– Memleket basşysynyŋ 1997 jylǧy 5 säuırdegı Jarlyǧymen «31 mamyr – Saiasi repressiia qūrbandaryn eske alu künı» bolyp belgılengenı mälım. Elımızde saiasi repressiia jäne aşarşylyq qūrbandaryna taǧzym etıp, atap ötu dästürge ainaldy. Būqaralyq aqparat qūraldarynda, tarihşy ǧalymdardyŋ ǧylymi eŋbekterınde kezınde stalindık bilık tarapynan qazaq qoǧamyna jasalynǧan adam aitqysyz qiianat, zorlyq jönınde jantürşıgerlık mälımetter az jazylyp jürgen joq. Degenmen būl kürdelı taqyryp tübegeilı zertteldı deu qiyn. Saiasi repressiia taqyrybyn köp jyldan berı zertteuşı ǧalym retınde osyndai jalpyhalyqtyq qasıretke alyp kelgen sebepter jönınde ne aitqan bolar edıŋız?
– Qoǧamdy mūndai tereŋ qasıretke alyp kelgen jaǧdailar jönınde az jazylǧan joq. Älı de köp jazylatyn bolady. Öitkenı halyqtyŋ ötken XX ǧasyrdaǧy stalindık bilık tūsynda basynan ötkızgen tragediiasy älı esınde jäne ony ūmytpaq emes. Ondai jalpyhalyqtyq qasırettı esten şyǧaru qoǧamnyŋ özı üşın de qauıptı bolar edı. Ūmytylǧan täjıribenıŋ qaitalanuy äbden mümkın ǧoi. Sondyqtan da bolar, mäselen, Resei jäne Ukraina siiaqty būrynǧy keŋestık, qazırgı derbes memleketterde saiasi quǧyn-sürgın tarihy eŋ özektı ǧylymi-zertteu taqyryptary sanatynda. Būl mäselenı arnaiy memlekettık tapsyrys arqyly zertteu dästürge ainalǧan. Osy maqsatta Reseidıŋ özınde, Ukrainada, Baltyq jaǧalauy siiaqty elderde ǧylymi ortalyqtar qūrylǧan, olardyŋ zertteu jūmysyna batystyq ǧalymdar belsendı türde atsalysuda.
Taqyrypty zertteuge, äsırese, batystyq ǧalymdardyŋ tartyluy paidaly ärı nätijelı boldy. Batystyq zertteuşıler būl mäselenı taldau ısıne, bırınşıden, tyŋ da jaŋa közqaras, jaŋaşa zertteu ädıs-qūraldaryn ala keldı, ekınşıden olardyŋ jūmysy zertteu ısıne tiesılı ekpın, qarqyn berdı.
Keŋester Odaǧyndaǧy saiasi repressiianyŋ sebepterı jönınde de az aitylǧan joq. Keŋestık ūstanymdaǧy zertteuşıler kezınde, mäselen, alǧaşqy sosialistık memlekettıŋ kapitalistık qorşauda qalǧandyǧyna, jaŋa qoǧamdyq qūrylysqa, ışkı jäne syrtqy jaulardyŋ qarsylyǧyna basa nazar audardy. Būl ūstanymdaǧylar qoǧam neǧūrlym sosialistık qatynastardyŋ jeŋısıne jaqyndai tüsken saiyn, tap jaularynyŋ qarsylyǧy da soǧan säikes küşeie tüspek degen stalindık tūjyrymǧa süiendı. Iаǧni mäselenı tym saiasattandyruǧa, ideologiialandyruǧa basymdylyq berıldı. Mūndai tūjyrym bilık tarapynan alyp imperiiada jürgızılgen saiasi repressiialarǧa teoriialyq negız boldy.
Qazırgı zertteulerden ǧalymdardyŋ bırşama tarihi şyndyqqa jaqyndai tüskenın aŋǧaru qiynǧa tüspeidı. Jaŋadan aşylǧan tarihi qūjattar Keŋester Odaǧynda 1920-50-şı jyldardaǧy saiasi repressiialardyŋ basynda Stalin qūrǧan piramidalyq bilıktıŋ maqsatty türde jürgızgen saiasi kursy ekendıgın, onyŋ aldymen stalindık basşylyqtyŋ ūstanymymen kelıspegen eldıŋ saiasi basqaruşy tobyna (elitaǧa), sodan soŋ ekonomikalyq tūrǧydan üstemdık qūryp kelgen äleumettık (burjuaziia, bai, kulak, j.b.) küşterge jäne patriottyq ūstanymdaǧy ūlttyŋ belsendı tūlǧalaryna qarsy baǧyttalǧan zaŋdyq negızı kümändı, şekten asqan zorlyq pen qiianatqa toly şaralar bolǧandyǧyn aiǧaqtap otyr.
Bilıktı stalindık basqaruşy toptyŋ kursymen kelıspegen saiasi «elementterden» (stalindık emes) «tazartu» şaralary olardy basqa ūstanymdaǧy, iaǧni jastau, bılımdırek, saiasi jäne ideologiialyq tūrǧydan aitqanǧa köngış elitamen auystyrumen aiaqtaldy. «Äleumettık tūrǧydan ziiandy» bai-kulaktardy joiu şaralary qoǧamdy ekonomikalyq jäne käsıpkerlık belsendılıgı joǧary tūlǧalardan aiyrdy, al üzılıssız jürgızılgen «ūltşyldarmen» küres nauqandary ūltsyzdanuǧa, ūlttyq nigilizmge jol aşty.
QAZAQSTANDA JÜRGIZILGEN SAIаSİ REPRESSİIа SAIаSATYN ARNAIY JAN-JAQTY ÄRI TEREŊ ZERTTEU ISI ÄLI QOLǦA ALYNǦAN JOQ
– Qazırgı kezde kürdelı taqyryp – saiasi repressiia mäselesın jüielı zertteuge memleket tarapynan ynta-yqylas, qoldau bar ma? Qazaqstan auqymyndaǧy jalpy saiasi repressiia tarihyn qandai kezeŋderge böluge bolar edı?
– Qazaqstanda jürgızılgen saiasi repressiia saiasatyn arnaiy jan-jaqty ärı tereŋ zertteu ısı älı qolǧa alynǧan joq. Būl üşın jabuly jatqan mūraǧattyq qorlardy zertteuşı ǧalymdardyŋ qolyna beru qajet. Sonda ǧana, mäselen, reseilık deŋgeidegı zertteu jūmystaryna qol jetkıze alamyz. Reseide būl taqyrypty arnaiy memlekettık tapsyrystar beru arqyly taldauǧa alu jolǧa qoiylǧan. Maqsatty jäne baǧdarlamalyq negızge qoiylǧan būl şarua öz nätijesın berude. Bızde älı «älıptıŋ artyn baǧu» ūstanymy basymdylyq alyp kele jatqan siiaqty. Degenmen qolda bar azyn-aulaq qūjattyq materialdarǧa süiene otyryp, elımızde jürgen repressiianyŋ mynadai kezeŋderın baǧamdauǧa bolady.
Bırınşı kezeŋ (1918-1920 j.j.) şamamen revoliusiia jäne azamat soǧysy jyldaryn qamtidy. Repressiialyq şaralar bolşevikter partiiasy ornatqan saiasi jüiege qarsy şyqqan ekonomikalyq tūrǧydan üstem taptarǧa, sondai-aq keŋestık emes, ūlttyq negızdegı memlekettık qūrylymdy talap etuşı azattyq ūstanymdaǧy küşterge baǧyttaldy.
