Kielı Elı men Jerınıŋ bırtūtastyǧyn qorǧap, bostandyǧyn saqtap qaluda batyr qazaq halqy astyndaǧy atynyŋ belıne, özınıŋ som bılegınıŋ küşıne, alyp jüregınıŋ tügıne, boiyndaǧy bes qaruynyŋ aibatyna senıp, arqa süiegen. Qypşaqtardyŋ – qazaqtardyŋ qaru-jaraǧynyŋ airyqşa quatty bolyp, jauynyŋ qūtyn qaşyrǧany, batyrlarynyŋ märtebe-mereiın asyrǧany tarihtan än-jyr, dastan, aŋyz bolyp, jazba eskertkışterı, qūjattar arqyly bızge jetken aqiqat. Alaida qazırgı jas ūrpaq ata-babalarynyŋ osynau äskeri qaru-jaraqtarynyŋ köptegen türınıŋ atauyn da ūmytyp bara jatqandai. Sol sebeptı bız bügın qazaqtardyŋ äskeri qaru-jaraǧynyŋ bır şoǧyry jönınde ǧana oi tolǧamaqşymyz.
Adyrna — ögızdıŋ jon terısınen jasalyp, sadaq aǧaşynyŋ ekı basyn iıp ūstap tūratyn kerme qaiystyŋ atauy. Osyndai iı qanǧan terıden jasalǧandyqtan, sadaq serıppelı bolyp, jebesı alysqa ūşady. Etnograftar adyrna türkı, moŋǧol tılderındegı «adar», «adyr» sözderımen törkındes», — deidı.
Aibalta – ejelgı Egipet zamanynan berı belgılı soǧys qaruy, ötkır de aibatty. Aibalta Orta Aziia men Qazaqstanǧa 14-15 ǧasyrda keŋınen taraǧan. Onyŋ alǧaşqy ülgılerı Batys pen Şyǧystyŋ köptegen elderınıŋ qaru-jaraǧynda ūşyrasady. Qazaq ūstalary aibalta sabynyŋ ūŋǧydan öter ekı jaǧyn temır qūrsaumen şegelep, ony ūlttyq qoşqar müiız tärızdı oiu-örnekpen bezeidı. Qolǧa ūstau üşın saptyŋ tömengı jaǧyna qaiystan büldırge bailaidy. Aibalta sabynyŋ ūzyndyǧy 70-90 santimetrge deiın jetedı. Aibaltany belge bailaidy nemese tebıngınıŋ astyna qystyrady.
Aimauyt – jauyngerler-dıŋ (sarbazdardyŋ) ūrysqa şyǧarda oq ötpeuı, qylyş jüzı batpauy üşın üstıne kietın sauyty. Ol asyl bolattan şytyr torly etıp soǧylady. Soǧyluy qiyn. Kez-kelgen batyr tauyp, kie almaǧan ūrys kiımı. Aimauyttyŋ şynjyr tory denege batpas üşın ışınen kiız kebenek kiıledı.
Aldaspan – 1. Semserdıŋ bır türı. Jekpe-jek şaiqa- sta qoldanylatyn qaru bol-ǧandyqtan ärı salmaǧynyŋ auyrlyǧyna bailanysty onyŋ qyny bolmaidy, batyrlar şaiqasqa qolǧa ūstap şyǧady. Sol sebeptı aldaspandy küştı, qaruly batyrlar ǧana paidalanǧan. Aldaspandy belge bailaidy nemese iyqqa asyp alady. Ol semser, qylyştyŋ ışındegı eŋ asyly. Batyrlar jyrynda bır sıltegende qara tasty da qaqqa bölıp, qiyp tüsetın aldaspandar köp surettelgen.
2. Örmek jabdyǧyn da aldaspan dep ataidy. Ol aǧaştan qylyş etıp jasalady. Būl qūral kılem örmegındegı tartylǧan küze- udegı jıptı küzeusız astyŋǧy jıpten bölıp, arqauǧa tüsırıp, qaǧyp otyru üşın qajet. Mūny soǧys qaru-ymen şatastyrmai, bılgen artyq emes.
