Gerasimov qalpyna keltırgen bet-pışınıne jäne terısınıŋ aq tüstılıgıne qarap, keibır reseilık zertteuşıler: «Aqsaq Temırdıŋ tegı europalyq bolǧan» degılerı keledı. Olardyŋ mūnysy Temırdıŋ Reseidı Altyn Ordanyŋ ezgısınen qūtqarǧanyna da bailanysty bolar. 1402 jyly Ämır Temırdıŋ Ankara tübınde Baiazit sūltandy tūtqyndap, Osman armiiasyn küirete jeŋuı — türıkterdıŋ Konstantinopoldı (Stambuldy) jaulap aluyn jarty ǧasyrǧa keiınge şegergenı mälım. Rim papasyn taǧynda qaltyratqan Ämır Temırge sol eskı zamanda Parijde de «Hristian Älemın Qūtqaruşy» retınde eskertkış qoiylǧan eken.
Osyǧan bailanysty bır jai, 1996 jyl IýNESKO-nyŋ şeşımımen Ämır Temır jyly dep jariialanyp, sol jyly ämırşınıŋ 660 jyldyǧyna bailanysty Parij qalasynda arnaiy aptalyq ötkende, özbek basşysy İslam Karimovtyŋ «Europany qūtqaryp qalǧan — özbekter» dep gäpırgenı de bar. İslam älemındegı qos mūsylman imperiiasynyŋ soǧysy neden tuyndady? Ǧalymdar būl qyrǧyn Temırdıŋ Baiazitke jazǧan hatynan, oǧan Baiazittıŋ qyzbalanyp qaitarǧan jauabynan bastalǧanyn aitady. Ūly Osman patşasy Ildırım Baiazit sūltan (1389-1402) Ämır Temırge tūtqynǧa tüspes būryn Kışı Aziiany tolyq, Europanyŋ bıraz jerın, Bolgariia men Moldaviiaǧa deiın jaulap alǧan bolatyn. 1394-1401 jyldary Konstantinopoldı (Stambul) qorşap, jaulap aluǧa säl-aq qalǧan. 1396 jyly Bolgariiada mūsylman älemıne qauıp tudyryp kelgen krestşılerdı tolyq talqandaǧan osy Ildırım Baiazit. Osy sūrapyl soǧystan keiın europalyqtar talai jyldarǧa deiın Şyǧysqa qarsy qaru kezenuge qorqyp keldı. Al būl arada İrak astanasy Baǧdatty jaulap alǧan Temır Europanyŋ tızesın qaltyratqan Baiazitke tap berdı. 1402 jyly şılde aiynyŋ 20 jūldyzynda Ankara tübınde 1 million mūsylman äskerı bır-bırıne qarsy tūrdy. Avstriiany jaulap alǧan soŋ Baiazit Vizantiia korolınıŋ qyzyna üilengen bolatyn. Ankara tübınde Ämır Temırdıŋ äskerıne qarsy serbiialyq rysarlar da saqadai sailanyp, qarsy tūrdy. Üş kün, ekı tünge sozylǧan qandy qasaptan keiın ūrys alaŋynda 240 myŋ ölgen jauyngerdıŋ denesı qaldy. Baiazit sūltan qolǧa tüstı. Şyǧys Rim imperatory men Egipet sūltany Temırdıŋ bilıgın tez moiyndap, alym beruge asyqty. Aǧylşyn korolı Genrih IV, Fransiia korolı Karl IV Aziianyŋ aqsaq barysy atanǧan ämırşını ūly jeŋısımen qūttyqtap, tartu-taralǧy jıberdı. İspaniia korolı Genrih III Kastilskii Temırge elşılerın attandyrdy. Europany tügel baǧyndyrmaq bolǧan Baiazitke tūtqiyldan soqqy bergen Temırdıŋ äreketınen soŋ, türkı älemınıŋ eŋsesı tömendep, aqyr tübı Europa Osman imperiiasyn bölşektep, Resei qalǧan türkılerdı qyryq japyraqqa bölıp tastady. Eger Temır men Baiazittıŋ soǧysy bolmaǧanda, Baiazit bükıl Batys Europany baǧyndyryp, Toqtamys Şyǧys Europany taptap, Temır Qytaidy jaipar edı, söitıp, küllı älem türkılerdıŋ qol astynda bolar edı dep ökınedı tarihşylarymyz. Mümkın solai da bolar ma edı, bıraq tarihtyŋ döŋgelegı basqaşa būrylǧan joq pa?! Saiypqyran Ämır Temır köregen turaly tarihta jönsız būrmalanǧan jailar jeterlık. Osy uaqytqa deiın jazylǧan sansyz jazbalar ämırşınıŋ şyn beinesın bere aldy dep aita almaimyz. Dana tūlǧanyŋ beinesın uaqyt bızge osy künge deiın qisyq ainadan körsetıp keldı. Keşegı orys patşalyǧy men keŋestık zamanda Şyŋǧys han sekıldı Ämır Temırdı de masqaralap, qaralau memlekettık ideologiia deŋgeiınde ūiymdastyrylǧany beker emes, nätijesınde adam basynan tau tūrǧyzǧan qanışer, tūtas halyqtardy jer betınen joiyp jıbergen sūmdyq jeksūryn adamnyŋ obrazy jan-jaqty somdalyp jatty. Söitıp, tūtas ūrpaqtar sanasyna küştep sıŋırıldı. Jaqynda bır jas jazuşynyŋ Temır turaly osyndai ötırıktı şyndai etıp jazǧan körkem düniesın oqyp, betımızdı basuǧa tura keldı. Ämır Temır turasyndaǧy oidan şyǧarylǧan mūndai qisynsyz ötırıkter ata buyn qazaq aqyn-jazuşylarynyŋ şyǧarmalarynda da örıp jür. Olardyŋ bır parasy mynadai: 1.Aqsaq Temır tuǧannan aqsaq bolyp tuǧan. Al şyn mänınde 1352 jyly Seistanda bolǧan soǧysta ämırşınıŋ bır aiaǧy sadaq oǧynan jaralanǧan. 2. Auǧanstanda 20 myŋ adamdy tırıdei kırpış pen tastyŋ arasyna qalap jıbergen jäne Ündıstanda 1 million adamdy qyrǧan. Mūnyŋ bärı — oidan tuǧan jai ertegıler. 3. Baiazit sūltandy qolǧa tüsken qūs siiaqty temır torǧa qamap, qaida barsa da özımen bırge masqaralap alyp jürgen. Sūltan Baiazittıŋ äielın közınşe zorlatqan. 27 memlekettı aqyl-parasatymen bilegen, İslamnyŋ almas qylyşy atanǧan, tırı kezınde-aq «saif-ud-din», «saif ul-Alla» degen at alǧan mūsylman patşanyŋ osyndai jeksūryn äreketke baruy mümkın be? Temır şyn mänınde özımen teŋdes türık sūltanyna barynşa qūrmet-syi körsetıp, patşaǧa sai kütıp-baqqan, bıraq namysqa şydamaǧan Baiazit özı u ışıp ölgen. «A, Baiazit, patşalyq ta, adam da Täŋırınıŋ qasynda tük emes. Myna jaryq dünie bır aqsaq pen bır soqyrdyŋ qolyna qarap qalar deimısıŋ» (Temır aqsaq, Baiazittıŋ bır közınıŋ aǧy bolǧan) dep, öz qolymen Qūran men taspiyq syilaǧan desedı. Temır özı Samarqanǧa qaitarda, türık bilıgın Baiazittıŋ balalarynyŋ qolyna tapsyryp ketken. 4. Türkıstandaǧy Qoja Ahmet äulienıŋ basyndaǧy kesenenı Ämır Temır dala köşpendılerın (qazaqtardy) özıne tartu maqsatynda saiasat üşın tūrǧyzǧan. Haq Äulienı ardaq tūtu dästürı qaida qalady sonda? Ämır Temır turasynda jönsız oidan şyǧarylǧan hikaiattardyŋ denı — orysta.