Ekınşı kezeŋ şamamen 1923 jyldan, iaǧni İ.Stalinnıŋ joǧary bilıkke kelgen mezgılınen bastalyp, 1932 jylmen aiaqtalady. Būl kezeŋde būdan būryn da jürgızılgen repressiialyq şaralar öz jalǧasyn tapty. Degenmen būl kezeŋnıŋ mynadai erekşelıkterı baiqaldy. Mäselen, bai-kulaktardy tap retınde joiu bilık tarapynan maqsatty türde jürgızılgen şaralar arqyly osy mezgılde bırjola aiaqtaldy. Qazaqstanda bastalyp, Mäskeude aiaqtalǧan ekı bırdei sot prosesterı nätijesınde stalindık basşylyqtyŋ Qazaq ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ basşylary jäne belsendılerımen «esep aiyrysu» ısı aiaqtaldy. Osy jyldary memlekettık apparatta, partiia qatarynda jürgızılgen kadrlyq «tazartular» basqaruşy elitanyŋ «jaŋa generasiiasynyŋ» bilıkke keluın qamtamasyz ettı. 1920-şy jyldardyŋ soŋy jäne 1930-şy jyldardyŋ basynda jürgızılgen sot prosesterınde tergeuşıler ūlttyq saiasi elitanyŋ şeteldık emigrasiiaǧa ketken M.Şoqai jäne Z.U. Toǧan siiaqty saiasi tūlǧalarmen, basmaşylar qozǧalysymen özara bailanysyn anyqtauǧa köp küş jūmsady. Būl faktıler imperiialyq ortalyqtyŋ özınıŋ ūlt ısterınde jürgızıp otyrǧan saiasatynyŋ ädıletsız ekendıgın ıştei sezınuınıŋ bır körınısı edı.
Üşınşı kezeŋ şamamen 1933 jyldan bastalyp, 1937-1938 jyldary özınıŋ şaryqtau şegıne jettı. Qūjattyq mälımetter OGPU oryndarynyŋ 1933 jyly Qazaqstanda onnan astam «kontrrevoliusiialyq ūlttyq ūiymdardy» äşkerelep, joiǧandyǧy jönınde mälımet beredı. Olardyŋ arasynda, mäselen, Almaty jäne basqa qalalardaǧy Y.Mūstambaev basqarǧan «Türıkterdıŋ halyq partiiasy» (būl ıs boiynşa 12 adam sottalǧan), Oŋtüstık Qazaqstan oblysy Qarmaqşy audanyndaǧy (qazırgı Qyzylorda oblysyndaǧy) «Qyzyl kedei» auylynda 53 adamnan tūrǧan (būl ıs boiynşa bes adam atylyp, 48-ı sottalǧan), «Qaraǧandykömır» tresındegı 12 adamnan tūrǧan N.Kodalenko bastaǧan (bärı de sottalǧan), Oŋtüstık Qazaqstan oblysy Äulie Ata audanynda 21 adamnan tūrǧan (bärı de türlı merzımge sottalǧan) jäne basqa halyq şaruaşylyǧyna «qaskünemdık» jasauşy toptar bar-tyn. Zertteu jūmystary körsetkendei, būl «kontrrevoliusiialyq» ūlttyq ūiymdar esebınde «äşkerelengen» toptardyŋ qalyptasu barysyn, baǧyt-baǧdaryn (jarǧy, baǧdarlama), naqty qyzmetın aiǧaqtaityn qūjattyq materialdar, ärine, müldem joq-tyn. Tergeu ısınde qattalǧan materialdar, negızınen, tūtqynǧa alu orderlerınen, tergeu hattamalarynan, aiyptau qorytyndylarynan, sondai-aq tūtqyndardyŋ aryz-tılekterınen qūralǧan. Basqaşa aitqanda, tergeu ısterınde saiasi tūtqyndardy aiyptauǧa negız bolarlyq «dälel materialdar» tergeu barysynda olarǧa jasalǧan adam jany tözgısız türlı qiianattardan soŋ alynǧan «körsetuler» ǧana edı. Sondai-aq būl «körsetuler» alǧaşqy tergeude emes, tūtqyndardyŋ abaqty kamerasynda ailap-jyldap körgen türlı zorlyq-zombylyǧynan soŋ alynǧan «faktısymaqtar» bolatyn. Sonymen bırge üşınşı kezeŋge tän mynadai bır erekşelıktı aita ketken jön. Eger ekınşı kezeŋde tergeuşıler qoǧamnan sosialistık qūrylysqa qarsy ziiankestık äreketterdı jürgızuşı «elementterdı» neǧūrlym köbırek tauyp, özderıne jüktelgen jospardy asyra oryndauǧa tyryssa, endıgı uaqytta tūtqyndardyŋ arasynan şeteldık, negızınen, Germaniia men Japoniia siiaqty memleketterdıŋ keŋestık qoǧamdaǧy «agentterın» köbırek tabuǧa küş saldy. Öitkenı Ekınşı düniejüzılık soǧys jaqyndap kele jatty. Keŋestık baqylau oryndary qazaq siiaqty ūlttarǧa kapitalistık memleketterdıŋ «agentter» jasaqtaityn bazasy esebınde qarady. Būl da metrapoliialyq ortalyqtarǧa tän mınez-tın. Az halyqtarǧa jasaǧan qiianaty olarǧa eş uaqytta ışkı tynyştyq pen senımdılık bergen emes.
