Almatyda «Adyrna» bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen ūly kompozitor, änşı, aqyn Ükılı Ybyrai Sandybaiūlynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan konserttık keş öttı. Qara mūryn ūstadan bekzat tuǧan Ybyrai jaqsylardyŋ mäjılısın körkeitken, jan dumanyna ainalǧan önerımen, alty qyrdyŋ astynan estıler aruaqty änımen tuǧan elge hannan da qadırlı bolǧany aian. Än sauyqtyŋ jaŋa pırı, jas perısı topty jaryp şyqqanda Aqan serı men Bırjan sal bek läzzatlu quanyp, qatarlaryna alǧan eken. 1927 jyly Burabaiǧa aldyrtyp, Oqjetpestıŋ etegınde tyŋdaǧan kezde änşılık qiiapatyna Säken Seifullin qairan qalyp, basyn igen. Al, mahabbat pen arman-aŋsardyŋ aqquyndai «Gäkkuı» 1936 jyly Mäskeude ötken qazaq önerı men mädenietınıŋ alǧaşqy dekadasynda E.Brusilovskiidıŋ «Qyz Jıbek» operasynda ǧajaiyp änşı Küläştıŋ bas ariiasyna ainalyp, alaş änınıŋ abyroiyn asqaqtatqan edı. Ärine, būl tegın emes-tın. Būl ūlttyŋ jan jüiesıne jalǧasqan Ükılı Ybyrai önerınıŋ kie-qūdıretı bolatyn.
Şyn mänınde, än önerınıŋ barşa öresımen ölşesek, Säken aitsa aitqandai, «Bırjan sal, Aqan serı, Ybyrailar Almaidy Şaliapindı qaptalyna!». Bolmasa, Almatydan at şaptyrym köşe atap, Şaliapinge alaştyŋ än ardagerlerın jyǧyp berıp jürgen özımızdıŋ şolaq oily şeneunıkterımız. Öz erlerımızdı, öz kemeŋgerlerımızdı eskeru jaǧy kem soǧyp jatqany ötırık pe. Aqan men Bırjan köşelerı bar ma, joq pa, bar bolsa ol şoltaŋdaǧan şolaq köşeler qai jerde, qai quysta jasyrynyp jatyr, – eşkım tap basyp aita almas. Sol siiaqty, qazaqtyŋ dästürlı änı men dombyrasy da teledidar men ülken konserttık zaldardan şetke qaǧylyp, qaǧaju körgen ögeidıŋ küiın keşıp jürgenıne köz jūmudyŋ jönı joq-au.
Ükılı Ybyrai ömırde de, öner de şyrǧalaŋdy köp şekken qasırettı tūlǧa. Sonymen bırge, qaisar da asqaq. Önerıne qanşalyqty adal bolsa, aryna qyldai qylau tüsırmei ötken. Keŋestıŋ keleŋsız kespırsızdıgın uytty äjuamen syqaqtaǧany älı künge el auzynda aŋyz bolyp aitylady. «GPU degen sotyŋyz. Jürıp tūr ǧoi hotyŋyz…» dep alyp, üştıktıŋ ükımımen sottalyp, barsa kelmeske aidalar aldynda da tılın tartpaidy, raiynan qaitpaidy. Keŋes ökımetıne de, kämpeskege de narazylyǧyn aşy tılmen aşyq aitady. Äuelde «qiqar şaldy» qūtqaru nietınde bolǧan Jūmabai Şaiahmetovtıŋ de endı ony aidatpasqa şarasy qalmaidy.
Söitıp, Ükılı babanyŋ süiegı qaida qalǧany da belgısız. Būl az bolǧandai, «halyq jauy» degen aidar taǧylyp, atyn atauǧa tyiym salynǧasyn, änderı de barymtaǧa tüstı.
«Qaratorǧaiyn» Syr boiyndaǧy bır kelınşek şyǧarǧan dep, «Aŋşynyŋ änın» Äsetke telıdı. Eŋ şoqtyqty änderınıŋ bırı «Tolqyn» da Ükılı Ybyraimen bırge repressiiaǧa ūşyrap, sözı özgertılıp, kolhoz tūrmysyn jyrlaityn änge ainaldyryldy, deidı öner zertteuşı, änşı Erlan Töleutai. Söitıp, «Tolqynnyŋ» äuenımen «Elım bar kolhoz bolyp külımdegen, Kölık bar traktordai dürıldegen» dep ändetken eken kolhozdastyru däuırınde. Tek ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldary ǧana öner zertteuşı, sazger Iliia Jaqanovtyŋ ruhani qairat körsetuınıŋ arqasynda, änşı Qairat Baibosynovtyŋ bıregei oryndauşylyq şeberlıgı jäne septesıp, qazaq muzykasynyŋ altyn qoryna qaita oralǧan eken. Toǧyz tolǧauly «Tolqyndy» şyrqaǧanda italiandyq än bılgırlerı taŋ qalǧanyn kezınde Qairat änşınıŋ öz auzynan estıgenımız bar edı. Ybyrai atamyzdyŋ basqa bırqanşa änderınıŋ «halyq änı» degen jalpylama atty jamyluy da keşegı keŋes zamanyndaǧy ruhani jaidaqtyq pen jetesızdıktıŋ körınısı bolatyn.
Şükır qūdaiǧa, ainalaiyn halqy erkın tynystaǧan bügın taŋǧa ūly kompozitordyŋ 50-ge tarta änı jetıptı. «Gäkku» men «Qaldyrǧannyŋ» keŋ taralǧan äldeneşe nūsqalarymen bırge. Ükılı Ybyrai änderınıŋ altyn qorda qordalanyp saqtaluyna, älbette, qazaqtyŋ 1000 änın jinap notaǧa tüsırgen ūlty poliak A.Zataevich sıŋırgen eŋbek baǧa jetkısız. Al endı sol kısıge Ükılı Ybyrai änderın eŋ köp aityp bergen adamnyŋ bırı aiköl jazuşymyz Säbeŋ, kädımgı Säbit Mūqanov boluy da bır ǧajap. Ekınşı bır poliak, kompozitor ärı hormeistr İvan Kosyk qazaq fenomenınıŋ änderıne täntı bolyp, 1928 jyly özı sabaq beretın Petropavl pedtehnikumynda Ükılı Ybyraidyŋ konsertın ūiymdastyrypty. Jalpy, Kökşetaudaǧy qazaq änınıŋ Bırjan sal, Aqan serı, Baluan Şolaqpen qatar atalatyn tört bäiteregınıŋ bırı – Ybekeŋ änderın bügınge jetkızuşıler ışınde halyq aqyndary Taijan Qalmaǧanbetūly, Moldahmet Tyrbiev, Şäken Otyzbaev, Mūsa Asaiynov, Däneş, Bäiseiıt, Äbıqai syndy änşıler, muzyka zertteuşı B.Erzakovich, Iliia Jaqanov, kökşetaulyq muzykatanuşy Gülsım Bäitenova, soltüstıkqazaqstandyq aitys aqyny İgıbai Älıbaev, ädebietşı Särken Qūlmaǧanbetov, auyl aqsaqaly Qaiyrly Seiıtjanov, t.b. esımderın erekşe atauǧa bolady. Ahmet Jūbanovty aitpaǧanda, Ükılı Ybyrai şyǧarmaşylyǧyn tūŋǧyş zertteuşılerdıŋ bırı Esmaǧanbet Ysmaiylov ekendıgın de bıreu bılse, bıreu bılmes. Ondaǧan jyldar boiy nota betterınde qalyp, būryn aitylmai jürgen änderın qaita jaŋǧyrtyp, el nazaryna ūsynuda däl qazırgı künderde belgılı änşımız Jolaman Qūjimanovtyŋ elgezektık tanytyp, dästürlı jas änşılerge üiretuın de asa qūptarlyq ıs sanaimyz.
Sonymen, Ǧ.Müsırepov atyndaǧy akademiialyq jastar teatrynda ötken «Hannan da qadırlımın tuǧan elge» dep atalatyn än keşı halqymyzdyŋ dästürlı önerınıŋ ruhyn asqaqtatty. Äuelı Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen artisı, rejisser Saǧyzbai Qarabalinnıŋ sahnalauymen qoiylǧan «Gäkku» änınıŋ şyǧu tarihynan şaǧyn körınıs jas Ybyraidyŋ arman aqquyn ädemı beinelegendei. Osyndai aqqu-arman teatr şymyldyqtaryn myŋ märte jelpıp, älemdı şarlaǧan Küläş – «Gäkkuge» jalǧasty. Qazaq änınıŋ abyroiyn ūly biıkke kötergen, būlbūl Küläştı 24 jasynda KSRO halyq artisı atandyryp, mūŋdy qazaqty maqtanyşqa bölep, ūlt ruhyn aspandatqan ol jaiǧa barşamyz qanyqpyz.
