HIH ǧasyrdaǧy ūlt-azattyq küresiniŋ batyrlary men HH ǧasyr qairatkerleriniŋ jūmbaq jaǧdaida öltirile berui qazaqtyŋ maŋdaiyna jazylyp qoiǧandai. Naǧyz ūltjandylar jalǧyzdyqtan, jauyzdyqtan, opasyzdyqtan ölip jatyr. Keşe de, bügin de, alda da solai bola beretin türi bar… Būl – ūlttyŋ ǧasyrlardan asqan qasireti. Ökiniştisi, elin örge süirer qairatker tūlǧalaryna pana bola almaǧan sorly jūrtynyŋ minez-qūlqy uaqyt pen qoǧam almassa da özgerer emes.
Qairatkerlerimizdiŋ jūmbaq ölimderi aşylmasa, eldiŋ ruhy eşqaşan köterilmeidi. Olai bolsa, Kenesarynyŋ denesi men basy qosylmasa, qazaqtyŋ ūlttyq ruhy biiktemeidi degen sözdiŋ salmaǧy auyr. Mūnyŋ qatarynda 1802 jyly ajal qūşqan Syrym batyrdyŋ jūmbaq ölimi de qozǧausyz tūr. Otarşyldyq oraǧy qiyp ötken, keŋ-baitaq daladan pana taba almai jat jerde opasyzdyqpen öltirilgen Syrymnyŋ ölimi jöninde jas ǧalym, Saqtaǧan Bäiişev atyndaǧy Aqtöbe universitetiniŋ dosenti, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Säken Ötalievtiŋ öz deregi bar:
– Syrym batyrdyŋ esimi är qazaqqa jaqyn. Ūltyn jan-jüregimen süigen, eliniŋ azattyǧy üşin basyn täuekelge tikken onyŋ esimi ūrpaqtardyŋ jadynda qaldy. Jerdi otarlaudyŋ naǧyz qyzǧan şaǧynda 14 jyl boiy qazaq müddesi üşin (1783-1797 jj.) tūraqty orys armiiasymen, Oral boiy kazaktarymen, imperiianyŋ qoljaulyǧy – qazaq sūltandarmen öle-ölgenşe küresip ötken jankeşti tūlǧa. Onyŋ Ekaterina II tūsyndaǧy birinşi sanatty tūraqty orys armiiasyna qarsy jankeştilik soǧysy tarihta jan-jaqty baiandalǧandyqtan, qaitalai beru yŋǧaisyz.
Syrym batyr 1802 jyly jūmbaq jaǧdaida öltirildi. Qazirgi tarihşylar aldyndaǧy maŋyzdy mäsele: eki ǧasyrdan astam uaqyttan beri qūpiianyŋ aşylmai jatqany. Syrymdy kim, qaşan jäne qaida öltirdi?
1797 jyly Aişuaq sūltan Kişi jüz hany bop sailanǧan soŋ Syrym qazaq dalasyndaǧy saiasi küresinen bas tartty. Öz ruymen bailanysyn üzip, jaŋa handy qarsylyqsyz moiyndaǧan sany jaǧynan basym köpşilik Älim ruy bedeldileriniŋ qoldauynan aiyrylyp, üşinşi jaǧynan Qaratai bastaǧan sūltandardyŋ qudalauynan yǧysqan batyr eriksizden Hiua handyǧy jaǧyna ketuge mäjbür boldy.
– Syrym batyrdyŋ ölimine qatysty qolyŋyzda qandai naqty qūjat bar?
– Batyrdyŋ ölimine bailanysty jalǧyz qūjat – orys ofiseri Iа.Gaverdovskiidiŋ 1803 jyly Aral teŋiziniŋ soltüstik-şyǧysyn jailaǧan Älimūly tarmaǧy şekti ruynyŋ aqsaqaldarynan jazyp alǧany Resei mūraǧatynda bar. Gaverdovskii orys sauda-saiasi missiiasyn bastap Būharaǧa – ämir Haidardyŋ saraiyna bara jatqanda Aral boiy qazaqtarynyŋ qolyna tüsip qalǧan. Biraz uaqyt kepildikte jürgen Gaverdovskii sol jerden geografiialyq jäne etnografiialyq tyŋ materialdar jinaidy. Syily bir adamnyŋ qaitys bolǧanyna jyl toluyna bailanysty asta körgenin bylai dep jazǧan: «Dlia obiasneniia, skolko daleko mogut prostiratsia sii ubytki, predlojim v primer triznu, dannuiu v pamiat Syrym batyru, skonchavşemu jizn svoiu za neskolko mesiasev do vstupleniia naşego v step». Iа.P.Gaverdovskiidiŋ «Obozrenie kirgiz-kaisaskoi stepi» dep atalatyn esebi Resei tarihy instituty Leningrad böliminiŋ mūraǧatynda saqtauly. Mūraǧattaǧy nömiri №34329, 95-bet. Gaverdovskiidiŋ kerueni osy jaqqa 1803 jyldyŋ aqpanynda kelip kirgen. Olai bolsa, Syrym batyr 1802 jyly o dünielik boldy.