Almas qylyş – soǧys qaruy. Bolattyŋ eŋ asylynan soǧylady. Qazaq batyrlary asynǧan bes qarudyŋ bırı – osy almas qylyş. Narkesken almas qylyştyŋ aŋyzǧa ainalǧan türı. 1861 jyly Zlotousta orys injenerı Anosov qazaqtardyŋ ertede paidalanǧan almas qyly- ştarynyŋ öte ötkır bolu- ynyŋ bır syry suaru täsılın-de, bolatty salqyn küiınde soǧuynda ekenın anyqtap, sondai almas qylyştardy orys jauyngerlerıne jasa-tqan.
Aqberen – 1. Asyl bolattan japyraq torly etıp soǧylǧan batyrlar sauyty. Ony qylyş kespeidı, naiza tespeidı, odan sadaq oǧy ötpeidı dep sipattaidy.
2. Bolattan qūiyp jasa-lynǧan ūzyn ūŋǧyly şitı myltyqtyŋ da atauy – aq-bergen. Mūndai myltyqtyŋ oǧy alysqa ūşady, däl tiedı. Ärı myltyqtyŋ salmaǧy auyr bolady. Ony «siraqty myltyq» dep atauynyŋ syry: ūŋǧysynyŋ ūş jaǧynda aşaly taianyşy bar.
Atpa naiza – ol ärı aŋşylyq qūraly, ärı soǧys qaruy bolyp sanalady. Onyŋ ūzyndyǧy men salmaǧy kädımgı naizadan qysqaraq, jeŋıl. Qazaqtar mūndai naizany jaqqa salyp atqan (laqtyrǧan). Atpa naiza joǧary paleolit däuı- rınde-aq qoldanylǧan. Onyŋ sol kezdegı ūşynyŋ tastan, süiekten jasalǧany belgılı. Atpa naizany erte-degı meksikandyqtardyŋ da, braziialyqtardyŋ da, papuastardyŋ da paidalan- ǧandyǧy jönınde derekter bar. Ol sadaqtyŋ şyǧuyna negız qalaǧan tärızdı. Tarihta rimdıkterdıŋ de jaiau äskerlerın atpa naizamen qarulandyrǧany jönınde derekter köp. Atpa naizany büldırgesız laqtyrǧanda 30 metrge, büldırgımen laqtyrǧanda 70 metrge jetedı. Orta ǧasyrlarda atpa naizany Europa men Resei de qoldanǧan. Atpa naiza – qypşaqtardyŋ äskeri qaru-jaraqtarynyŋ eŋ köne türlerınıŋ bırı.
Aşa – būl naizanyŋ ejelgı türı. Bolattan ekı aiyr etıp soǧylady. Ekı aiyr tarmaǧynyŋ arasy 10-15 santimetr, ūzyndyǧy 30-40 santimetr bolady. Sabyn qaiyŋnan jasaidy. Aşany qarsy şyqqan jaudy şanşyp, attan qūlatu üşın qoldanady. 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısınde äskeri qaru-jaraqtyŋ bır türı retınde sarbazdar qolyna ūstap, jazalauşy otriadtarmen şaiqasta olarǧa qarsy alyp şyqqan.
Badana – aimauyt, aqberen tärızdı batyrlar kigen temır sauyt. Saqina torly etıp jasaǧan. Etek-jeŋınıŋ ūzyn da, qysqa da türlerı bar. Şyǧyrşyqty kıreuke sauyttyŋ közıne asyl temırden döŋgelek japyraq bastyrma soǧylǧan türın «badana» nemese «badana közdı kıreuke» dep ataidy.
Besqaru – ertede batyrlar boiyna asynǧan qarulardyŋ jalpylama atauy. Qazaqtardyŋ besqaruy: qamşy (doiyr), soiyl, şoqpar, naiza, jaq (sadaq). «Er qaruy – bes qaru». Soiyldyŋ ornyna qylyş nemese aibalta da asynǧan. Būida pyşaq – būl da qaru sanalady. Saby süiekten, müiızden, yrǧai-dan jasalatyn jetelı ūzyn pyşaq. Sabynyŋ moinyn jez, mys, kümıspen äşekeileidı. Osylai jasal-ǧan pyşaqty qazaqtar «Sarymoinaq pyşaq» dep te ataidy. Bılte (pılte) myltyq – qazaqtardyŋ özderı jasaǧan, maqta bıltemen ot alatyn, serıppesız myltyǧy. Onyŋ bır türı Mäskeudıŋ tarihi mūrajaiynda körnekı jädıger retınde saqtauly tūr. XVI-XVIII ǧasyrlarda joŋǧar basqynşylaryna qarsy şaiqasta köp qoldanyldy, köp jasap şyǧaryldy. Bıltelı myltyqtyŋ eŋ ūzyny, ärı auyry – «şamqal», eŋ alysqa tietını – «küldır mamai» dep atalady.
