Bır özınıŋ aibaty myŋ kısıdei bolady…

«Qarabek batyr» degen jyrdyŋ ekı nūsqasy bar. Onyŋ bırın 1940 jyly Qyzylorda oblysy Aral audanyndaǧy Keŋes Odaǧynyŋ Ǧylym akademiiasy ūiymdastyrǧan ekspedisiia jinaǧan eken. Epostardyŋ mazmūnyna elıktep keiınnen şyǧarylǧan osynau jyrda Qarabek batyrdyŋ qaisarlyǧy, otansüigıştıgı keŋınen sipattalady.

Qarabek on jasqa kelgende qol-aiaqqa tūrmai qalaǧa qaşyp keledı. Bırde ol tüsınde qyp-qyzyl jeldı köredı. Sol dauyl bärın qiratyp, jaipauǧa ainalady. «Qaryŋdasyŋnyŋ sūlulyǧyn estıp, äieldıkke aluǧa jinalyp köp qalmaq keledı», – dep şeşesı ūlynyŋ tüsın joridy. Aitqandai-aq köp ūzamai qaptaǧan qalyŋ qalmaqtyŋ äskerın köredı. 
Qarabek atty töreŋız,
Bır özınıŋ aibaty,
Myŋ kısıdei bolady.
Kıdırıp qalǧan qalmaqqa,
Özı baryp jolyqty.
– Azau noǧai qalasy ǧoi, Kä­dırhan hadişanyŋ qyzy sūlu eken, segız qatyn üstıne sony almaqqa kele jatyrmyz, – deidı Qablan degen qalmaq.
Osy sätte Qarabektıŋ közderı ottai janyp, namysyn janyp, jauyna tūra ūmtylady.
Bır-bırımen kezdesıp,
Ekeuınıŋ oǧy da,
Qūmalaqtai qorǧasyn,
Sauytqa tiıp tyrs etıp,
Janşylyp tüsıp qalady.
Altyn sapty aibalta,
Şaradai basqa şabysty.
Dulyǧaǧa ötpedı,
Ärmen kesıp ketpedı,
At üstınde alysty.
Bala da bolsa Qarabek,
Järdem berıp jetı pır,
Sol uaqytta erjettı.
Älsıretıp jaudy meŋdettı,
Qablan tasqa bailandy.
Qarabek endı öz basyn,
Myŋ san qolǧa şaptady.
Köp eken dep seskenıp,
Atynyŋ basyn tartpady.
Jekelep erge şyǧuǧa,
Jalǧyz qalmaq batpady.
Söitıp, Aqqūla atqa mınıp, qaruyn belge ılgen Qarabek myltyqtan tütep tūrǧan oqty da boiyna eş darytpaidy. Batyrdyŋ myqtylyǧy jyrda erekşe ekpınmen suretteledı.
Qaptap tūrǧan qalmaqty,
Qaiyrǧa şyqqan sazandai,
Tüirep tastap keledı,
Bette qaldy myŋ kısı,
Oida qaldy san kısı,
Qolyndaǧy süŋgısı,
Qara qanǧa boiandy.
Osylaişa, ekı kün degende myŋ san qoly bar qalmaqty jalǧyz özı jeŋedı. Ūrys kezınde Qarabek qaryndasy Hanbibıge qyzyǧyp, syrtynan talas qylyp jürgenderdıŋ köp ekenın estidı. Qaraşa taudyŋ basyna şyǧyp, artyna qarasa, qara būlttai bolyp taǧy da qalmaq qaptap kele jatqanyn köredı. Aqjan esımdı qalmaq öz äskerın Qarabekke qarai būrady. Osyndai qiyn kezde de batyr sabyr saqtap, ar-namysyn biık ūstaidy.
Qoramsaqqa qol saldy,
Qozy jauyryn oq aldy.
Tolyqsyp tūrǧan Aqjannyŋ,
Qoltyǧynan oq atty.
Qūdai berdı bır baqty,
Qisyq bıtken qaraǧai,
Būtaqtai kesıp qūlatty.
Qyz ızdegen Aqjan er,
Bır töbenıŋ basynda,
Qūzǧyn, qarǧa qasynda,
Kömusız jatyp qalady.
Toǧyz qabat sauyt kigen Qarabek jauyn jeŋıp, älgınde bailap qoiǧan Qablanǧa keledı.
Jalǧyz atty qasqanyŋ,
Kım senedı sözıne-ai.
Öltırmei-aq Qablandy,
Tırıdei aidap baraiyn, – dep Qarabek ony öltırmei, qol aiaǧyn bailap, auylyna alyp baruǧa niettenedı. Qablan bolsa qulyqqa köşıp, Hanbibıge ölerdegı sözın aityp, ǧaşyqtyǧyna sendıruge tyrysyp baǧady. «Menıŋ qasyq qanymdy aǧaŋnan sūra, öltırtpe. Eger sözıŋdı tyŋdamasa, aǧaŋ senı jaqsy körmeidı», – dep qaita-qaita aityp qoimaidy. Qalmaqtyŋ siqyrly le­bızıne aldanyp, Hanbibı ony bosattyrady. Basy ainalǧan qyz endı qalmaqqa özı ǧaşyq bolyp qalady. Ketıp bara jatqan qalmaqqa oramalyn būlǧap, Hanbibı soŋynan ılesedı. Tünde Qarabek ūiyqtap jatyp, taǧy da tüs köredı.
