Täuelsızdıkke qazaq halqy qalai qol jetkızdı degen mäsele bügıngı öskeleŋ jas ūrpaq üşın öte maŋyzdy. Oǧan jauap ızdeu üşın ötken tarihymyzǧa tereŋırek üŋılgenımız oryndy bolmaq. Resei otarlauyna qarsy qolyna qaru alyp küresu üş ǧasyrǧa juyq uaqytty qamtydy. Täuelsızdık üşın küres üzdıksız jalǧasyp otyrdy.
HVIII ǧasyrdyŋ aiaq kezınde Syrym Datov (1783-1797 j.j.) otarşylarmen 14 jyl soǧyssa, Jolaman Tılenşiev (1822-1840 j.j.) 18 jylǧa juyq, Sarjan Qasymov (1825-1836 j.j.) 10 jyldan astam, İsatai Taimanov pen Mahambet Ötemısov (1836-1838 j.j.) 2 jyldai, Kenesary Qasymov (1837-1847 j.j.) 10 jyl boiy arpalysty. Janqoja Nūrmūhamedov, Syzdyq Kenesaryūly erlıkterı, 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıs, Alaş arystarynyŋ täuelsızdık üşın küresı jäne keşegı Keŋes bilıgın şaiqaltqan 1986 jylǧy Jeltoqsan köterılısı dep köterılıster sanyn tızbekteuge bolady.
XVIII ǧasyrdyŋ 30-40-jyldarynan bastap patşalyq Reseidıŋ Qazaqstannyŋ bıraz bölıgın özıne qaratyp, bilık jürgızuı, qazaq dästürlı qoǧamynyŋ ışkı ısterıne küş körsetu, ne bolmasa qorqytu, seskendıru arqyly belsendı türde aralasuy ondaǧy san ǧasyrlar boiy qalyptasqan türlı qūqyqtyq jäne äleumettık instituttar arasyndaǧy tepe-teŋdıktı būzdy. Eskı qūndylyqtar eroziiaǧa ūşyrap, ömır sürudıŋ jaŋa täsılderı men formalary – öz halqynyŋ ortaq müddesınen görı jeke basynyŋ müddesın joǧary qoiuşylyq, satqyndyq pen jıkşıldık etek ala bastady. Qazaq halqynyŋ memlekettılıgınıŋ ırgesı sögılıp, şaŋyraǧynyŋ şaiqaluy saldarynan qazaqtardyŋ bıraz bölıgın jat jūrtşylyqqa bodandyq köŋıl auany baurady. Bıraq qazaq qoǧamyndaǧy būl psihologiialyq ahual adamdardyŋ şynaiy öz erkınen görı mäjbürlıkten tuyndady. Būl dertke, äsırese, qazaq qoǧamynda memlekettılık simvoly retınde sanalyp kelgen töre tūqymy tez şaldyqty. Resei bodanyna ainaluǧa bailanysty ornaityn «jaŋa zamanda» oryn alyp qaluǧa asyqqan sūltandar Orynbor men Ombyǧa sabylyp, özıne qarasty rularmen «patşa aǧzamnyŋ qūzyrynda bolu» jönınde ant-su ıştı. Aqsüiekter äuletı ekıge jaryldy, erte zamandardan han-sūltandarynyŋ soŋynan ergen qara halyqtyŋ arasyna da jık tüstı.
HIH ǧasyrdyŋ 20-30-şy jyldarynda otarlau jüiesınıŋ dästürlı qazaq qoǧamynyŋ barlyq örısınde keŋ etek aluyna sebepşı boldy. Qazaq qoǧamyn köterılıske bastau, halyqtyŋ küş-jıgerın Resei üstemdılıgıne qarsy baǧyttau üşın onyŋ arasynan kösem boluǧa laiyq tūlǧa şyǧuy qajet edı. Dästürlı qazaq qoǧamynda mūndai tūlǧa aqsüiek törelerdıŋ ışınen şyǧuy – zaŋdy qūbylys. Atadan balaǧa miras bolǧan bilıkke müddelı aqsüiekter ışınen tarih osy rölge Qasym sūltannyŋ otbasyn, sonyŋ ışınde Kenesary Qasymovty beiımdedı.
Kenesary bastaǧan köterılıs Reseidıŋ töŋkerıske deiıngı tarihşylarynyŋ mūqiiat nazaryna ılıkken bolatyn. HIH ǧasyrdyŋ 40-jyldarynyŋ aiaǧynan bastap būl oqiǧanyŋ jekelegen mäselelerın sipattaǧan M.İ.Veniukov, V.Potto, A.G.Serebrennikov, baron Uslar, P.P.Semenov-Tian-Şanskii, Ş.Ş.Uälihanov, İ.F.Babkov, İ.Zavalişin, L.Meier, M.Krasovskii, N.Konşin, N.Sereda, A.K.Geins, A.Iаnuşkevich siiaqty burjuaziialyq-liberaldy baǧyttaǧy zertteuşılerdıŋ eŋbekterınde körınıs tapty. Olar özderınıŋ qoǧamdyq-saiasi közqarastaryna orai būl mäselenı ärtürlı deŋgeide qarastyrdy. Orystyŋ dvoriandyq-burjuaziialyq tarihnamasynyŋ monarhiialyq-otarlauşylyq baǧytynyŋ keibır ökılderınıŋ būl köterılıstı «bülık», «qaraqşylardyŋ ısı» dep baǧalauy jäne qazaq halqynyŋ azattyq üşın küresın terıs, subektivtı tüsındıruınen tudy.