– Basty mäsele: batyr qai jerde qaza tauyp, qai jerde jerlenui mümkin?
– Birneşe jyldan beri batyrdyŋ süiegi qaida jatqany jöninde tartys bolyp keledi. Ol kisiniŋ sözsiz Besqala aumaǧynda ajal qūşqany anyq (Qazaqtar ejelden Aral teŋiziniŋ oŋtüstik aumaǧyn Besqala aimaǧy deidi). Syrym turaly auyzşa derekterdi Qaraqalpaq pen Horezm jerindegi qazaqtar ǧasyrdan-ǧasyrǧa amanattap jetkizdi. Solardyŋ biri – Qalmahan Ysqaqov (1908-91). 1990 jyldary qart Nükiste tūrǧanynda, üiine baryp jolyqqanbyz. 80 jastaǧy şejireşi aqsaqalmen birneşe saǧat otyryp söileskenimizde, Syrym batyr süiegi Nükiske jaqyn Bestöbe aumaǧyndaǧy Qojaköl degen jerde jatyr dep aitty. Ämudariianyŋ oŋ jaq jaǧalauy. Qazir de osy töŋirek ataulary özgergen emes. Qalmahan aqsaqalǧa jastau kezinde ūstazy Aiap Temirbekov ertip aparyp, «mine, Syrym babamyzdyŋ süiegi jatqan jer» dep körsetken. Aiap Temirbekov – mūǧalim, 1903 jyly Aqtöbe oblysy Qarabūtaq jerinde düniege kelgen, 1937 jyly qudalau tūsynda qaraqalpaq jerine ötip ketken. Qalmahan Ysqaqovtyŋ sözi mynau: «…30 myŋ orys-kazagy men basqa da Syrymnyŋ jaulary qosylyp Jaiyqqa jaqyn aumaqty qorşap tastady. Jaiyqqa jolatpady. Batyr şamaly sarbazyn ertip tuǧan jerden amalsyz ketuge mäjbür boldy. Baǧyt – Hiua handyǧy. Hiua men Būhar handyqtary –mūsylmandar, kömektesse, küş jinap tuǧan jerge qaita oralarmyz dep josparlaǧan ol oŋtüstikti betke aldy. Janynda eŋ senimdi 20 jigiti. Būlardyŋ barlyǧy da alaşa, baibaqty, taz, esentemir, şerkeş, ysyq ruynan. Rularyn aityp otyrǧan sebebimiz – keiin būlar jaǧdaiǧa bailanysty qaraqalpaqta qalyp qoiǧan. Attanar aldynda şaldar eskertken: «Sartqa (özbekke) senbe, orysqa senbe! Hiua hanynyŋ ūsynǧan asyn işpe, asty öz jigitteriŋ äzirlesin». Jibek jolynyŋ bir tarmaǧy Üstirttiŋ eski sürleu joldarymen jürip, Qasqajoldan tömen qūldilai batyr Hiuaǧa jetti. Kömek sūraǧan Syrymǧa Hiua hany uaqyt soza berdi. Kesimdi jauabyn aitpady. Aqyry Syrym jazda şaldardyŋ keŋesimen sol maŋdaǧy qazaq auyldaryna baryp, barlau jürgizedi, jaǧdaidy sūraidy. Ol eşteŋe bitire almaǧasyn, äri Hiua saraiynyŋ opasyzdyǧynan seskenip, tuǧan jerine bet aldy. Serikterimen Hiuadan Gürlenge jetti. Äri qarai kilt baǧytyn özgertip, Qypşaq degen ötkelden Ämudariianyŋ oŋ jaǧyna şyqty. Būl künde osy jerde parom jäne ötkeldi köpir bar. Ejelden osy jer dariianyŋ arǧy betine öter eŋ yŋǧaily ötkel bolyp sanalady.
Qypşaq jaǧadan ötip, Qarataudyŋ betkeiimen Besqalaǧa jaqyndaidy. Mine, osy tūsta aiaq astynan batyrdyŋ basy ainalyp, közi qarauytyp, qūsa bastaidy. Syrym özin Hiua hanynyŋ adamdary ulap jibergenin birden bile qoiǧan tärizdi. Serikteri şoşidy: hiualyqtardyŋ dastarqanynan qara su da işken joq, būl ne bolǧany? «Attyŋ erin qaraŋdar», – deidi äzer söilegen batyr. Söitse, attyŋ eri ulanǧan eken. Udyŋ küştiligi sondai, aiaq kiiminen ötip, denesine bildirtpei jaiylǧan. Jerge tüsirip, attyŋ terisine jatqyzǧanda, ol soŋǧy küşin jinap: «Men ulandym. Taǧdyrym osylai boldy. Osy jerde jerleŋder», – deidi. Būl – batyrdyŋ soŋǧy sözi. Jigitter batyrdyŋ soŋǧy ötinişin oryndap, Qojaköl köliniŋ jaǧasyna, Kezek batyrdyŋ janyna jerlepti. Būl jer – Adai Qosai baba jatqan aumaqtan 10 şaqyrym. Kezek – älim ruynyŋ batyry, HVII ǧasyrda Jäŋgir han men Jalaŋtös bahadürdiŋ zamanynda Edil qalmaqtarymen soǧysta şeiit ketken batyr.
Basşysyn jer qoinyna tapsyrǧan 20 jigit keŋeske otyrdy: «Qapersizdigimizdiŋ kesirinen batyrdy öltirip aldyq. El-jūrtqa ne dep aitamyz? Elge qai betimizben baramyz? Ne bolsa da, Syrym kökemizdiŋ qasynda qalamyz», – dep şeşken. 20 jigit osylaişa qaraqalpaq jerinde mäŋgige qaldy. Qazirgi Qaraqalpaqstan aumaǧynda tūratyn taz, şerkeş, baibaqty, esentemir, alaşa, ysyq rularynyŋ adamdary osy Syrymnyŋ 20 jigitinen taralǧan ūrpaq». Qalmahan Ysqaqov osylai dedi. Ata-babasynan bir deregi özgermei jetken söz. Arǧy atalardyŋ amanaty! Osylaişa Syrym batyrdyŋ süiegi Nükisten 20 şaqyrymdai jerdegi Qaratau men Bestöbeniŋ arasynda, Qojaköl köliniŋ jaǧasynda jatyr dep senimmen aituǧa bolady. Qalmahan aqsaqal Aiap ūstazynyŋ jol bastauymen batyr beiiti jatqan jerge baryp, Syrym batyr jerlengen oryn – üiilgen tastar men bas jaǧyndaǧy şaǧyn taqtaişany öz közimen körgen. Esimi jazylǧan taqtaişa eskirgen jaǧdaida jergilikti qazaqtar jaŋartyp otyrady eken. Būl ürdis äkeden balaǧa jüktelinipti.
Qojaköl aumaǧyndaǧy beiit oryndary qazylyp, tabylǧan süiekter tekserilui kerek. Būl – memlekettik tūrǧydan qolǧa alynuǧa tiis jūmys. Süiekke taldama jürgizilip, batyrdyŋ qazirgi ūrpaqtarynyŋ DNK-symen salystyryluy tiis. Syrymnyŋ ūrpaqtary negizinen Atyrau oblysynyŋ aumaǧynda tūrady.
Qalmahan Ysqaqovtyŋ sözin 1910 jyly tuǧan qaraqalpaqstandyq aqsaqal, marqūm Mūhammedin Marhabaev ta rastap edi.
– Keiingi jyldary Syrym batyrdyŋ soŋǧy joryq joldaryna qatysty birneşe ekspedisiialar ūiymdastyryldy. Jergilikti tarihşylar batyrdyŋ qazirgi Özbekstan aumaǧynda jatqanyn rastaidy. Biraq derekközderi ärtürli. Sizdiŋ pikiriŋiz?
– 2007 jyldyŋ 12-18 şildesindegi «Ana tili» basylymynyŋ «Syrym batyrdyŋ mazary tabyldy» degen maqalada oraldyq ölketanuşy Jaisaŋ Aqbai batyrdyŋ ziraty Horezm oblysy Gürgen audany Mailyşeŋgel auylynda dep kesip aitqan. Qorytyndyny etno-arheologiialyq ekspedisiia negizinde anyqtadyq deidi. Jergilikti özbekterdiŋ aitqandaryna süienip, erteden osy jerge qazaqtar üziksiz ziiarat etip kelip jatqandyǧyn habarlaǧan. Keiinirek būl orynǧa kesene ornatylypty. Osy keseneniŋ qūrylys erekşeligine, mūnarasyna «zertteu jürgizilip» (men Jaisaŋ Aqbaidyŋ tilşige aitqandaryn sözbe-söz berip otyrmyn), ölketanuşylar Syrym batyr jerlendi degen «senimdi pikirge» toqtapty. Osy mekende qazirgi zamandyq ülgidegi eki mūnaraly kirpiş keseneniŋ tūrǧany ras. Mūny eşkim joqqa şyǧarmaidy. Alaida qapiiada qaza tapqan batyrdyŋ mäŋgilik mekeni dep kesip-pişip aituǧa bola ma? Oraldyq ölketanuşylar qai negizge süiendi? Būl – batyrdyŋ aruaǧyna jasalǧan qiianat. Tarihşylar men ölketanuşylar auyzdan şyqqan sözge abai bolǧandary jön. Ärtürli jelbuaz pikirler, türli joramaldar jūrtty adastyrady. Aqyry bar närseden aiyrylyp qalamyz.
Mailyşeŋgeldegi kesene ornyn erteden jergilikti qazaqtar Qaiyp ata ziraty dep qasiet tūtqan. Iаǧni, būl jerde Qaiyp esimdi jūrtyna qadirli kisi jatyr. Jergilikti tūrǧyndardyŋ aitqany osy. Qazirgi zamandyq ülgimen boi kötergen keseneniŋ Syrym batyrdiki degeni de köŋilge qonymsyz. Basy qatyp, elinen pana taba almai jat jerde opasyzdyqpen öltirilgen Syrymnyŋ artynan kim izdep kep, kesene tūrǧyzdy? Jerinen aiyrylyp, azyp-tozǧan jūrtynyŋ sol zamanda şamasy boldy ma?
Oraldyq tarihşylar Bestöbe aumaǧyndaǧy «Gijik» qoiylymyna da aialdaǧan. Būl – Jalaŋtös äskeriniŋ Kezek batyrynyŋ ziraty. Aita ketu kerek: Horezm men Qaraqalpaqstannyŋ qazaqtary eşqaşan Kezek batyrdyŋ esimin türikmenşe ne özbekşelep «Gijik» dep atamaidy. Soǧan qaraǧanda, batysqazaqstandyq etno-arheologiialyq ekspedisiiaǧa aqparat beruşi jergilikti tūrǧyndar özbek-sarttar nemese türikmender bolǧandai. Būl jaqta naǧyz derek közi negizinen Besqalanyŋ qazaqtary ǧana. Özbek pen türikmen ne jarytyp aqparat beredi?
Kezek batyr töŋiregindegi üş keseneni zertteu barysynda ekspedisiia «Syrym osy jerde jerlengen joq» degen qorytyndyǧa kelgen. Batyrdy kesenede jatyr dep kim aitty? Biik mazarlardan emes, jaugerşilikte ölgen batyrlardyŋ ziratyn izdeu kerek. Qazaqstannyŋ batysynda ūrysta ölgen batyrlardyŋ bastaryna tas üiilip qoiylady. Bas jaǧyna köbine ru taŋbalary tastan qaşalyp jazylady. Jaumen alysa jürip şeiit ketkenderdi osylaişa jerleidi. Mūndai qorymdar şaiqas oryndarynda öte köp.
Nazar audaratyn mäsele: būl künderi Besqala töŋireginde qazaqtar da azaiyp barady. Aqparat közi qariialar mülde joǧaldy dese de bolady. Al Syrymnyŋ tastan üigen ziraty qarausyz qaldy. Būl künderi «mynau jatqan – Syrym batyr» dep ertip aparatyn serik tabylmas. Taqtaişa qoiatyn da jan joq. Endi birer jyldan soŋ Syrym süiegi jatqan jerdi mülde joǧaltyp alatyn şyǧarmyz.
Äŋgimelesken Baian Särsembina.
«Jas Alaş».
