Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın «Äskeri daŋq qalasy» märtebesın ielengen eluge juyq qala bar. Sonyŋ ışınde Resei, Ukraina, İnguşetiia men Şeşen Respublikalaryndaǧy keibır qala soǧys örtıne oransa da jau şebıne qarsy toitarys bergen aimaq retınde tarih betınde taŋbalanyp, jergılıktı halyqtyŋ jıgerın köterıp, ruhyn oiatuǧa septıgın tigızıp keledı. Osy sūrapyl soǧysta erlıkpen qaza tapqan maidangerlerımızdı aitpaǧanda, faşisterdıŋ äuedegı soqqysyna toitarys bergen jauyngerlerdıŋ jankeştılıgı men qazaq topyraǧynda bolǧan şabuyldyŋ şynaiy baǧasy berılgen joq.
Soǧys turaly keŋestık jäne otandyq akademiialyq oqulyqtarda Qazaqstannyŋ jeŋıske jetu jolyndaǧy ülesı önerkäsıptık käsıporyndar, halyq, kolhozdardyŋ maldary basyp alynǧan aumaqtardan evakuasiialanǧan tereŋ tyl aumaǧy retınde tüsındırıledı. Äitkenmen keiıngı jyldary tarihşy ǧalymdar mūraǧattardan alynǧan qūjattarmen rastalǧan köptegen faktılerde Batys Qazaqstannyŋ Stalingrad şaiqasy kezeŋınde elımızdıŋ maidan tyly retınde jauyngerlık ıs-qimyldarǧa tartylǧanyn jäne qatysqanyn däleldep jür.
Bügınge deiın belgılı bolǧandai, būl soǧysqa 1 million 200 myŋ otandasymyz qatysty. Olardyŋ jartysynan köbı qaza tapty. Älı de qazba jūmystary jürıp jatyr. Sondai-aq keiıngı jyldary Resei resmi moiyndap otyrǧan 106 kavaleriialyq diviziianyŋ 90 paiyzy qazaqtardan qūralǧan. Aqmolada qūrylǧan tört myŋ sarbazy bar diviziia Harkovtyŋ tübındegı qiian-keskı şaiqasta jalaŋ qolmen jauǧa ūrysqa şyqqan. Bes sarbazdyŋ qolyna bır qaru ūstaǧan diviziia mūzdai qarulanyp, saqadai sai tūrǧan nemıs äskerıne qarsy şaiqasty. Myŋdaǧan qazaqtar basyp alynǧan aumaqtardaǧy partizandyq qozǧalysta erlık körsetse, 700 myŋnan astam adam eŋbek armiiasynyŋ qataryna şaqyrylyp, Oral men Sıbırdıŋ qorǧanys käsıporyndarynda jūmysqa tartyldy. Olardyŋ arasynda jas balalar da boldy. Qazaqstannyŋ qalalary men auyldarynda milliondaǧan otandasymyz maidandy oq-därılermen, azyq-tülıkpen jäne kiım-keşekpen qamtamasyz etu üşın kündız-tünı kırpık ılmesten jūmys ıstedı. Bır sözben aitqanda, qazaq halqynyŋ barlyq küşı maidan men jeŋıske arnaldy. Ökınıştısı, qazır Stalingrad şaiqasy kezeŋınde Batys Qazaqstan aumaǧynyŋ äskeri qimyldarǧa tartylǧanyna da tarihi baǧa dūrys berılmei keledı.
Osy künge deiın aldyŋǧy tyl retınde baǧalanǧan qazaq topyraǧynda äskeri qimyldarjasalǧany ǧylymi negızde zerttelmei qaldy. «Şyn mänınde, Batys Qazaqstan, Aqtöbe, Atyrau jäne Maŋǧystau oblystarynyŋ aumaǧy – soǧys örtın bastan keşırıp qana qoimai, jaudyŋ äuedegı bombalauyna tötep bergen äskeri qala», deidı Ūlttyq qorǧanys universitetınıŋ oqytuşysy, polkovnik Amangül Aldabergenova. Būl aitylǧanǧa filosofiia doktorynyŋ tarihi qūjattarǧa negızdelgen tyŋ derekterı bar. Onyŋ aituynşa, 1941 jyldyŋ mausymynan bastap 1942 jyldyŋ mamyryna deiın Harkov maŋyndaǧy Qyzyl Armiianyŋ apatty jeŋılısıne deiın Qazaq KSR-nıŋ bükıl aumaǧy strategiialyq nemese «tereŋ tyl» boldy. Alaida 1942 jyldyŋ mamyrynan şıldesıne deiın maidan aumaǧy elımızdıŋ batys oblystaryna tez jaqyndap keldı. Al 1942 jyly 17 şıldede düniejüzılık soǧystyŋ barysyn tübegeilı özgertken eŋ ülken jäne qatal Stalingrad şaiqasy bastalyp, 1943 jyldyŋ 3 aqpanyna deiın sozyldy. Osy kezeŋde Batys Qazaqstan aumaǧy qysqa uaqyt ışınde strategiialyq (tereŋ) tyldan Stalingrad şaiqasynyŋ negızgı üş maidanynyŋ – Oŋtüstık-batys, Don jäne Stalingrad maidandarynyŋ aldyŋǧy tylyna ainaldy. Nemıs äskeri qolbasşylyǧy 1942 jyly 1 qyrküiekte Oral qalasyna şabuyl jasaudy josparlaǧan. Sondyqtan osy jyly tamyzda Batys Qazaqstan jäne Gurev oblystarynda äskeri jaǧdai engızılgen.
«Batys Qazaqstan aumaǧynda barlyq üş fronttyŋ 120-dan astam qūramasy men bölımı ornalastyryldy. Sonyŋ ışınde materialdyq qorlary bar bazalar, aviatehnikalyq, injenerlık, himiialyq, sanitarlyq, veterinarlyq, azyq-tülık sekıldı qoimalardan bölek, tyldy basqaru organdary, arnaiy äskerlerdıŋ äskeri qūrylymdary, jöndeu jäne evakuasiialyq bazalar ornalastyryldy», deidı Amangül Mūstafaqyzy. Gitlerdıŋ äskeri qolbasşylyǧy 1942 jyly 1 qyrküiekte Oral qalasyna şabuyl jasaudy josparlaidy. Söitıp sol jyldyŋ 12-tamyzynda Batys Qazaqstan jäne Gurev oblystarynda äskeri jaǧdai engızıldı. KSRO Halyq Komissarlary Keŋesınıŋ arnaiy qaulysymen oblys ortalyqtary äue şabuylyna qarsy qorǧanys punktterıne ainaldy. Batys Qazaqstan oblysynyŋ tört audany Stalingrad äskeri okrugınıŋ qūramyna kırdı. Äskeri qolbasşysy, general Eremenkonyŋ kartasynda Jänıbek eldı mekenı maidannyŋ soǧys qimyldarynda maŋyzdy obekt retınde belgılengenı tarihi qūjattarda bar.