Jürgenımde aŋ aulap,
Adasyp ketıppın.
Bır adam kelıp,
Oiyn qylyp şylbyrmen,
Qolymdy myqtap bailady.
Olai-būlai jūlqynyp,
Üze almai sorym qainady.
Bır jolbarys keldı de,
Oŋ qarymdy şainady.
Män-jaidy zerek köŋılmen sa­ralaǧan şeşesı: «Nege Qablandy öltırmei jıberdıŋ? Hanbibı ekeuı qosylyp, senı öltırudı josparlap jatyr. Sondyqtan qalaida qalmaq­tyŋ közın qūrtuyŋ kerek», – dep aqyl qosady.
Öz bauyrynan jirenıp, jaudy jaqyn tūtqan Hanbibı Qarabektı öltırudıŋ aila-şarǧylaryn ūsynǧan qalmaqtyŋ aitqandaryn jasaidy. Bırde Hanbibı aǧasyna üide otyrǧanda «qoltūzaq oinaimyz» dep qolqa salady.
Temırden qūrsau salsa da,
Jöke arqanmen şalsa da,
Bärın de talqan qylady,
Jıp tügıl temır synady.
Sodan Hanbibı aǧasynan mūnyŋ mänısın sūraidy.
Bır bekıtse bekıter,
Būǧynyŋ qalyŋ terısı.
Būrap taqqan üş örıp,
Sarjanyŋ kırısı,
Sol bekıter qolymdy, – dep Qarabek aŋqaulyq jasaidy. Bauyrdan qalmaqtyŋ jıgıtın artyq körgen Hanbibı aǧasynyŋ qolyn äbden bailap, tyǧylyp jatqan qalmaqty ılestırıp alyp keledı. Qalmaq pen Hanbibı Tasbūlaqtyŋ basynda jiy­lyp tūrǧan tomarlarǧa aparyp Qa­rabektı örteudı ūiǧarady. Osyndai qiyn-qystau kezde batyrǧa ǧaiyptan paida bolǧan pırler kömekke ūmtylady. Aspanda naizaǧai oi­natqyzyp, jaŋbyr jauǧyzady. Janyp jatqan tomarlar nöserdıŋ suynan sönıp qalady. Söitıp, Qarabektıŋ basyna qandai qiyn-qystau kezeŋ taiansa, sol sätte onyŋ qasyna közdı aşyp-jūmǧanşa «jetı pırı» paida bola ketedı eken. Mäselen, Qarabektı Qablan qalmaq almaspen şapqaly jatqanda üstıne temır qaqpaq jauyp, aman-esen alyp qalady. Qūs kezdıktı alyp, aǧasyna salǧaly jatqanda qaryndasynyŋ qolyn közge körınbeitın pırler qaǧyp jıberedı.
Arşyn basty Aqqūla at,
Serke san degen at boldyŋ.
Bır jaişynyŋ dertınen,
Men qalmaqqa mat boldym.
Būl pälege tap boldym,
Tuǧanym bolǧan Aqqūla at,
Qorǧanym bolǧan Aqqūla at, – dep jany qinalǧan kezde Qarabek Aqqū­la atqa mūŋyn şaǧyp, zarlanady.
Jasaǧan amaly äşkere bolyp qalǧan soŋ, Hanbibı qaşuǧa oqtalady. Jai ketpei aǧasynyŋ Aqqūla atyn mınıp ketuge talaptanady. Bıraq kielı januar aldyna barsa – tıstep, artynan barsa – teuıp, qa­syna jolatpaidy. «Men jönıme ketemın. Qaryndasyŋdy almaimyn. Sen ony öltır», – deidı qalmaq oqiǧa soŋynda qyzdyŋ tym qatygezdıgınen şoşynyp.
«Kädırhannyŋ ūl men qyzy ekeuı bırdei batyr edı. Jaudyŋ keler betınde, eldıŋ qiyr şetınde berı asyrmai qalmaqty taban tırep jatyr edı. Aiaǧynda bırın-bırı öltırıp ketıptı» degen sözge ūşyraimyn ǧoi» dep Qarabek qolyn qanǧa bylǧaudan bas tartady. Osydan keiın Qarabek elıne qaitady. Arada on jyl uaqyt ötkenın, elde bolǧan özgerısterdı, ja­man qūl Qodardyŋ halyqqa jasa­ǧan qiianatyn, Hanbibınıŋ zūlymdyq äreketterın, bärın-bärın pırler ǧana qalyŋ jūrtqa jariia etedı.
Qarabek öz jūrtyn syrtqy jaudan qorǧap qana qoimai, zerek, adamgerşılıgı mol batyr bolyp el esınde osylaişa mäŋgılıkke saqtalyp qaldy.

Nūrlan QŪMAR, «Ana tılı».