HIH ǧasyrdaǧy qazaq qoǧamyndaǧy tarihi tūlǧalardyŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetın baǧalau belgılı därejede patşalyq Resei, keŋestık kezeŋde de qolǧa alynyp, tarihi zertteu eŋbekterınde körınıs tapty. Bıraq qai zamanda da üstemdık etken bilık tarihi tūlǧalar men ūlt-azattyq küres basşylaryn öz ideologiiasyna qarai zertteudı ūiymdastyryp otyrdy. Patşalyq Resei üşın qazaq elınıŋ han, sūltandary, bi-batyrlary orys ükımetı jaqtastary men ekınşı top «qaraqşy», «barymtaşy», «bülıkşıl» ataularymen anyqtaldy. Būl dästür keiınnen keŋestık tarihnamada da jalǧasyn tapty. Sonyŋ ışınde han, sūltandardyŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetterı, olardyŋ közqarastary aşyq būrmalauşylyqqa ūşyrady. Kenesary tarihyn zerttegen körnektı tarihşylar men ädebietşıler E.Bekmahanov, B.Süleimenov, E.Dilmuhamedov, E.Ysmaiylov qudalauǧa ūşyrap, ǧylymi şyǧarmaşylyǧyna tyiym salyndy. Osydan soŋ qazaq handary men sūltandarynyŋ qyzmetterıne oŋ baǧa berılmei, olardyŋ tarihyn tolyqqandy tanyp bılu mümkın bolmady.
Sondai-aq atalmyş qozǧalysqa qatysty qūjattar jinaǧyn jinap bastyru ısı de HH ǧasyrdyŋ bas kezınde qolǧa alyna bastady. 1908-1915 jyldar aralyǧynda Taşkentte Resei äskeri ministrı A.N.Kuropatkinnıŋ tapsyruymen polkovnik A.G.Serebrennikov «Sbornik materialov dlia istorii zavoevaniia Turkestanskogo kraia» degen atpen 14 tomdyq qūjattar jinaǧyn bastyryp şyǧardy. Osy köptomdyqtyŋ alǧaşqy bes tomynda Kenesary han bastaǧan qozǧalysqa qatysty 176 qūjat jaryq köredı. Mūnyŋ özı Kenesarynyŋ köterılısınıŋ qyrlarymen tanysuǧa mümkındık bergen edı.
HIH ǧasyrdyŋ 20-30-şy jyldarynda Qasymovtar otbasylyq qauymynyŋ Orta jüzdıŋ jäne olarmen körşıles Ūly jäne Kışı jüzderdıŋ rularyna yqpaly zor bolatyn. Köterılıs kezınde sūltan Begaly Qoŋyrqūljaūlynyŋ habarlamasynda bylai delıngen: «…sūltan Qasym Abylaevtyŋ elırgen ordasy men balalary Aqmola okrugınıŋ maŋaiyn kezıp jürgen kezde, Baǧanaly, Qypşaq, Alşyn-Jappas, Tabyn, Kereiıt jäne Jerjetım – Şekşek bolystarynda tonau men barymta tolastamaidy, tıptı ızgı niettegılerdı de joldan taidyrady».
Būl – köterılıstıŋ äleumettık negızderı anyqtalǧan kezde Resei ökımetımen qarym-qatynas qūruǧa müddelı at töbelındei saiasi toptyŋ jazǧany. 1837 j. jeltoqsan aiyndaǧy äkımşılık ökılınıŋ qūjatynda: «Qasym Abylaihanovtyŋ elırgen ordasyn tübımen joiu üşın basqarmanyŋ şeşımımen (qazynadan qandai da şyǧyn qajet bolsa da) qataŋ şaralar qoldanu. Äitpese Qasymnyŋ ürım-būtaǧy bızdıŋ ükımetke qarsy qisynsyzdyqtardy, äsırese, orystarǧa baǧynǧannan keiın özderınıŋ oǧan deiıngı bostandyqtarynan aiyrylǧandyǧy turaly oilardy bızdıŋ alaŋǧasar qyrǧyzdardyŋ kökıregıne ūialatyp, olardyŋ köŋılderın būzuy mümkın».
Būl habarlamada Qasymovtar tegıne «elırgen» degen anyqtama berılgen, sonymen qatar olardyŋ auyzbırşılıgı men saiasi baǧyttylyǧy atalyp körsetılgen. Resei bilıgı Kenesarynyŋ, onyŋ äkesı men aǧa-ınılerınıŋ qairattylyǧy men jıgerlıgın nazardan tys qaldyrmaǧan. N.Sereda özınıŋ maqalasynda bylai dep jazǧan: «1840 jyldan bastap Orynbor dalasyna Kenesary jäne onyŋ äkesı sūltan Qasym Abylaev kelısımımen halyq narazylyǧy aiqyn, üreilı jäne sozylmaly sipatqa ie boldy. Orynbor äkımşılıgı Kenesarynyŋ erekşe qasietterın eskerıp, onyŋ ärbır qadamyn aŋdyp, onyŋ äreketterın aldyn aluǧa mümkınşılıgınşe tyrysyp baqty».
Kenesary köterılısınıŋ jäne onyŋ aǧasy Sarjan bastaǧan qozǧalystyŋ basty erekşelıgı – oǧan patşalyq tärtıpke qaiyspas qarsylyq körsetken Qasym sūltan jäne onyŋ balalarynyŋ qatysuy. Köterılıstı tek Kenesary ǧana emes, bükıl Qasymnyŋ ürım-būtaǧy basqardy, sol sebeptı de ol bükılhalyqtyq sipatqa ie boldy. Dästürlı qazaq qoǧamynda ūjymdyq bastaular maŋyzdy röl atqardy. Sondyqtan Kenesary bastaǧan köterılıstı zerttegende, oǧan ergen adamdardyŋ basym köpşılıgı osy bastaulardy ūstandy. «Oǧan Orta jäne Kışı jüzderdıŋ eŋ erjürek batyrlary qosylyp, bırge köşıp-qondy. Oǧan berılgen köşpendılerdıŋ köbı orystarǧa könıp öz qystaularynda otyrǧanmen, oǧan jasyryn türde zeket tölep, orystarǧa qatysty jaŋalyqtardy jetkızıp otyrdy» dep jazady Ahmet Kenesarin. Köterılıste qazaq qoǧamynyŋ saiasi äleumettık jäne ruhani ömırı körınıs tapty. Köterılıstıŋ özı kürdelı, qaişylyqtarǧa toly boldy.
Kenesarynyŋ köterılısı 1837 jyldyŋ köktemınde, ol Aqmola dalasyna köşkennen keiın bastaldy. Onyŋ tuynyŋ astyna halyq aǧylyp kelıp jatty. Baidaly, Älekı, Qoilybai – Şaǧrai, Jasai – Qalqaman, Temeş, Tınälı bolystarynyŋ qazaqtary qosyldy. Olar mal, qaru-jaraq tartyp alumen ainalysty. Köterılısşılermen kelıssözge keŋesşı Menkovich jäne Aqmola okrugınıŋ aǧa sūltany Qoŋyrqūlja Qūdaimendin jıberıldı, alaida olardyŋ äreketınen eşteŋe şyqpady. Menkovich özınıŋ mälımdemesınde bylai dep jazady: «Olardy auyzdyqtau üşın otriadtardy paidalana otyryp qataŋ şara qoldanu qajet, onsyz tabysqa jetuımız mümkın emes, öitkenı būl bolystar bostandyqqa üirengen, baǧynudy auyr ezgı dep esepteidı» dedı.
1837 jyldyŋ aiaǧynda Kenesary qozǧalysyna 3858 otbasy qatysty, būl köterılıs ideialarynyŋ ömırşeŋdıgı jäne Kenesarynyŋ bedelınıŋ joǧarylyǧynyŋ kuäsı edı. Uaqyt öte köterılıs qaruly küres sipatynda jürdı, küz ben qysta qaruly äreketter oryn aldy, ekı jaqtan da şyǧyn boldy, «qolǧa tüsken oljany Kenesary özıne berılgen qyrǧyzdarǧa öz qolymen taratty».
Kenesary Qasymūly 1837 jylǧy jeltoqsanda Nikolai I patşaǧa jazǧan hatynda ol atasy Abylai han zamanynda ekı el arasynda oryn alǧan beibıt qatynasqa jäne şekara esebınde qabyldanǧan mejege qaita oraluǧa şaqyrady. «… Sızdıŋ arǧy babalaryŋyz, al bızde menıŋ atam Abylai patşalyq qūrǧan uaqytta, – dep jazady Kenesary imperator Nikolai I patşaǧa, – halyq beibıt jäne tynyş jaǧdaida ömır sürdı, ony eşkım būzǧan emes. Ekı jaq ta özara sauda jasady; bızdıŋ jūrtymyzǧa eşqandai da salyq salynǧan joq. Al odan keiıngı mezgılde bärı özgerdı, bızdıŋ halqymyzdan salyq jinala bastady, oǧan basqa da türlı tarşylyqtar jasalyndy. Būrynǧy jasalynǧan beibıt kelısımdı būzyp, Sızdıŋ tömengı qarauyŋyzdaǧy basşylaryŋyz bükıl qazaq halqy Resei bodandyǧyna qarady dep jalǧan körsettı, sonyŋ saldarynan menıŋ Abylai atama qarasty jerlerde segız duan ornady. Būl bızdıŋ halqymyz üşın öte qaiǧyly jaǧdai, äsırese, oǧan salyqtyŋ salynuy ökınıştı-aq. Sondyqtan da bızdıŋ bütın qazaq halqymyz tarşylyq körmei, tynyş rahatty ömır sürse eken dep, ūly märtebelım, Sızge ötınış aituǧa özımdı baqytty sanap, bızdıŋ halqymyzdy sol būrynǧy küiınde qaldyryp, dalamyzda ornalasqan segız okrugtık duandar men özge de mekemelerıŋızdı joiuyŋyzdy sūraimyn», – dep jazdy. Alaida zaŋdy talap-tılegı oryndalmai, ötınışı aiaqqa basylyp, elı men jerınıŋ bırtūtastyǧyna qatty qauıp töngendıkten, Kenesary tu ūstap, tūlpar mınıp, qol bastady. Aqyldy saiasatşy jäne şeber äskeri qolbasşy retınde ol soǧysqa jan-jaqty daiyndaldy. Jasaǧyna qaru-jaraq soǧu, sonyŋ ışınde zeŋbırek qūiu üşın orys jäne özge ūlt şeberlerın de özıne tartyp, olarǧa jaqsy jaǧdai jasady.
1838 jyldyŋ jazyna qarai köterılıstıŋ taktikasy anyqtaldy: olar bekınısterge şabuyl jasady. Aqmola qonysyna, Tılenım-Şat, Köşekı bekınısterıne jasalǧan şabuyldar – osynyŋ aiǧaǧy. Kenesary Qazaqstannyŋ barlyq ışkı audandarynda bilıgın jürgızdı, onyŋ jasaqtarynyŋ sany jüzdep sanaldy. Saiasi ūstanymy – patşa äkımşılıgı bilıgınıŋ ornaǧan, rubasylary otarşyl saiasatqa beiımdelgen bekınısterdı şabuyldau boldy. Kenesary qoiǧan basty talap – bekınısterdı joiu jäne ışkı punktterge şegınu boldy. Özınıŋ talaptaryn oryndatu üşın Kenesary quatty bekınısterdı, sonyŋ ışınde Aqmolany basyp aluǧa tyrysty, 1838 jyldyŋ tamyzynda Aqmola alynyp, ört qūşty, Kenesarynyŋ qolyna äskeri tūtqyndar tüstı. Kenesary Abylaidyŋ mūragerı retınde Orta jüzdıŋ hany bolyp moiyndalǧanmen, sonymen qatar Kışı jüzdıŋ rulary özın han retınde moiyndauyn öte maŋyzdy dep eseptedı. Jalpy, qazaq hany Abylaidyŋ mūragerı retınde ol öz bilıgınıŋ zaŋdylyǧyn nyǧaitudy jäne ony Torǧai men Yrǧyz dalasynda bekıtudı maqsat tūtty.
Kenesarynyŋ ūlt-azattyq köterılıste qandai qolbasşy, tarihta qandai ūly tūlǧa bolǧandyǧy turaly orys tarihşysy N.Seredanyŋ özı bylaişa tamsana oi tolǧaidy: «Kenesary öz jasaqtarynyŋ märtebelı ämırşısı bola bıldı. Onyŋ ruhy dem bergen jauyngerlerge europalyq äsker qolbasşylarynyŋ özı qyzyǧar edı. Jortuylda jolyndaǧynyŋ bärın jaipaityn dala dauylyndai ekpındı de tegeurındı. Kenesary eşbır böget aldynda kıdırmeitın, qaita kezdesken kedergı onyŋ qairat-jıgerın janyp, şamyrqandyra tüsıp, közdegen maqsat jolyndaǧy tosqauyldardy talqandar keremet küş bıtırıp, odan saiyn örşelendırıp jıberetın. Kenesarynyŋ boiyndaǧy küllı osyndai qasietterdı köşpendıler biık baǧalap, onyŋ qareket-qimylyna qatysuşylardyŋ jüregı basşysyna degen şeksız süiıspenşılıkpen soǧyp, janyn pida etuge deiın barǧyzady». Al endı aǧylşyndyq Tomas Atkinson Kenesary Qasymūly turaly bylai dep jazdy: «Kenesary qazaqtardan ǧajaiyp jauyngerler daiarlady. Naiza men aibaltany tamaşa igergen, şapşaŋdyǧyna köz ılespeitın Kenesary jıgıtterı özınen küşı basym jaudan qaimyqpai soǧysyp, jeŋıp şyǧa beretının estıgenım bar. Eger bılıktı ofiserlerı bolsa, qazaqtar älemdegı eŋ äigılı atty äsker qūrar edı. Olarǧa tarihta daŋqy asqan Şyŋǧys han jihangerlerınıŋ keremet qasietterınıŋ bärı tän».
Kenesarynyŋ köterılısın basyp-janyştauǧa belsendı äreket jasaǧan Orynbor Şekaralyq komissiiasynyŋ töraǧasy M.V.Ladyjenskii Şyǧys, Batys, Orta Orda bölıkterınıŋ aǧa sūltandary Ahmet Jantöringe, Baimūhamed Aişuaqūlyna jäne Arslan Jantöringe joldaǧan alǧaşqy būiryqtary men nūsqaularynda-aq Kenesary qosyndaryna baryp qaitatyn tyŋşylar sanyn köbeitudı talap ettı. 1844 jyldyŋ 25 qyrküiegınde jazylǧan osyndai qūjatta: «Qazırdıŋ özınde aǧa sūltan Arslan Jantörinnen mälımetter kelıp tüskenı, endı Ahmet Jantörinnen kütıp otyrǧany» turaly aitylyp, Kenesary auyldaryna taiau maŋdarda köşıp-qonyp jürgen qazaqtardan, bolmasa onyŋ senımdı adamdarynan şynaiy mälımetter jinap, qūpiia türde Şekara komissiiasynyŋ töraǧasyna habarlap otyrudyŋ qajettılıgı körsetılıptı. Mūndai jūmystar üşın aǧa sūltandarǧa «qūrmettı marapattar», al «jansyzdarǧa» aqşalai syilyq beruge uäde etıledı (QROMM. 4-q., 1-t., 385-ıs. 52-p.). Osy nūsqauǧa säikes aǧa sūltandar barlau jürgızuge laiyqty degen adamdardy ırıktep alyp, Kenesary jasaqtary ornalasqan jerlerge jıberıp jatty. Olarǧa eşbır küdık tudyrmaityndai jeleulermen köterılısşıler qosyndaryna enıp, myna jaittardy anyqtau jükteledı: 1) Kenesary auyldaryndaǧy üi sany qanşa? 2) Auyldary bır jerde me, älde är jerde me? Qonǧan oryndary qaida? 3) Kenesarynyŋ üi-jaiy, dünie-mülkı qai auyldarynda, olardy bır jerde ūstai ma, älde bölektep pe? Kımder küzetedı? 4) Kenesarynyŋ özı qai jerde jäne oǧan jaqyn jürgen sūltandar men qūrmettı kısıler kımder? Qasynda qanşa adam bar? Barymtaǧa jıberılgenderı bar ma? Bolsa, qanşa kısı, qai jaqqa jöneltıldı, kım bastap kettı? 5) Kenesarynyŋ şepterge, äskeri otriadtarǧa, orys bodandyǧyna ötken qazaqtarǧa qarsy qandai qimyl-äreket jasau nietterı bar? 6) Ol Sıbır jäne Orynbor otriadtarynyŋ şyqqany turaly bıle me? Oǧan qarsy qandai äreket jasamaqşy? 7) Sūltandar men starşyndardan şep maŋyna şabuyl jasauǧa, barymtaǧa kımderdı qolailaidy, kımderdı köbırek jūmsaidy? Olardyŋ arasynan eŋ senımdı kısılerı kımder? 8) Şep tūrǧyndary men «qyrǧyzdardan» barymtalap alǧan mal-mülıkterı qaida jäne olar qandai mölşerde? 9) Tūtqyndar qaida jäne qalai ūstalady, olardy qaşyryp jıberuge qandai mümkındıkter bar? 10) Kenesarynyŋ aǧa sūltandarǧa jäne Ordadaǧy özge de äkımşılık şen ielerı men qūrmettı kısılerıne pıkırı qandai? 11) Osyndai kısılermen astyrtyn bailanystary bar ma? Orys bodandyǧyna ötken, äkımşılıkke jaqyn «qyrǧyzdar» arasynan şepte jäne Orynbordyŋ ışınde bolyp jatqan jaittardy jasyryn jetkızıp tūratyn kısılerı bar ma? 12) Kenesarynyŋ özı qai jerdı qystamaq? Qystauda üi-ormanymen bola ma, joq salt basy ma? 13) Onyŋ mınıs attary, äsırese, ūrysqa daiarlanǧan kölıkterınıŋ küiı qalai? 14) Oq-därı men myltyqty qaidan jäne qandai baǧaǧa alady? (QROMM. 4-q., 1-t., 385-ıs. 5-10-p.p.).
Barlauşylar, äsırese, Myŋbai men Ümbet nūsqauda körsetılgen on tört bap boiynşa tolyq mälımetter jetkızedı. Soŋǧylary Kenesary auyly Qaraqūmnyŋ «Qarasüŋgır-Tūzdaq» atalatyn qūdyǧynda, onyŋ otbasy, dünie-mülkı, özı de osynda, Ordasy auyldyŋ naq ortasynda, janynda jürgender Şoqpyt, Qūdaimende, Erjan jäne Nauryzbai sūltandar, Jeke, Janaidar, Süten jäne Şoqpar batyrlar bar dep habarlaidy.
Osyndai mälımetter negızınde Orynborda Kenesary jasaqtarynyŋ ıs-qimyly, bır jerden ekınşı jerge qozǧaluy, äskeri qarymy qalt jıbermei qadaǧalanady. Aǧa sūltandar Kenesary men Orynbor äkımşılıgı arasyndaǧy qatynastardy uşyqtyruǧa, söitıp, Kenesarymen kelıssöz jürgızuge mümkındık bermeuge barynşa küş salady. Baimūhamed Aişuaqūly, äsırese, Kenesarynyŋ Orta Aziia handyqtarymen bailanysy barlyǧy turaly habardy tıkelei Ladyjenskiige jetkızıp, köterılıstı küşpen basu kerektıgıne aqyl-keŋes beredı. Onyŋ joǧaryda aitylǧan Jūmyr Izmūhamedūly degen tyŋşysy qaru-jaraqqa aiyrbastau üşın 1100 qoi aidatqanyn jäne oǧan qosa Kenesarynyŋ Hiua hanyna 30 jorǧa, 2 tūtqyn orysty bır ökılımen bırge jıbergenın, hannan «orystarǧa qarsy tūru üşın» dep ekı zeŋbırek, ekı jüz şamhal (myltyq) sūratqanyn estidı (QROMM. 4-q., 1-t., 385-ıs. 245-p).
Osy derekterdı Baimūhamed sūltan Orynbor Şekaralyq komissiiasyna jetkızıp, Kenesarynyŋ sözderıne de, elşılerıne de senbeuge ügıtteidı. Otarşyldardy Kenesarynyŋ Orta Aziia handyqtarymen qatynasy barlyǧy asa abyrjytty. Patşa ökımetı barlau men tyŋşylyq qyzmettı örıstete otyryp, 1845 jyldan bastap köterılıstı tezırek janşu qamyna köşedı. Bıraq 1845 j. Ūly jüz sūltandary men bilerınıŋ Reseige bodan boludy qabyldauy köterılısşılerdıŋ jaǧdaiyn auyrlata tüstı. Patşa ökımetı Ūly jüz qazaqtary men Alatau qyrǧyzdarynyŋ köterılısşıler qataryna qosylmauy jönınde san aluan aila-amaldardy qoldandy. General-maior Vişnevskii Orta jüzdıŋ Aiagöz, Qarqaraly, Kökpektı okrugterınıŋ aǧa sūltandaryn Kenesaryǧa qarsy küreske tartty.
1846 jyldyŋ bas kezınde Kenesary Balqaş pen Ile özenı maŋyna qonys audardy. Alaida osy uaqyttan bastap Kenesarynyŋ opat boluyna deiıngı köterılıstıŋ soŋǧy kezeŋı turaly zertteulerde bırızdılık joq. E.B.Bekmahanov pen J.Qasymbaevtyŋ eŋbekterınde patşalyq Reseidıŋ Alatau qyrǧyzdary men Qoqan handyǧynyŋ küşterın Kenesaryǧa qarsy baǧyttaudaǧy äreketterı nanymdy derekter negızınde qarastyrylǧan (Bekmahanov E. Qazaqstan HIH ǧasyrdyŋ 20-40-jyldarynda. A., 1994. 335-b.; Qasymbaev J. Kenesary han. A., 1993.). E.B.Bekmahanov orys äskeri şenderı men qyrǧyzdar arasynda tıkelei bailanys ornatylǧany, jasauyl Niuhalovtyŋ qyrǧyz bilerıne hat joldap, Kenesaryǧa qarsy bırlesıp küresuge şaqyrǧany turaly qūjattardy keltıredı.
HH ǧasyrdyŋ alǧaşqy şiregınde, iaǧni 1923 jyly Alaş ziialylary Taşkentte «Kenesary-Nauryzbai» jäne «Qyz Jıbek» qissalaryn bırıktırıp kıtap etıp şyǧarǧan. Ony qūrastyrǧan jäne tüsınıkterın jazǧan – belgılı qoǧam qairatkerı, auyz ädebietın zertteuşı Halel Dosmūhamedov. Zertteuşı, äsırese, «Kenesary-Nauryzbai» qissasynyŋ avtory Nysanbai aqynnyŋ sözderıne jäne Kenesary ömırıne bailanysty keŋırek tüsınıkteme bergen. Avtor Kenesary bastaǧan köterılıstıŋ soŋǧy künderıne keŋırek toqtady. Kenesarynyŋ qyrǧyzdarmen bolǧan soǧysyna bylaişa toqtaǧan: «Kenesary äuelı qazaqqa jaqyn otyrǧan Qosşy men Soltyny şapqan. Onan keiın Sarbaǧyşty şapqan. 1846 jyly osy küngı Bışpektıŋ töŋıregınde bır ülken soǧys bolǧan. Kele jatqan Kenesaryny toqtatam dep, Sarbaǧyş Qalpaq batyr köp qolmen Bışpektıŋ töŋıregınde Kenesaryǧa jolyqqan. Köp qyrǧyn bolǧan. Soǧysta Qalpaq ölgen. Qyrǧyzdar jeŋılıp qaşqan. Ekınşı ülken soǧys 1847 jyly köktemde bolǧan. Kenesary köp qolmen kelıp, Kekılık tauyna ordasyn tıgıp, Alataudyŋ terıskei jaǧyndaǧy qyrǧyzdardy şaba bastaǧan. Soǧystyŋ myqty bolǧan orny – Samsy (Şamşy) asuy, Erjannyŋ qolǧa tüsken jerı de osy Samsy asuy» (Dosmūhamedov H. Kenesarynyŋ soŋǧy künderı. // «Jalyn», 1994. №9-10. 228-294-bb.).
Kenesary Ūlytaudan, Kışıtaudan, Ile özenınıŋ Balqaşqa qūiar jerındegı «Qamauǧa» auyp barǧan. Kenesary «Qamauda» jatqanda 1846 jyly Aiagözden Kenesaryǧa qarsy patşa ükımetı äsker jıberedı. Äskerdıŋ bastyǧy Niuhalov degen jasauyl bolady. Kenesary «Qamaudy» tastap, Şuǧa qarai örleidı. Niuhalov Qyzylaǧaşta jatyp, qyrǧyzdyŋ manaptaryna hat jazady: 1. Būǧy ruynan Boranbai Baimūratūlyna; 2. Sarbaǧyşty bilep tūrǧan Orman Niiazbekūlyna; 3. Solty ruyn bilep tūrǧan manaby Janǧaraş Esqojaūlyna. Ol hatta «Kenesaryǧa könbeŋder, Kenesaryny joiyŋdar. Kenesary – senderdıŋ de, patşa ükımetınıŋ de dūşpany. Patşa ükımetı sızderge järdemdesetın bolady» degen mazmūnda (Nedzvesskii V.E. Pamiatnaia knijka i adres-kalendar Semirechenskoi oblasti na 1905 g. Vernyi, 1905. s.11.).
Sonymen qatar H.Dosmūhamedov Kenesary men Nauryzbaidyŋ qalai qyrǧyzdar qolyna tüskenın bylaişa jazady. Kekılık Seŋgırde qazaqtar bytyrap, jan-jaqqa qaşyp ketedı. Kenesary men Nauryzbai da qaşqan. Qyrǧyzdar quyp, Şudyŋ künşyǧys jaǧyndaǧy Kekılıkten on-on bes şaqyrymdai jerdegı Almaly sai, iaki Su alman degen jerde aty tūryp qalǧan Kenesaryny ūstap alǧan. Nauryzbai da sol şamada Kenesarydan bölek ūstalǧan. Törelerdı atqa mıngızıp, qyrǧyzdar tau ışındegı elıne aparady. Özderın bölek üi tıgıp berıp, qūrmetpen syilaidy. Kenesary, Nauryzbaidyŋ jatqan üiı Jolba degen qyrǧyzdyŋ üiı eken. Osy üide töreler jetı kün jatqan. Kenesaryny Sarbaǧyş Tastanbek balalary, Nauryzbaidy Sarbaǧyş Tıleuqabyl balalary jabylyp öltırgen. Ekeuı ekı bölek qoiylǧan. Kenesary Bordy degen saiǧa kömılgen. Bordy Toqmaqtan jiyrma bes şaqyrymdai Buamǧa jüretın qara joldyŋ oŋ jaǧy bolady. Nauryzbaidyŋ qaida kömılgenı älı anyq emes (Dosmūhamedov H. Kenesarynyŋ soŋǧy künderı («Jalyn», 1994. №9-10. 290-294-bb.).
Kenesary köterılısınıŋ keibır qyrlaryn aşa tüsude Ä.Dılıbaevtıŋ eŋbegınıŋ orny erekşe. 1949 jyly Kenesarynyŋ qyrǧyzdarmen soŋǧy ret ūrys jasaǧan jerlerın jaiau aralaǧan. Oqiǧaǧa qatysqan batyrlardyŋ ūrpaqtarynan köptegen äŋgımeler jazyp alady. Qoljazbadaǧy maǧlūmattar ūzaq jyldar boiy ǧylymi ainalymǧa tartylmai keldı. Ä.Dılıbaev jinastyrǧan materialdar tek 1999 jyly jaryq kördı. Qordai audanynyŋ «Talapty» kolhozynyŋ soltüstık jaǧynda jatqan bır qyrqa bolady. Ol jerdı būryn halyq «Kene hannyŋ aq qyrqasy» dep ataidy eken. Ol turaly Nūrpa Tölebaiūly degen aqsaqal bylai deidı: «El jailaudan tüsıp, Şudyŋ boiynda otyrǧan kez eken, bır künı erteŋ-erte aq qyrqaǧa tolǧan aq üi qonyp qalypty. Söitse, ol Kene hannyŋ auyly eken. Qordaidan tünde asyp, sol jerge kelıp qonǧan eken. Bırazdan keiın auylǧa jasauyldar kelıptı. Menıŋ äkem qasyna kısı ertıp, erulıkke soiys alyp, hannyŋ auylyna barypty. Olardy qonaqüige tüsırıptı. Bır kezde: «Han şaqyrady», – dep ekı jıgıt kelıp, olardy ertıp, hannyŋ üiıne alyp kırıptı. Sälemdesıp, jön sūrap bolǧasyn Kene han: «Jantai, Ormandarmen ūrysaiyn degen joq edım. «El bolaiyq» degenge könbedı. Jauǧa qosyldy. Elşımdı bailap, ūrlyǧyn bylai ıstep jatyr. Kınä özderınde, erteŋ elın şabamyn. Dulat balasy, ırgelı el edıŋder, közderıŋmen körıp, oljalaryŋdy alyŋdar», – deptı. Bışpektıŋ qasynda qyrǧyzdarmen soǧys bolyp, qyrǧyzdar qoly jeŋılıp qaşypty. Tüsken oljany han elge taratyp berıptı de terıskeige qaita köşıp ketıptı dep menıŋ äkem sonyŋ ışınde bolyp, olja alǧan äŋgımelerın aityp otyrar edı. Kene hannyŋ tu tıkken jerı Maitöbe bolǧan. Men ol Maitöbenı jäne Almaly men Sualman sailaryn ädeiılep baryp kördım. Maitöbe, Şu özenınıŋ boiyndaǧy kışıleu töbe. Oŋ jaǧynan 1-2 şaqyrymdai jerde aryndy Şu aǧyp jatyr. Odan ary şyǧystan oŋǧa tartyp, batysqa qarai ketken qyrǧyzdyŋ Alatauy tūr. Onyŋ tösınen qūlai aqqan Qyzylsu, Samsy, t.b. sular Şuǧa qūiyp jatyr. Maitöbenıŋ terıstık şyǧysyna tie Kekılık tauynyŋ biıgı «Äulie şoqy» tūr. Batys jaq bauraiynda Chapaev atyndaǧy kolhoz bar. Onyŋ batysynda Şuǧa kelıp tırelgen ülken sai jatyr. Ol sai qazır Qaraqoŋyz saiy dep atalady. Şudan bastap terıstıkke qarai şalqaia sol Qaraqoŋyz saiymen 11-12 şaqyrymdai jürgende ülken ekı tarau bolady. Sonyŋ bırınşısın «Almaly sai» nemese jai ǧana «Sualman» dep ataidy. Ol ekı saidyŋ ışı tolǧan qalyŋ aǧaş, aǧyn suy bar. Kenesary men Nauryzbai sol Almalynyŋ ışınde qolǧa tüsken (Dılıbaev Ä. Auyz ädebietı ülgılerı men zertteu maqalalar. Almaty, 1999. 85-88-bb.). Ä.Dılıbaev Kenesarynyŋ joryǧy kezınde qyrǧyzdardyŋ Şu özenın bögep, qazaq jasaǧyn susyz qaldyrdy deitın keibır mälımetterdı de terıske şyǧaryp, onyŋ sebebın aiqyn däleldermen körsetıp beredı. Keibır äŋgımelerde: «Manaptar Şudy bölıp jıberıp, Kenesarynyŋ jasaǧyn susyz tastapty» deidı. Onyŋ eşbır şyndyqqa syiar jerı joq. Men Şu boiymen örlep Maitöbeden joǧary 50-60 şaqyrym jerdegı «Kolos» kolhozyna jäne odan da ary bardym. Ol arada Şudy būrǧan jäne būratyndai eşbır arna nemese yŋǧaily jer joq. Şudyŋ oŋ jaǧy qaiqy, köterıŋkı döŋes bolyp ketedı. Ol jaqqa Şudy būrdy deuşılık – tek jer jaǧdaiyn bılmeuşılıktıŋ äserı. «Sol jaqqa būrdy» – deuge taǧy bolmaidy, öitkenı ol jaǧy Buamnan bastap, Maitöbege deiın Şudy janai jarysa jatqan tau bolady. Al sonymen qatar taudan qūlap, atyryla aǧyp, tas aǧyzyp jatqan aryndy Şudy aǧyzbai bailap qoidy deu tıptı qūlaqqa kıretın emes. Ony tıptı osy küngı tehnikalyq däuırdıŋ özınde ısteuge bolmaidy. Sondyqtan «Şudy bailap, susyz qaldyrdy» deuşılık – jer jaǧdaiyn bılmei aityp jürgenderdıŋ sözı. «Qazaq SSR-nyŋ tarihynda da» sondai etıp körsetılgen, būl dūrys emes dep jazady (Dılıbaev Ä. Auyz ädebietı ülgılerı men zertteu maqalalar. Almaty, 1999. 88-89-bb.).