1942 jyldyŋ 23 tamyzynan keiın nemıs äskerlerı Edılge ötıp, oŋtüstık-şyǧys temırjoldy kesıp tastaǧan kezde Ortalyq Reseidıŋ okkupasiialanbaǧan bölıgınen janarmai men äskeri jükterdı tasymaldau tolyǧymen toqtatyldy. Osy kezde Batys Qazaqstan aumaǧy arqyly ötken Oral - Urbah – Jänıbek – Saihin – Şungai – Joǧarǧy Baskunchak temırjol jelısı aldyŋǧy tyldyŋ maŋyzdy elementı boldy. Būl Stalingrad şaiqasynyŋ bükıl kezeŋınde maidandardy qamtamasyz etudıŋ jalǧyz temırjol edı. Al Soltüstık Kavkazdy basyp alǧan soŋ Bakuden Qyzyl Armiiaǧa mūnai önımderı men janarmai jetkızu toqtatyldy. Būl jaǧdaida da Batys Qazaqstannyŋ Gurev jäne Embı mūnaiy Stalingrad maŋyndaǧy barlyq maidandar üşın janar-jaǧarmai materialdarynyŋ jalǧyz közı retınde jūmys ıstedı. «Äskeri bölımderdıŋ jıberıp otyrǧan esebınde Jänıbek pen Orda audandaryna künıne 30 ūşaq kelıp, 70 aviabomba tastaǧan. Jergılıktı atqaruşy organdardyŋ bölımderın basqa jerge köşırıp, äskeri bölımşege ainaldyrǧan. Halyq sol jerde qalyp, bombalap jatqan temırjoldardy qaitadan qalpyna keltıruge qyzmet atqarǧan. Eŋ maŋyzdysy Stalinnıŋ būiryǧymen Memlekettık qorǧanys komitetı qūrylǧan. Mūndai komitet tek soǧys bolyp jatqan jerde ǧana qūrylady», deidı ol. Osyny eskersek, qazaq topyraǧy «tereŋ tyl» terminınen «maidan tyly» degen terminge ainaluǧa tiıstıgın körsetedı.
Būl aumaqta nemıs aviasiiasynyŋ jauyngerlık reidterımen küreskenın jetkızgen Amangül Aldabergenova: «Jaudyŋ jospary aldymen maidan tylynyŋ jūmysyn ısten şyǧaru boldy. Sol üşın barlyq stansalardy, qamtamasyz etu jürıp jatqan Batys Qazaqstannyŋ eldı mekenderı men avtomobil joldaryn, aman qalǧan jäne jūmys ıstep tūrǧan temırjol jelısın jüielı türde bombalaǧan. Stansaǧa faşistık aviasiia 398 reid jasap, 8650 äue bombasyn tastaǧan. Bombalau maŋyzdy önerkäsıptık jäne auylşaruaşylyq nysandary ornalasqan aimaqtyŋ barlyq derlık eldı mekenderıne äser ettı. Qarsylastyŋ äue şabuyldaryna qarsy tūru üşın Stalingrad maidanynyŋ qolbasşylyǧymen jauyngerlık bölımşeler qūryldy. 2 zenittık artpolk, 2 äue armiiasynyŋ 2 istrebiteldık aviasiialyq polkı, 8 zenittık brondy poiyz jäne bırneşe zenittık pulemet vzvodtary, 3 batalon üles qosty», deidı.
Öŋırde jaudyŋ barlau-diversiialyq toptarymen küres toqtausyz jürgızıldı. Nemıs qolbasşylyǧy Qyzyl Armiia üşın janarmai beketın jabu maqsatynda Gurev, Batys Qazaqstan jäne Aqtöbe oblystarynyŋ önerkäsıptık käsıporyndaryn nysanaǧa alǧan köptegen barlau-diversiialyq toptardy osy aumaqqa jıberdı. Sol üşın jergılıktı tūrǧyndar arasynan jauyngerlık otriadtar qūryldy, olar köbınese arnaiy daiyndalǧan jäne jaqsy qarulanǧan diversanttar tobyna qarsy batyl jäne sättı äreket ettı. Osylaişa, Qazaqstan qalalary Stalingrad şaiqasy kezeŋınde barlyq üş maidannyŋ senımdı jäne tiımdı maidan tylyna ainaldy. Būl – Qazaqstan aumaǧy men qazaq halqynyŋ jeŋıske qosqan orasan ülesı,tarihi şyndyǧy.