Gürzı – temır şoqpar. Ertede ol ärı aŋ aulau, ärı soǧys qūraly bolǧan. Būl atau parsy sözınen şyqqan. Paleolit däuırındegı alǧaşqy adamdardyŋ negızgı qūraly bolǧan soiyldyŋ kürdelı türı. Ol salmaǧy auyr, myqty aǧaştan jasalyp, juan basy qolamen, keiın temırmen qaptalyp qoldanyldy. Gürzı bertınde bilık etudıŋ qūralyna ainaldy.
Dulyǧa – batyrlardyŋ ūrysqa şyǧarda basyna kietın temırden jasalǧan bas kiımı. Dulyǧanyŋ ekı jaǧy men artqy etegıne temır tor ılınedı. Ol adamnyŋ moiny men iyǧyn tymaq tärızdı tūtas jauyp, qylyş, oqtan qorǧaidy. Jaq – syrt türı maldyŋ jaq süiegıne ūqsas, oǧy alysqa ūşatyn, kölemı sadaqtan ülken jäne serper aǧaşy juan, sadaqşa iılgen tūsy sırı taspamen orap qaptalǧan soǧys qaruy. Oǧyn uyǧy dep ataidy. Ony «jai» (naizaǧai) dep atap, erekşe qasterleidı.
Jebe – sadaq oǧynyŋ masaǧy. Alǧaşqyda ony öte berık kremnii tasynan, keiın qoladan, temırden jasap oqtyŋ ūşyna qadaǧan. Temır jebeler XIX ǧasyrdyŋ bırınşı jartysyna deiın qoldanyldy. Jaudyŋ jolyna qūrylatyn tıkenektı temırdıŋ de atauy – jebe.
Jeke auyz – bır ǧana oqpen atylatyn myltyq. Ony bır auyz, qandy auyz, jezdı auyz, beren dep te atai beredı. Jeke auyzdyŋ bölşekterınıŋ atauy: qūndaq, oqpan, şürpı, şappa, siraq. Oǧan oqty auzynan salyp atady. Jeke auyzdy erterekte qazaq ūstalary qoldan soǧyp jasaǧan, deidı zertteuşıler.
Jyǧa – soǧysta basqa kietın sauyt. Töbesı üşkır, maŋdai aldy adamnyŋ qasyna deiın tüsıp tūratyn, jelke jaǧyna bır jarym qarystai şynjyrly baular moiyndy ainala taǧylatyn būl bas kiımdı batyrlar, jasaqtar kigen. Zere – üstıge kietın sauyt. Ol sadaq jebesı ötpeitındei etıp, şynjyrlap tūryp jasalady. Zerenı jauyngerler bır qabat kiımnıŋ üstınen kiedı. Keude tūsynda jürektı sadaq oǧynan qorǧap tūratyn ekı bölek tabaqşa qaltqysynyŋ atauy «şaraina». Būl sauyttyŋ zere ataluynyŋ sebebı: ol mys, qola, jez, kümıs tärızdı jaltyrauyq şyǧyrlardy üzbelestıru arqyly jasalady.
Zūlpyqar – Şyǧysta aŋyzǧa ainalǧan, kielı, qasiettı sanalǧan qylyş. Är halyqta ol jönınde ärtürlı qyzyq äŋgımeler, aŋyzdar bar. Qazaq halqynda keŋ taraǧan aŋyz-äŋgımede Äzıret Älıge «Düldül» degen säigülıktı, «zūlpyqar» degen almas qylyşty Allah Taǧalanyŋ özı syiǧa tartqan dep baiandalady. Ūlyq Paiǧambarymyz Mūhammed (s.ǧ.s.) turaly qissa-dastandarda zūlpyqar jiı aitylady. Zertteuşıler «tarihi şyndyqta zūlpyqardy Äzıret Älıge Mūhammed (s.ǧ.s.) paiǧambar tartu etken», — deidı.