Än keşın Erlan Töleutai türlendıre jürgızıp, Ükılı Ybyrai ömırınen köptegen tyŋ derekter keltırıp, är ännıŋ belgılı-belgısız tarihtaryna toqtalyp, leksiia konsert därejesıne jetkızdı deuımız kerek. Ataqty «Gäkku» änınıŋ bes türı oryndaldy, «Qaldyrǧannyŋ» ekı nūsqasy şyrqaldy. Zal toly halyq dombyranyŋ qoŋyr kümbırıne qosyla äuelegen dästürlı änge susap qalǧan eken. Ükılı Ybyraidyŋ «Qaraközı» men «Hararaiy», «Kıdık-aiy» men «Araraiy», «Kökeikestısı» men «Qaratorǧaiy», «Şalqymasy» men «Jeldırmesı», «Al, gägı» men «Jiyrma besı», «Tolqyny» men «Qyzyl asyǧy» qūlaq qūryşyn qandyrdy. «Ükılı Ybyraidyŋ qoştasuyn» Kökşetaudan at terletıp arnaiy kelgen jyrşy-jyrau Jūmabai Esekeev aqsaqal oryndap, än ardagerıne qatysty oralymdy oilaryn aitty. Osyndai ūly duǧa alǧaş şyqqan Didar Jūmabekqyzy, jas änşıler Talǧat Äbuǧazy, Jaqsygeldı Maiasarov, Jasūlan Saqaevtar köpşılık köŋılınen şyǧa bıldı. Sonymen bırge, Erkın Nūrhanov, Säule Janpeiısova, Saiat Nūrǧazin, Erlan Qūjimanov, Ardaq İsataeva siiaqty düldül änşıler Ükılı baba änderın bar babynda balqytty. Qarşyǧadai Erlan Rysqali būl joly da özınıŋ änşılık darynyna täntı ettı. Sahnaǧa bırınen soŋ bırı şyǧyp, keştı tüiındegen Jolaman Qūjimanov, Ramazan Stamǧaziev jäne Erlan Töleutai syndy qazaq änınıŋ maitalmandary Ükılı Ybyrai ruhy elımen bırge jasai beretının taǧy bır aiǧaqtady.
«Jaqsynyŋ jaqsylyǧyn ait, nūry tasysyn» demekşı, būl konsertke «Atamūra» korporasiiasynyŋ prezidentı Rahymǧali Qūl-Mūhamed, «Jai Ai» Şyǧys Tibet medisinalyq ortalyǧynyŋ direktory Jasan Zekeiūly, «Däulet» şarua qojalyǧynyŋ iesı Ötemıs Mahanov, «Sarjailau» qymyz ortalyǧynyŋ direktory Ahmetbek Nūrsilä, «Asyl kıtap» baspasynyŋ basşysy Jasūlan Seidahmetovter demeuşılık jasaǧan eken.
Qoryta kele aitarymyz, «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı 2010 jyldan berı Bırjan sal, Aqan serı, Mūhit, Jaiau Mūsa änderınen konsertter ūiymdastyrdy. Ökınışke qarai, sol kezde osynau ūly önerpazdar tuǧan öŋırlerden demeuşılık qolūşy sozyla qoimady. İä, sol öŋırlerdegı oblys äkımderınıŋ qūlaqtaryna altyn syrǧa. Bügıngı Ükılı Ybyrai keşınde de baiaǧy jaibaraqattyǧymyzdyŋ aiaǧy san soqtyrdy. Bıraq soǧan qaramastan, igı bastama jalǧasyn tappaq. Alda Baluan Şolaq, Estai, Äset, Mädi, Qapez, Kenen, Nartai, Jambyl änderınen ülken konsertter beru josparlanuda. Osy rettegı bırtalai qiyndyqtarǧa qaramastan, «Adyrnanyŋ» jas jetekşısı Arman Äubäkır qazaq änınıŋ jalauyn jelbıretudı közdegen ızgılıktı oi-mūratyn aqyryna deiın aparady dep senemız.
Qorǧanbek AMANJOL,
«Egemen Qazaqstan».