Polkovnik Amangül Aldabergenovanyŋ aituynşa, täuelsızdık alǧan jyldardan berı bız ūlan-ǧaiyr jerımızdı aman saqtap qalǧan qazaq handary men batyrlaryna laiyqty qūrmet körsetılıp keledı. Mūnyŋ bärı etnomädeni bolmysymyzdy qalyptastyruda erekşe maŋyzǧa ie. Jeŋıstıŋ 80 jyldyǧy qarsaŋynda TMD Syrtqy ıster ministrlerı keŋesınıŋ otyrysynda Astana, Almaty jäne Qaraǧandy qalalaryna «1941–1945 jyldardaǧy eŋbek daŋqy qalasy» ataǧyn beru jönınde şeşım qabyldandy. Alaida qazaq halqynyŋ sol soǧys jyldaryndaǧy eren erlıgı men janqiiarlyq eŋbegı negızınde Qazaqstannyŋ barlyq qalasy men auylyna «Eŋbek daŋqy qalasy», «Jauyngerlık erlık qalasy» degen märtebelı ataqtar beruge tolyq negız bar. Äsırese Batys Qazaqstan oblysyndaǧy Jänıbek jäne Bökei ordasy audandaryna «Jauyngerlık erlık audany» degen erekşe märtebe berıluı kerek.
Öitkenı būl ekı audan – 1942 jyldyŋ qyrküiegınen bastap 1943 jylǧa deiın Stalingrad şaiqasy aiaqtalǧanǧa deiın faşisterdıŋ aiausyz äue şabuylyna ūşyraǧan aimaq. Jänıbek pen Orda arqyly ötetın temırjol - Stalingrad maidanyna azyq-tülık pen janar-jaǧarmai, adam küşı tasymaldanatyn jalǧyz baǧyt edı. Sol sebeptı jau osy temırjol torabyna soqqy beruge tyrysty. Bomba däl osy audandardyŋ üstıne tüstı.
«Būl audandarǧa «Qaharman audan», «Jauyngerlık daŋq audany» siiaqty laiyqty ataqtar berıluı kerek dep esepteimız. Ökınışke qarai, qazır būl tarihi ädıldık jüzege aspai keledı. Mysaly, 1942 jyldyŋ 3 qaraşasynda Saihin stansasy maŋynda – ol jerde Saihin, Şyŋǧyrlau jäne Jänıbek degen üş stansa bar – jau jalǧan aerodrom salyp, sol maŋǧa 70 bomba tastaidy. Al 4 qaraşa künı jaudyŋ jetı ūşaǧy kelıp, adam tasyp bara jatqan poiyz eşelonyn bombalaǧan. Būl şabuyl Şyŋǧyrlau stansasy maŋynda bolǧan. Qazır bız sol kezde qaza tapqan azamattardy anyqtau, qaita jerleu jūmystarymen ainalysyp jatyrmyz. Jarylystardan qalǧan şūŋqyrlarǧa tastap köme salǧan sol bozdaqtardyŋ süiekterın tauyp, laiyqty jerleu şaralaryn jürgızıp jatyrmyz. Arasynda aty-jönı belgılılerı de bar. Bıraq naqty kımnıŋ kım ekenın, jalǧyz ūlynyŋ kım bolǧanyn taba almai, anyqtai almai jürmız. Būl – bız üşın jürekke salmaq tüsıretın auyr şyndyq», deidı ǧalym.
Soǧys jyldarynda qazaq topyraǧy armiiaǧa attandyrylǧan adam resurstarynyŋ közı, maidan arsenaly, evakuasiialanǧandarǧa arnalǧan tyl, quǧyn-sürgınge ūşyraǧandar üşın aman qalu orny boldy. Ärine, Ukraina men Belarus, Reseidıŋ europalyq bölıgınıŋ halqy tört jyldyq soǧys kezındegı bastan ötkergen auyr künderın moiyndamau mümkın emes. Degenmen jeŋıske bır taban üles qosqan qazaq batyrlary men soǧys otyna oranǧan qalalarǧa resmi tüsındırme berılıp, «Äskeri daŋq qalasy» märtebesı berılse, ūlt märtebesı ūlyqtalyp, ūrpaǧy maqtan eter edı.
Jadyra MÜSILIM
Ūqsas jaŋalyqtar