Köbe – kebenek syrtynan kiıletın temır sauyttyŋ bır türı. Onyŋ ekı türı bar, olar bylai jasalady: 1. Jürektı, bılektı, tızenı, iyqty sadaqtyŋ oǧynan, qylyştan qorǧau üşın jalpaq temırden jasalady. 2. Bükıl keudenı qorǧau üşın tyrnaq köbesıne ūqsas qola, mys, altyndy qobylap, qatparlap tızıp, nemese temır şynjyrlardy bırıktırıp, köilek tärızdı etıp jasalady.
Köze sauyt – soǧys kiımı. Odan sadaq oǧy, naiza ūşy, qylyş jüzı denege ötpeidı. Ol köbınese bas kiım, qalqan, keudege qaqtaǧan şar aina, bılekke, tızege jabatyny qyş qoruyştar türınde jasalady.
Kıreuke – erte zamandaǧy soǧysta batyrlar kigen oq ötpes sauyt. Onyŋ basqa sauyttardan özındık aiyrmaşylyǧy bar. Ol keudesınde, arqasynda, bı- lek üstınde temırden nemese közeden jasalǧan şaralarynyŋ (şaraina-synyŋ) boluy.
Qalqan – şaiqasqanda naiza, qylyş soqqysynan, sadaq oǧynan qorǧanu üşın qolǧa ūstaityn qūral. Metall qalqandy alǧaş ret b.z.b. ekı myŋynşy jyldarda ejelgı assiriialyqtardyŋ paidalanǧany jönınde derekter bar. Būryndary tört būryşty, döŋgelek, jarty silindr tärızdı, jürekşe, astauşa ülgıdegı de qalqandar bolǧan. Şyǧysta können, qoladan, aǧaştan, temırden jasalǧan döŋgelek qalqandar keŋ taraǧan. Qazaqtardyŋ ertedegı qaru-jaraǧynda osyn- dai döŋgelek qalqandar qol-danylǧan.
Qanjar – ekı jüzdı, ūşy ötkır, qysqa sapty qaru. Ony bolattan soǧyp jasaityndyqtan ötkır, myqty bolady. VI-XII ǧasyr-larda qanjar jasau Türık qaǧandyǧynyŋ Qaşqar, Bala-saǧūn, Şaş, Otyrar taǧy da basqa qalalarynda keŋınen örıstegenı jönınde derekter bar. Qazaq handyǧynda jasaqtar qanjardy yqşam qaru retınde paidalanǧan. Qanjarǧa kümıs, altyn jalatyp, sabyn äsemdep te belge taqqan.
Qozy jauyryn – sauyt būzuǧa arnalyp jasalǧan sadaq oǧynyŋ ūşy (masaǧy). Ortasy qyrlanyp, ekı jüzdı etılıp jasalady. Bolat jebe masaǧy äbden kepken emennen, samyrsynnan, qamystan jonǧan oqtyŋ ūşyna bekıtılıp, atylady. Qozy jauyryn jebenı atatyn qūral-qos jauyryn sadaq. Mūndai sadaqpen qozy jauyryn oqty äbden jattyqqan, qaruly batyrlar, jasaqtar atqan.
Qoramsaq – sadaq oǧynyŋ sauyty. Ony belge bailap nemese iyqqa asyp alady. Qalyŋ können jasap örnekteidı. Qoramsa ışınen ekı qatar köldeneŋ taspa tartady, oǧan jebelerdı qatarlai tızedı. Oqtyŋ aluǧa oŋai boluy üşın jebenıŋ kırısı tömen qaratylady.
Qylyş – imek kelgen, ötkır jüzdı, üşkır, şabuǧa, şanşuǧa laiyqty qaru. Ol negızınen, atty äsker qaruy bolyp sanalady. Bızdıŋ zamanymyzdan būrynǧy ekı myŋ jyldyqta qylyşty är eldıŋ äskerı qoldanǧan. Bolat qorytu ısı igerılgen soŋ Orta Aziianyŋ köşpelı elderınde, Şyǧys Europada VIII ǧasyrda bolattan jasalