Tarihta qazaq dalasynda bolǧan ūlt-azattyq köterilister köp. Arǧysy – orys otarşyldaryna, iaǧni patşalyq Reseige qarsy tūryp, bodan bolǧysy kelmegen qazaq şarualarynyŋ köterilisi, bergisi – keŋestik rejimge kelispegen eldiŋ ereuili qazaq halqynyŋ ruh azattyǧyn aŋsaǧan aiqastary edi.
Alaida Qazaqstan täuelsizdik alǧannan keiin keŋestik ideologiianyŋ yqpalynan ada bolǧan eldiŋ ruhymen jazyluǧa tiis tarihymyz taǧy da tälkekke tüsip jatqan türi bar. Birinşiden, eldegi saiasi bilik köterilister tarihyn qozǧauǧa, sol arqyly halyqtyŋ saŋylauyna «qiqym» tüsiruge qarsy. Sebebi, mümkin bolar köterilisterden zäredei qorqady.
Ekinşiden, ükimettiŋ tapsyrmasymen el tarihyn qaitadan jazu barysynda ejelgi tarih bügingi «ūlt köşbasşysynyŋ» esil eŋbegi men erlikterinen asyp ketpeui kerek. Sebebi, qazaq memlekettigin «alǧaş ret» qalyptastyrǧan, qazaq eliniŋ şekarasyn «jasap bergen», qazaqty tūŋǧyş ret älemge «tanytqan» tūlǧanyŋ aty barlyq tarihtyŋ aldynda tūruǧa tiis.
Mine, söitip, ötken tarihtyŋ öŋi oŋyp, keŋes kezinen qalǧan aqtaŋdaqtar mülde aitylmauǧa ainaldy. Qazaqtyŋ qūldanǧan, otarlanǧan ūlttyq ruhyn silkilep, kezindegi küresker minezin bügingi ūrpaqtyŋ sanasyna salyp qoiu üşin, tarihymyzda bolǧan ūlt-azattyq köterilister jönindegi azdy-köpti jiǧan-tergenimizdi oqyrman nazaryna ūsynyp otyru dästürin odan äri jalǧastyru jön siiaqty.
Qadirli oqyrman, eger sizderde būǧan deiin jariialanǧan «Torǧai köterilisi», «Sozaq köterilisi» jariialanymdaryna qatysty tyŋ derekter, jaŋaşa oilar bolsa, gazetimizdiŋ redaksiiasyna jazyp jiberuleriŋizdi sūraimyz. Biz ereuildegen eldiŋ tarihyna qatysty jaŋaşa jaǧdaiattarǧa gazetten qanşalyqty oryn qajet bolsa, sonşalyqty kölemdegi bet bere alamyz.
ALBAN QYRYLǦAN
Tarihta «Qarqara köterilisi» nemese «Alban qyrylǧan» degen attarmen qalǧan ūlt-azattyq köterilis – 1916 jyly bolǧan patşalyq Reseidiŋ birinşi düniejüzilik soǧysqa äsker aluyna qarsy şyqqan alban ruynyŋ qaruly köterilisi. Būl köterilistiŋ tarihy Keŋes Odaǧy kezinde patşalyq jüiege qarsy kommunistik sarynmen zerttelip, onyŋ ūlttyq sipatyna män berilmedi. Bizdiŋ qolymyzdan ötken ondai ǧylymi eŋbekterdiŋ deni taptyq tūrǧyda jazyludan aryǧa barmaǧan.
Orys otarşyldarynyŋ qazaq dalasyna salǧan laŋy köp ekeni belgili. Arǧysyn aitpaǧanda, bergi ǧasyrlardaǧy būratana halyqtyŋ Reseiden tartqan azaby, körgen qasireti orys patşasynyŋ qysastyǧy tūrǧysynda ǧana baǧalanyp keldi.
Patşalyq Reseidiŋ būratana dalany otarlauy 1864 jyldan keiin odan saiyn üdete jürgizildi. 1867 jyly patşa ükimeti qazaqtyŋ barlyq jerin öz ieligine alǧany jöninde qūjat qabyldady. Jan-jaqty jabdyqtalǧan «Jer qory» qūryldy. Būl qorǧa qazaqtyŋ endi, şeldi, şūraily jeri tügel tartyp alyndy.
1889 jyly arnaiy zaŋ şyǧarylyp, ol jerlerge Reseiden jer audarylǧan orys mūjyqtary qonystandyryldy. Söitip, qazaq dalasyna 1891-92 jyldary işki Resei jaqtan jer igeruşi orystar köşip kele bastady. Būl üderisti üdete tüsu üşin, patşa ükimeti 1904 jyly «Selo tūrǧyndary men diqan meşandarynyŋ öz erkimen qonys audaruy turaly» taǧy da zaŋ şyǧardy. Osy zaŋnyŋ aiasynda qazaqtan tartyp alynǧan jerlerge kelimsekterdi ornalastyru üşin, «Qonystandyru qory» qūryldy.
1906-12 jyldary qazaq dalasynyŋ şūraily jerlerine auyp kelgender sany būrynǧydan da artyp, jergilikti tūrǧyndar öz atamekeninen aiyrylyp, amalsyz orys mūjyǧyna jaldanatyn boldy. Aqyry, 1913-15 jyldary tek qana Baiynqol, Tekes, Qaqpaq, Saryjaz, Şälköde, Qyrǧyzsai, Jalaŋaş, Kegen öŋirlerinde eŋ qūnarly egistik pen şabyndyq jerler kazak-orystarǧa küşpen berildi. Osy tūsta Qarqara jailauy saudagerlerdiŋ, orys köpesteriniŋ malyn jaiyp tūruǧa tartyp alyndy. Qarqara jazyǧy tūtastai orys köpesteriniŋ ieligine qarady. Jerdi tügel tartyp alǧan soŋ, ondaǧy halyqqa qysym jasala bastady. Maqsaty – eldi qūldyqqa salu nemese jerden bezdiru edi. Ol üşin saiasi ezgini küşeitti.
Äueli qazaqqa saiasi bilik berilmedi. Qazaq özine-özi qoja boludan qaldy. Onymen qosa, öz mülkine özi ie bola almaityn jaǧdaiǧa tüsti. Qysqasy, Aspan tauynyŋ qoinauyn mekendegen alban ruy öz jerinde özderi beibit ömir süru erkindikterinen aiyryldy.
«Qarqara köterilisiniŋ» sebep-saldaryn zerttep, «Qily zaman» povesin jazǧan qazaqtyŋ ūly jazuşysy Mūhtar Äuezov qasiretti köterilisti ömirlik şyndyq tūrǧysynda surettegen. Onda köterilis basşylary jäne onyŋ nätijesi körkem ädebi tilde jazylsa da, tarihşylardyŋ pikirine qaraǧanda, ol öziniŋ tarihi tüp-teginen auytqymaǧan, surettelip jazylǧan.
…Şİ JÜGIRTKEN
Qarqara köterilisi – 1916 jyly şilde aiynyŋ alǧaşqy künderinen bastalyp, qyrküiek aiynyŋ aiaǧyna deiin sozylǧan. Alǧaşqy «örttiŋ» tūtanǧan jeri – Asy jailauy. Asy jailauynda otyrǧan beibit halyqqa äskerge bala alu üşin şapqan patşa armiiasy aldymen auyldyŋ şetinde jürgen qatyn-qalaş, bala-şaǧaǧa büiidei tigen. Er azamattardyŋ qarsylyq körsetkenderin atqan, şapqan.
Bir derekterde soldattardyŋ auylǧa salǧan laŋy, halyqty qorlaǧan jauyzdyǧy aşyp jazylǧan. Közderi qantalap alǧan patşa äskerleri kiiz üige auyl adamdaryn syiǧanynşa qamap, syrtynan örtep jibergen. Aralarynan qūtylyp şyǧyp, sai-salaǧa qaşqan balalardy naizanyŋ ūşyna ilip, jükti äielderdiŋ qarnyn jarǧan. Er jigitterdiŋ jynys müşesiniŋ şybyǧyna şi jügirtken. Şaldardyŋ saqalyn kesip, kempirlerdiŋ kimeşegin qylyşpen tilip, masqaralaǧan.
Tarihta būl köterilis ūlt-azattyq sipat aldy. Basşylary da qazaqy ortadan şyqqan batyrlar men biler boldy. Eŋ bastysy, būl köterilis stihiialyq türde bastalsa da, ol ūiymdasqan sipatpen jalǧasyn tapty.
«Qarqara köterilisi» jaily būryn-soŋdy aitylyp, jazylyp jürgen tarihi faktiler, ärine, az emes. Osy oraida qazaqtan şyqqan tūŋǧyş injener Mūhametjan Tynyşbaiūlynyŋ jazbalarynda köptegen derekter saqtalǧan. Köterilistiŋ qolamtasy sönbei tūrǧan sol 1917 jyldyŋ 6 jeltoqsan küni jaryq körgen «Qazaq» gazetinde (№ 254) injener-tarihşy biraz dünieniŋ betin aşypty. Ol osy jolǧy köteriliste alban ruynan jalpy sany – 69440 adamnyŋ 35100-i qyrylǧandyǧyn aitady. Onyŋ köbi äielder men balalar jäne qarttar bolǧan.
Keibir tarihi derekterde Jarkent ueziniŋ halqy 1916 jylǧa deiin 6 suan, 14 alban bolyp, barlyǧy 20 bolys qūraǧan. Osy aimaqtaǧy jalpy tütin sany 17712 bolsa, köterilisten keiin 5094-i qalypty. Qytaiǧa bas sauǧalap ketkenderdiŋ sany – 12612 bolsa, oqqa üşqandarynyŋ sany – 40 adam. Keibir derekterde şekara asyp bara jatyp oqqa ūşqan, taǧy basqa sebeptermen ajal qūşqandardyŋ sany būl körsetkişti birneşe esege köbeitedi. Mäselen, Narynqoldan Qytaiǧa asatyn Sartaudyŋ arǧy betindegi Oiqorym degen jerde 500 tütin tynyǧyp jatqan jerinde patşanyŋ jansyzynyŋ satqyndyǧymen şai qainatym uaqytta qyrylyp qalǧan. Osy derekti keiin Qytai arhivinen körgen Şyŋjaŋǧa belgili tarihşy Saparbek Moldaǧūlūly: «Oiqorym qyrǧynyn kim biledi?» degen atpen derekti maqala jazyp şyǧypty. Mūndaǧy jyldary elge kelgen qandastar arasynda Aqtoty esimdi äjeniŋ sol Oiqorym qyrǧynynda bolǧanyn öz auzynan estidik. Ol kezde Aqtoty äje eki jastaǧy bala eken.
ELDEN QAŞQAN
Tarihşy ǧalymdardyŋ zerttep tapqan bir derekterinde sol zūlmat jyldary Qytai jerine auǧan halyq sany odan da köp ekeni aitylady. Osy tūsta albandarmen qosa, qyrǧyzdar jäne Orta jüzdiŋ biraz rulary şekara asqan. Onyŋ jalpy sany 200 myŋǧa jetip jyǧylady eken. Ködek Maralbaiūly osy 1916 jylǧa arnap dastan jazǧan. Aqyndy keiin 1937 jyly, iaǧni alaş qairatkerleri opat bolǧan mezgilde, Sovet ükimetiniŋ jansyzdary Qytaiǧa baryp, u berip öltirgen.
Būl jaiynda soŋǧy jyldary Qytai qazaqtary arasynda aluan türli äŋgime aitylyp jür. Ködek naǧyz jauynger aqyn bolǧan. Aidahar elge barǧan soŋ, Chiŋ ükimeti jaiynda talai syni baǧyttaǧy dastandar jazǧan. Qazaqtyŋ maŋdaiyna bitken Jüsipbekqoja Şaihyslamūly, Äset Naimanbaiūly sekildi äigili aqyndarymyzdyŋ Qytai jerine qaşyp ötui de osy jyldarǧa tūspa-tūs keledi.
Osydan tört jyldyŋ aldynda, iaǧni 2006 jyly «Qarqara köterilisiniŋ» 90 jyldyǧyna orai ötkizilgen ǧylymi-täjiribelik konferensiiada akademik Keŋes Nūrpeiis: «1916 men 1986 jylǧy köterilisterdiŋ arasynda sabaqtastyq bar», – dep pikir aitypty. Ras-au, qazaq dalasyndaǧy ūlttyq köterilisterdiŋ qai-qaisysyn alyp qarasaŋyz da, qazaq ūlty öziniŋ bas bostandyǧy üşin qoldaryna qaru alǧany belgili. Köterilistiŋ osy rettegi, iaǧni 90 jyldyǧy qarsaŋynda belgili qoǧam qairatkeri jäne jazuşy Seidälim Täneke: «Qazaqtyŋ «Aqtaban şūbyryndydan» keiin ruǧa, jüzge bölinbei, el azattyǧy üşin asqan auyzbirlikpen bir kisidei attanǧan joryǧy – 1916 jylǧy köterilis boldy», – dep, Qarqara köterilisine ülken baǧa bergen eken.
«Qarqara köterilisiniŋ» jalpylyq sipat alǧany jöninde, iaǧni qazaq dalasyndaǧy sol jyldardaǧy ūlt-azattyq köterilisterdiŋ bastauy bolǧandyǧy jaiynda tarihi materialdar bar, biraq jetkilikti emes. Tarihta «Qyzylbörik isi» degen atpen qalǧan köterilis sol jyly tamyzdyŋ 3-inde Şelek bolysynda bastalǧan. Mūnyŋ jalyny bükil qazaq jerin şarpyp, eki künnen keiin ūlt-azattyq köterilistiŋ biri – Torǧai köterilisine ūlasqan. Odan araǧa birneşe kün salyp, Şyǧys Qazaqstan aumaǧy men Şu, Syrdariia öŋirlerine taraǧan. Arada 6 kün ötkennen keiin Özbekstandaǧy qazaqtar da qosylyp, köterilis külli qazaq dalasyn jalyndai şarpyǧan. Tarihşylardyŋ osy köterilisterdi qazaqtardyŋ auyzbirşilikti, berekeli köterilisi deui de sodan şyǧar…
«EREUILTÖBE» JOǦALǦAN
Qasiretti jyldary osy aimaqtan ot pen oqqa tüsken talai oǧlan ūldar, apaitös batyrlar şyqty. Olardyŋ aldyŋǧy sapynda Älmerek Ūzaq batyr tūrdy. Ūzaqtyŋ arǧy atasy – Älmerek. Ol – bükil qazaqqa belgili äulie äri batyr bolǧan kisi. Raiymbek batyrǧa bata bergen bir taipa eldiŋ batagöi aqylşysy. Qazir onyŋ kesenesi Almaty qalasynyŋ tübindegi Pokrovka selosynda. Selo bügingi küni abyzdyŋ esimimen atalyp jür.
Qazaq dalasynda osy jyldary 300-den astam ūlt-azattyq köterilis bolypty. Solardyŋ bäriniŋ de basşylary bar. Ūzaq batyr da – sol köterilisterdiŋ basşylarymen birdei baǧalap, salystyruǧa bolatyn tūlǧa. Öitkeni ol – qaraqan basyn öz halqynyŋ bostandyǧy üşin qūrbandyqqa tikken bahadür. Ūly Mūhtar Äuezov äigili «Qily zaman» povesinde: «Kişileu döŋgelek deneli, buryl saqaldy er Ūzaq qajymas qairat iesi, erjürek batyr iesi bolatyn», – deidi.
«…Ūzaq alasa boily, aqsary öŋdi, qoi közdi, maŋdaiy keŋ, töbe süiegi qyrlanyp kelgen minezdi adam bolǧan», – deidi nemere inisi Älihan Tobajanov öz esteliginde. Ökinişke qarai, būl künderi batyrdyŋ atyn däripteu, ony jas ūrpaqqa önege etu isinde el ükimeti tarapynan eş närse jasalyp jatqan joq. Mäselen, Ūzaqtyŋ tarihi tūlǧasyn zertteu äli qolǧa alynbapty. Sondai-aq batyrdyŋ büginge deiingi belgili bolǧan batyrlyq beinesi men izgi isteri mektep oqulyqtaryna enbegen. Būl – batyrdyŋ aruaǧyna jasalǧan qiianat.
Aitpaqşy, ilgerilep aita keteiik, Ūzaq batyrdy zerttep jürgen bir jas tarihşy (belgili sebeptermen atyn atamaudy jön sanadyq) būl taqyryp akademiialyq zertteu ortalyqtary tarapynan qoldau tappaitynyn aitty. Onyŋ sebebin sūraǧanymyzda, ol: «Ūly jüzden «ūlt köşbasşysynyŋ» tūlǧasyna köleŋke tüsiretin tūlǧalarǧa qatysty ǧylymi-qorǧau eŋbekteri Ǧylym ministrligi tarapynan syzylyp tastalady, – dedi. – Sol sebepti meniŋ jetekşim kandidattyq eŋbekti keiinirek qorǧauǧa keŋes berdi», – deidi jas ǧalym.
1916 jyly Ūzaq batyrmen birge alban ruynan talai batyrlar şyqqan. Mäselen, Jämeŋke Mämbetūly da osy kezde orys otarşylaryna oisyrata soqqy bergen jau jürek batyr bolypty. Onyŋ: «Bersek, bala öledi. Bermesek, şal öledi. Bala ölgenşe, şal ölsin, adam bermeimiz!» – degen qanatty sözi halyqtyŋ ünine, sol kezgi ūranyna ainalyp ketti. Ūran el arasynda osy künge deiin aitylyp jür.
Jämeŋkemen qanattas Serikbai, Äubäkir siiaqty batyrlar jäne Ūzaqbaidyŋ Monai-Mūqany sekildi qolbasşylar, Diqanbai Janpeiisūly, Jaqypberdi Soltanqūlūly, Aqqoian Sabanşyūly, Qabylbek Sauranbaiūly syndy jasaq basşylary, batyrlardyŋ erligi elge mūra, ūrpaqqa ūran bolyp äli künge deiin jalǧasyp keledi.
Keiingi jyldary Qarqara köterilisin zerttep jürgen tarihşy-ǧalymdardyŋ aituyna qaraǧanda, «Qarqara köterilisiniŋ» tarihi mäni äli tolyq aşylmaǧan. Sebebi, derek közderi az körinedi. Mäselen, halyq arasynda aitylyp jüretin Tūzköldiŋ maŋyndaǧy qyrǧyn jaiynda belgili jurnalist-zertteuşi Saǧatbek Medeubekūlynan basqa eşkim tūşymdy pikir aityp jürgen joq. Sol Tūzköldiŋ maŋynda 27 adam oqqa ūşypty. Ölikter köktemge deiin kömusiz jatqan eken.
Osy küni «Qarqara köterilisi» jaiyndaǧy jazbalarda aitylyp jüretin «Ereuiltöbeniŋ» äuelgi aty «Aittöbe» ekenin de auyldaǧy qarttardyŋ auzynan estip jürmiz.
Jūqamyr ŞÖKE,
«DAT».