Orystar tudyrǧan jazbalarda Aqsaq Temır jastaiynan tauyq, qoi ūrlaǧan baukespe ūry bolǧan, adamdar ūrlyǧynyŋ üstınen tüsıp, bır aiaǧyn syndyrǧan, Stalin syndy būl da etıkşınıŋ balasy bolyp suretteledı. Odan da zory Europa jūrtyna tiesılı. Sebebı belgılı. Naizaǧai atanǧan Baiazitten asatyn jer betınde qaharly küş boluy mümkın emes dep eseptegen Batys älemıne Temırdıŋ qaitpas türık sūltanyn küirete jeŋıp, özın tırıdei qolǧa tüsıruı, söitıp, Europany türık ezgısınen qūtqaryp qaluy sūmdyq äser etken. Söitıp, Temırdı jolyndaǧynyŋ bärın jaipap jüre beretın alyp qara diiumen salystyryp, sansyz qiial-ǧajaiypqa toly aŋyz-ertegılerdı üstı-üstıne tudyrǧan jäne ol özge tılderge tez audarylyp otyrǧan. Mäselen, İoan Şiltberger degen zertteuşı ǧalym Temır İsfahandy jaulap alǧan kezde, 14 jastan asqan erkek kındıktınıŋ bärın qoişa bauyzdatyp, 7 jasqa deiıngılerın tırıdei at tūiaǧyna taptatyp öltırgen dep jazady.
Siriiaǧa basyp kırgende otyz myŋ adam tyǧylǧan mūnaraly meşıttı örtetıp, mūsylmandardyŋ qanyn sudai aǧyzǧan desedı. Osyǧan senuge bola ma? Al Temırdıŋ öz jazbalarynda ämırşı: «Men qaida bolsa da Alla men onyŋ elşısı Mūhammedtıŋ dının taratudy, haq jolyn ūstanudy būiyrdym» dep jazady. Aǧylşyndar Şyǧys ämırşılerın jamandaǧanda aldaryna jan salmasa, bır öltırılgen europalyq üşın jüz ündıstıŋ basyn alu prinsipın jüzege asyrǧan özderı turaly jūmǧan auzyn aşpaidy. Napoleon Bonapart 1799 jyly Egipettı basyp alǧanda, 4 myŋ jauynger tūtqynǧa tüsedı. Ömırlerıŋdı saqtap qalamyz degen soŋ, olar tegıs qaru-jaraqtaryn tapsyrǧan. Bıraq Napoleon sözınde tūrmai, bärın öltırgen. Jalpy, Napoleonnyŋ armiiasynda million adam ölımge būiyrylǧan. Reseige 700 myŋ äskerımen kırgen onyŋ kerı qaşqanynda 30 myŋǧa jeter-jetpes äskerı qalǧan. Temır turasynda qūndy tarihi mälımetter qaldyrǧan İbn Arabşahtyŋ özı emosiiaǧa berılıp, qara boiaudy barynşa qalyŋdatyp jıberetının Temırdıŋ öz jazbalarymen salystyryp oqyǧan adam bırden tüsınedı. 1636 jyly latyn tılıne, 1658 jyly fransuz tılıne audarylǧan Arabşahtyŋ kıtabynyŋ mazmūny būrmalanyp, ekı türlı bolyp şyǧuyn da eskeru kerek. Ärine, bız mūny jazǧanda Temırdı sudan aq, sütten taza dep otyrǧanymyz joq. Zamany, däuırıne bailanysty patşalardyŋ qan tökpeuı ol kezde mümkın emes. Soǧystyŋ aty — soǧys. Temır de öz uaqytynyŋ adamy. Qysqasy, jazarmandardyŋ şylǧi ötırıkke ilana bermei, Ämır Temırdı terısteudı qoiatyn kezı jettı.
Töreǧali TÄŞENOV,
«Aiqyn».