Ädebietşı-ǧalym E.Ysmaiylov tarihi jyrlarǧa süienıp jäne mūraǧat derekterı men 1917 jylǧa deiın jaryq körgen orys zertteuşılerınıŋ eŋbekterın paidalana otyryp, Kenesary bastaǧan köterılıstı jan-jaqty sipattaǧan. Ǧalym Qalijan Bekhojinmen bırıge otyryp, 1941 jyly Kenesary, Nauryzbai jäne olardyŋ batyrlary jaiyndaǧy jyr-dastandar men aŋyz-äŋgımeler jinaǧyn baspaǧa äzırlegen. Zertteu sol kezde eş jerde jariialanbai, tek 1948 jyly «Qazaq ädebietınıŋ tarihynda» Kenesary, Nauryzbaiǧa arnalǧan VIII bölımınde ǧana kışıgırım üzındı retınde berılgen. Ǧalymnyŋ öz qolymen jazǧan 275 betten tūratyn qoljazbasy Ortalyq Ǧylymi kıtaphananyŋ qoljazbalar qorynda saqtauly. E.Ysmaiylov Kenesary bastaǧan köterılıstıŋ tarihi maŋyzynyŋ zor ekendıgın baiqatyp, öz oiyn bylai dep baiandaidy: «Kenesary bastaǧan qazaq halqynyŋ köterılısı Reseidıŋ qatal, reaksiiaşyl patşasy Nikolai I-dıŋ monarhiiasyn Orta Aziiadaǧy tegeurındı küşımen on jyl boiy sılkındıre, üreilendıre bılgen būl ūly zor qozǧalysty tarih betınde joqqa sanau tarihty tanudaǧy topastyq ekendıgın moiyndau kerek» (Ysmaiylov E. Kenesary-Nauryzbai bastaǧan halyq köterılısı. Almaty, 1941. OǦK-nyŋ qoljazbalar qory. 1328 buma. 2-3-bb. ). Mıne, avtordyŋ sol kezdegı qoǧamdyq oidy qoryqpai, ūlttyq tarihty obektivtı türde jazuǧa tyrysuy onyŋ eŋbegınıŋ qūndylyǧyn arttyra tüsedı. Ǧalym «Kenesary-Nauryzbai bastaǧan kürestı qazaq halqynyŋ ūlt-azattyq küresı deuge bola ma? Mūny osy uaqytqa deiın qalai tüsınıp keldık?» degen sūraqtar qoia otyryp, būl köterılıstı baǧalaudaǧy üş türlı közqaras bar ekendıgın aitady.
Bırınşı közqaras – sol zamandaǧy burjuaziiaşyl-şovinist tarihşylardyŋ, patşa şeneunıkterınıŋ Kenesary ūry, el tonauşy, barymtaşy «şaikıler» toby degen. Būl közqarasty osy zamanda da jaŋartyp, bıraq türlı auyr, jaman sözdermen boiap jaqtauşylar tabylady. Būl jönınde Iаkuninnıŋ «Bolşevik Kazahstana» jurnalynyŋ 1939 jyly 8-sanynda basylǧan maqalasyn aituǧa bolady. Mūnda ol Kenesary el tonaǧyş «şaikıler» toby, handyqqa, şenge ökpelegış, arǧy tegı han bolyp edı, tegı jamannan jaqsy adam şyqpaidy, sondyqtan mūnyŋ qozǧalysy halyqtykı emes, feodaldyq qozǧalys deidı.
Ekınşı pıkır – burjuaziiaşyl-ūltşyldardyŋ pıkırı. Būlar öz pıkırın 1934 jyly Mūhtar Äuezovtıŋ «Han Kene» pesasy qoiylǧan kezde aşyq aitty. Kenesary siiaqty qanauşy taptan, han tūqymynan şyqqan alaiaq ūry arqyly qazaq halqynyŋ küresın körsetemın deu – aljasqandyq. Kenesaryny därıpteuşıler handy arman etuşıler degen provakasiialyq ösekterın taratyp, qastyq nietpen pesany sahnaǧa qoiudy toqtattyrdy. Kenesary-Nauryzbaidyŋ erlık äreketın sahnadan körıp, süisıne qol şapalaqtauşy jūrtşylyqty – ūltşyldyq, obyvateldık dep söktı (Seifullin, Qabylov, t.b.; sonda 6-b.).
Kelesı üşınşı pıkır aitylǧan 5-bet jyrtyp alynǧan. Degenmen 6-betke ötkende avtor Kenesaryny aibyndy batyr, halyqtyŋ şyn qamqory, dosy bolǧan erler dep baǧalaityn pıkır turaly aitady. Ärı qarai özımız osy üşınşı pıkırdı quattaityn bolǧandyqtan, osyny keŋırek tüsındıreiık, – dep, Kenesary köterılısın sipattauǧa kırısıp, köterılıstı tudyrǧan tarihi-qoǧamdyq sebepterınıŋ bastylaryna toqtalady (Sonda. 10-20-bb.). Sonymen qatar zertteuşı salystyru barysynda Kenesary köterılısı būǧan deiıngı bolǧan köterılısterden aumaǧy keŋ jäne Qazaqstannyŋ negızgı aimaqtaryn qamtydy dep, qai aimaqtar qatysqandyǧyn aitady. Bükıl qazaq dalasy Kenesaryǧa tılektes boldy, är auyl, är üi Kenesarynyŋ qorǧany boldy. Sondyqtan köterılıs bırden tez qanattanyp, ūlt-azattyq jolyndaǧy bükıl qazaq dalasynyŋ zor halyqtyq qozǧalysyna ainaldy, – dep oryndy tūjyrymdaidy. Kenesary qyrǧyzdar qolynan mert bolǧannan keiın, Resei imperiiasynyŋ otarlauyna qarsy kürestı onyŋ ūldary Japar men Syzdyq sūltandar jalǧastyrdy. Syzdyq sūltan Resei bilıgıne qarsy jiyrma jylǧa juyq at üstınen tüspei kürese bıldı.
Raşid Orazov,
Ş.Ş.Uälihanov atyndaǧy
Tarih jäne etnologiia institutynyŋ
ǧylymi qyzmetkerı,
«Ana tılı».
