan.  Keiın joǧaryda aty atalǧandardyŋ barlyǧy da halyq jauy atanyp, bastary aidauda kettı. Osy babalarymyzdyŋ aiauly esımderı monumentke oiylyp jazyldy. Al olardyŋ jarqyn ıs-äreketterı bolaşaq ūrpaqtarynyŋ jadynda mäŋgılık saqtalu üşın tereŋdei zertteluı kerek. Qainar jerıne tabanym tiıp, Abyraly men Degeleŋ tauyn  körgende kökeiıme aqyn Serık Aqsūŋqarūlynyŋ myna öleŋ şumaqtary kökeiıme orala berdı. Qarqabat Ana – Abyraly – Şaşyn jaiyp Aŋyrady! Han – Taqtan tüstı! Qazaq – Attan tüstı… Ruhsyz Denede – Boq! Degeleŋ – Joq!!! Kım menı büirektei bölgen kep? Attyŋ jalynda Arqanyŋ jelı ūiqtaidy. Abyraly – Han Kenenıŋ aruaǧy küŋırengen! Kündız köz aldymda köleŋdep, Tünde tüsımnen şyqpaidy… Abyraly – Han Kenenıŋ aruaǧy küŋırengen… İä, resmi tarihta köp aitylmaǧan soŋ da şyǧar, tarihtyŋ qaitalanatynyn eske ala bermeitın, ötkenınen qortyndy şyǧarmaityn bügıngı bızder şynaiy baǧasyn bermegen köterlıster, qanşa jerden jeŋılıp, janşylsa  da halyqtyŋ ruhyn jasyta almady. Al bügıngı bızder atalarymyzdyŋ erlıkterın eşqaşan ūmytpaq emespız.

---

Ardaq Berkımbai,

Almaty — Abyraly — Almaty.

BAUYRJAN JAQYP. ABYRALY KÖTERILISI Sonau bır jyly aqpanda, Kök boran ūlyp soqqanda, Şitı myltyqty qolǧa alyp, Qondy erlerım attarǧa. Toptalyp kelıp jylyndy Tünde janǧan ottarǧa Azattyǧyn qazaqtyŋ Jazyp kettı aq qarǧa. Kempırbaidyŋ Sqaǧy Köp aldynda söiledı: «Qanǧa toiǧan qyzyldar, Bailyqty aldy, baidy aldy, Ortaşadan taidy aldy. Kedeiden jalǧyz qoidy aldy. Ata qystau jerdı aldy, Aspandaǧy Aidy aldy, Babadan qalǧan dındı aldy, Kömeiden qyzyl tıldı aldy, Bilıktı aldy, tördı aldy, Endı halqym, neŋ qaldy». Qūrsyn dep büitken künıŋdı, İt — ömırden tüŋıldı. Bır allaǧa syiynyp, Ataly sözge jügındı. Bes Boşannyŋ balasy, Bes sausaqtai bırıgıp, Jūdyryqtai jūmyldy. Şoqpar, qylyş alysty, Bılekterı türıldı. «Abylailap», «Aqjoldap» Köterıp qolǧa tu ıldı. Sol būrynǧy belester, Sol būrynǧy döŋester, Aiqai süreŋ dauystar Aily tüngı elester. Tūiaǧymen jer qazyp, Attar şapty bel jazyp, Sol baiaǧy tereŋ sai, Sol baiaǧy keŋ jazyq. Ūşyrap halyq kärıne, Qolǧa tüstı jaulary, Kuä bolǧan bärıne, Abyraly taulary. Kökşetau jaqtan oq qūsyp, Myltyq ünı «gürs!» – ettı, Tailan jaqtan ot qūşyp, Köterılıs būrq ettı. Qoldap kettı keu-keulep, Qyzylşoqy, Aqşoqy, Qaraşoqy, Kökşoqy, Saryşoqy, Qanşoqy, Ūzynbūlaq, Eŋbektes, Ainabūlaq, Balapan, Qarabūlaq, Aqbūlaq, Aqty tulap, şapqylap, Qaratūmsyq, Degeleŋ, Egız, Samai, Qaraöleŋ, Qusaq, Toqa, Aqsoran, Qarǧa jaqty ot Şaǧan. Arşaly men Aidarly, Aiqaidan bas ainaldy, Süttıbūlaq, Keldıbai, Tıleuın eldıŋ ber Qūdai. Qara biık, Jyryq su, Aqsaida tūrdy tūnyp şu. Qaz dauysty Qazybek, Qajyǧa barǧan Jänıbek, Tättımbet pen Alşynbai, Qarateke, Baqtybai, Bar Baibosyn, Tyşqanbai, Japalaq pen Sartymbai, Elqondy men Tolybai, Kemelbai men Şynybai, Ataqozy, Bölegen, Aqtamberdı, Tölegen, Baiqoşqar men Bojahan, Noha qajy, Öndırbai, Seŋkıbai qajy aruaǧyn Şaqyryp qondy atyna, Attandy Aqsai şatyna, Qairan da bızdıŋ batyrlar. Qojyr tastar, qoi tastar Köne jaqpar jartastar, Bota tastar, nar tastar, Jetkızedı dauysyn: Kısınegen attardyŋ, Jarqyldaǧan ottardyŋ, Zar jylaǧan balanyŋ, Qan jylaǧan ananyŋ, Şitı myltyq tarsylyn, Ürgen ittıŋ arsylyn, Laqtyrylǧan tastardyŋ, Şabylǧanyn bastardyŋ, Möŋıregenın tabyn mal, Lap qoiǧanyn qalyŋ qol. Aqqan qannyŋ suylyn, Jürekterdıŋ zuylyn, Salynǧanyn salyqtyŋ, Aşynǧanyn halyqtyŋ, Qyspaqqa alyp jandaryn, Tartyp alyp maldaryn, Aşa tūiaq qaldyrmai Asyra sılteu bolǧanyn. Buyrşyn mūzǧa taiǧan kün, Mūnar da mūnar, mūnar kün. Aitylǧanyn «Aqsarbas!» Oqylǧanyn qūrannyŋ. Qyzyljalda türmede, Qinalǧanyn erlerdıŋ, Tas közınen basqa taulardyŋ, Aityŋdarşy körgen kım?! Körıp tūrmyn men bügın: Sasyrbasty basqa ūlt, Sabaǧanyn basqa ūryp, Altyn qaida, at qaida? Myltyq qaida, oq qaida? Kümıs toly qap qaida? Qarulanǧan top qaida? Sansyz saual jaudyryp, Eldıŋ esın audyryp, Ūryp-soǧyp Tailanda, Jauap alyp Qainarda, Qyryp salyp Qusaqta, Atyp salyp Aqsaida, Mynau sūmdyq basynu, Toqtamai ma, toqtai ma?! Kürestıŋ osy bar syry, Qaitsın qylyş, qamşyny, Qaruy az topty bölşektep, Küşpenen bilık janşydy. Köz jasyn töktı, kördı de Abyralynyŋ tau-şyŋy. Satqynnan bastyq sailady, Atty, qudy, aidady, Qolǧa tüsken erlerdıŋ, Qol-aiaǧyn bailady. Molda menen Qojanyŋ Saqalyn jūlyp oinady. Abyraly dese, jau körıp, Quǧyndauyn qoimady. Qoisyn jendet saualyn, Men bereiın jauabyn: Bodandyqtan qūtylyp, Bostandyqqa ūmtylyp, Janyn qidy sol erler, Janaryna nūr tūnyp, Bırı kettı türmede, Bırı kettı ırgede, Bırı atyldy qapyda, Bırı oqqa ūşyp mert bolyp, El aldynda sert berıp, Bırı jandy ört bolyp, Tırıdei jaudyŋ otyna. Bırı öldı qystau tübınde, Bırı aidaldy Sıbırge, Bırı atyldy taŋ aldy, Bırı atyldy ıŋırde. Bar kınäsı olardyŋ, Qazaqtyŋ oilap bırlıgın, Azattyqty aŋsaǧan, Osydan seksen jyl būryn , Täuelsızdıkke jol salǧan. Şetınen batyr, tektı olar, Jazyqsyz japa şektı olar. Būl dünienı syilap ūrpaqqa, O düniege kettı olar. Solar edı jūrttyŋ nar ūly, Güldengen eldıŋ tamyry. Bılmei qaldy ūrpaǧy Qaida ekenın qabırı Naǧlet zaman küiıgı, Al ne ısteisız, endı sız?! Bärınen de qiyny, Qabırı joq. Belgısız! Men bılmeimın däl bügın, Qaida babam süiegı. Sony oilasam är künı Jan-jüregım küiedı Qyrǧyndy eske-ap Kärı tau, Kemseŋdeidı iegı, Jel bolyp kelıp äruaqtar, Betımızden süiedı. Būl da bır Saryarqamda, Şertılmei jürgen küi edı. Tasqa oiylyp jazylǧan Attary tūrǧan jaŋǧyryp, Ūmytpaidy elı mäŋgılık, Erlerge, basyn iedı … Aqiqattyŋ aq perdesı, Uaqyt qolymen türıldı. Jaŋǧyryp zaman zerdesı, Ädıletke jügındı. Öşkenımız jandy aǧaiyn, Ölgenımız tırıldı. Qabyl da bolsyn dūǧamyz, Aruaqqa taǧzym bügıngı!