Törtınşı kezeŋ soǧystan keiıngı mezgılge, iaǧni 1940-şy jyldardyŋ soŋy, 1950-şı jyldardyŋ basyna tän. Būl jyldary saiasi repressiia qūrbany bolǧan saiasi elita nemese halyq şaruaşylyǧyna ziiankestık piǧyldaǧy «elementter» emes, soǧys jyldary belsendı şyǧarmaşylyq qyzmetı arqyly patriottyq ūstanymyn aşyq bıldırgen ǧalymdar men aqyn-jazuşylar edı (E. Bekmahanov, B.Süleimenov, E.İsmaiylov, Ş.Äbenov j.b.). Keŋestık bilık jürgızgen saiasi repressiialar barysynda qiianatty tek jeke tūlǧalar ǧana körgen joq, sonymen bırge ädıletsızdık oǧy resmi ideologiia ūstanymyna qaişy keletın ideialarǧa da jūmsaldy. 1943 jyly mäskeulık jäne jergılıktı ǧalymdar men jazuşylardyŋ ortaq eŋbegı «İstoriia Kazahskoi SSR s drevneişih vremen do naşih dnei» atty kıtaby jaryq kördı. Kıtapta patşalyq bilıktıŋ Qazaqstandy otarlau jäne qazaq qoǧamyn orystandyru saiasaty tiianaqty türde taldauǧa alynyp, būl äreketke jauap retınde körıngen qazaq halqynyŋ öz täuelsızdıgı üşın küresıne, türlı aimaqtarda jürgen azamattyq qarsylyqqa jeke taraular arnaldy. Ūlttyq qoǧamdyq oidaǧy «Zar zaman» aǧymyna tiesılı köŋıl audaryldy. Osynyŋ bärı Mäskeudegı ūlyderjavalyq ūstanymdaǧy ortada «būl qazaq degen qandai «taŋdauly halyq» (izbrannyi bogom narod) edı» degen pıkır tudyrdy. Kıtap tez arada ainalymnan alynyp tastalyndy.
Saiasi repressiianyŋ kezeŋderı jönınde aitqanda, ärine, onyŋ 1985-1991 j.j. jürgızılgen soŋǧy kezeŋın atamau ädıletsızdık bolar edı. Būl kezeŋde ortalyq bilık özınıŋ bastapqy jolyna qaita oraldy, iaǧni 1980-şı jyldary boi kötergen qazaq «ūltşyldyǧy» üşın kınänı taǧy da D.A. Qonaev basynda tūrǧan saiasi basqaruşy topqa artuǧa daiar ekendıgın körsettı. «Qazaq ısı» («Kazahskoe delo») degen atpen jürgen sot prosesterı sonyŋ körınısı edı. Naǧyz repressiialyq şaralar 1986 jylǧy Jeltoqsan köterılısıne qatynasqan qazaq jastaryna da bailanysty jürgızıldı. Jeltoqsan köterılısı keŋestık bilıktıŋ tereŋ jüielık daǧdarysta ekendıgın anyq körsetumen bırge, permanenttı repressiialyq şaralarsyz būl bilıktıŋ ömır süre almaityndyǧyn da baiqatty.
TARİHİ ŞYNDYQ JEKE TŪLǦANY, QOǦAMDY, BİLIKTI TÄRBİELEIDI
– Özge memleketter saiasi quǧyn-sürgın men aştyq qūrbandaryn egjei-tegjeilı zerttep, tom-tom eŋbekter jariialap ülgerdı. Reseidıŋ özınde quǧyn- sürgın tarihyn zertteu ısı 20-30 jyldan berı ırgelı de maqsatty zertteu obektısıne ainalǧan. «ROSSPEN» jäne «Algoritm» siiaqty baspa oryndary tom-tomdap kıtaptar şyǧarudan tanbai keledı. Repressiia tarihyna qatysty ärtürlı ūstanymdaǧy pıkırlerge tolyq mümkındık berılıp qana qoimai, köp elder batyl türde memlekettık ūstanymyn bıldırıp, saiasi baǧa berıp, aiyptap jatyr. Bızde repressiia mäselesın jüielı türde zertteu üşın ne ısteu kerek?
– Öte oryndy sūraq. Tarihi şyndyq jeke tūlǧany, qoǧamdy, bilıktı tärbieleidı. Şyndyq aitylmasa, türlı ädıletsızdıkterge jol aşylady. Resei qoǧamy osy oidy tüsıngendıkten repressiia turaly şyndyqtyŋ aitylǧanyn qalap otyr. Bızdıŋ de osy ūstanymda bolǧanymyz jön.
Repressiia turaly şyndyq, bırınşıden, qoǧamdyq jäne ūlttyq sanany bügıngı memlekettık derbes örkendeuımızge säikestendıru üşın (modernizasiia) qajet. Qoǧam, äsırese, jas ūrpaq bızdıŋ qandai tereŋ ruhani daǧdarys jäne qūldyraudan şyǧu jolynda tūrǧanymyzdy dūrys tüsınuge tiıs. HH ǧasyrdyŋ basynda jaŋǧyru, ösıp-önu jolyna tüsken qazaq ūlty qandai sebepterge bailanysty jantürşıgerlık tragediialardy basynan keşırdı. Alǧaşqy jäne ekınşı buyn ūlttyq basqaruşy toptyŋ jäne şyǧarmaşylyqtaǧy ziialylardyŋ tügeldei derlık repressiia qūrbany bolǧany, solarmen bırge ūlttyq ideianyŋ da quǧyn-sürgınge ūşyrap, jeŋılıs tabuy, būl – jeŋıl-jelpı närse emes. Menıŋşe, HH ǧasyrdaǧy quǧyn-sürgın, aştyq jäne basqa jalpyūlttyq tragediiany aiǧaqtaityn taqyryptar arnaiy memlekettık tapsyrys negızınde ırgelı zertteu obektısıne ainaluǧa tiıs. Memlekettık-qoǧamdyq baǧdarlama negızınde jūmys jasaityn arnaiy ortalyq nemese ǧylymi top qūrylyp, ol top Parlament aldynda esep berse, bıraz şarua atqarylǧan bolar edı. Ondai kündı öz basym armandaimyn. Osy deŋgeide jürgızılgen jūmys ötken aǧa ūrpaqtar aldynda bergen esebımız de bolar edı. Al äzırge osy mazmūnda jasalǧan äreketterden köŋılge qonymdy nätije şyqpai tūr.
– Jalpy, tarih ǧylymynda osy kürdelı taqyrypty zertteude qandai da bır kedergıler bar ma? ŪQK mūraǧattaryndaǧy şaŋ basqan qūpiia qūjattarǧa qol jetkızu qiyndyq tuǧyzyp otyrǧan joq pa?
– Men Qazaqstan tarihşylary qauymdastyǧy atynan, mıne, bırneşe jyldan berı elımızdıŋ Ūlttyq qauıpsızdık komitetı basşylyǧynyŋ atyna hat jazyp, Alaş qozǧalysy qairatkerlerı men belsendılerı üstınen jürgızılgen sot prosesterı materialdaryn köptomdyq türınde daiarlau üşın osy mekemenıŋ mūraǧat qorlaryndaǧy qūjattyq materialdardyŋ köşırmesın aluǧa rūqsat sūrap kelemın. Şynyn aitu kerek, komitet basşylyǧy mūraǧat materialdarymen jūmys ısteuge rūqsat berdı. Ol üşın raqmet! Degenmen köptomdyqqa enuge tiıs materialdardyŋ bärın qolmen köşırıp otyruǧa bıraz uaqyt jäne küş kerek. Bır-ekı adam ol şaruany atqara almaidy. Al mūraǧat qyzmetkerlerı joǧarǧy basşylyqtan rūqsattyŋ joqtyǧyn aityp, qūjattardyŋ köşırmesın bermeidı.
Osy rette mynadai jaǧdaidy aituǧa tiıstımın. Bız sūrap otyrǧan mazmūndaǧy materialdardy Resei zertteuşılerı baiaǧyda-aq jariialap qoiǧan. Tolyq zaŋdyq negızde. Ondai zaŋdyq aktıler bızdıŋ elde de qabyldanǧan. Mäselen, Zakon Respubliki Kazahstan «O gosudarstvennyh sekretah». Almaty, 2009. 24 s. Ökınışke qarai, Ūlttyq qauıpsızdık komitetındegı mūraǧat qorlaryna jauapty basşylar qabyldanǧan zaŋdyq aktılerge nazar audaratyn emes.
«Mädeni mūra» memlekettık baǧdarlamasy boiynşa Ükımettıŋ 2009 jylǧy 16 aqpanda (№ 158 qaulysymen) bekıtken ıs-şaralar josparynda «Alaş qozǧalysy: alaştyqtarǧa jasalǧan sot prosesterınıŋ materialdar jinaǧy» (3-tom) jäne «Qazaqstandaǧy 1920–1950 jyldardaǧy saiasi repressiialar» (3-tom) atty köptomdyqty daiarlap, baspadan şyǧaru belgılengen. Osy köptomdyq ekınşı jyly tenderge şyǧarylyp keledı. Bır qyzyǧy sol, būl kıtaptardy baspadan şyǧaruǧa qarjy bölınedı de, al olardy mūraǧattan tauyp, ǧylymi basylym retınde daiarlau (tabylǧan qūjattardy oqu jäne sūryptaudan ötkızu, kompiuterlık mätının daiarlau, ǧylymi-anyqtamalyq apparatyn jazu, t.b.) ısıne jūmsalatyn qarjy qarastyrylmaidy.
Iаpyr-au, äuelde kıtaptardy daiarlap alu, iaǧni ǧalymdardyŋ jūmysyn qarjylandyru qajet emes pe?
Ötken jyly Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memlekettık mūraǧatynda respublikalyq «Ädılet tarihi-aǧartu qoǧamynyŋ» jäne «Qazaqstan tarihşylary qauymdastyǧynyŋ» ūiymdastyruymen «Qazaqstandaǧy stalinizm» taqyrybynda ǧylymi konferensiia bolyp öttı. Osy siiaqty bırlı-jarym ǧylymi jiyndar ötkızu arqyly mūndai auqymdy mäselenı eŋseru, ärine, mümkın emes.
Mıne, osy keltırılgen faktıler bızdıŋ saiasi repressiia tarihyna qatysty köptomdyq qūjattyq materialdar daiarlaudan, sondai-aq ırgelı ǧylymi-zertteuler jürgızu ısınen alys tūrǧandyǧymyzdy baiqatsa kerek.
ALAŞQA AITAR DATYM…
Bız bır närsenı anyq tüsıngenımız jön. Saiasi repressiia tarihy – būl jas ūrpaqty otansüigıştık, memleketşıldık ruhta tärbieleuge tıkelei qatysy bar taqyryp. Kezınde, iaǧni 1941 jyly Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınde «İstoriia Kazahskoi SSR» kıtabynyŋ mazmūnyn talqylauǧa tüskende mäjılıske qatysqan aǧalarymyzdyŋ bırı «Kenesary han bastaǧan ūlt-azattyq qozǧalys» taqyrybyn engızbeu turaly ūsynys aitty, sonda M.Äuezov «eger būl kıtapqa Kene han köterılısı enbeitın bolsa, ondai tarihtyŋ kımge keregı bar?» dep qarsy sūrau qoiyp, būl taqyrypty qorǧap qalǧan eken. Sol siiaqty Alaş turaly tarihi şyndyqty halyqqa bermesek, endı qaşan bermekpız, ony qazırgı buyn tarihşylary bız aitpasaq, kım aitady? Ärbır buynnyŋ özınıŋ aitar sözı, köteretın jügı bolmaq. Özımız bügın oryndaityn mındettı erteŋge qaldyrmaiyq. Men Ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ mūraǧatqa jauapty azamattaryn osy jaǧdaiǧa bet būruǧa şaqyramyn. Ūly Abaidyŋ: «Bır janǧa ekı ölmek ädılet pe?» degen sözı bar.
Qūbaş Saǧidollaūly, «Alaş ainasy».
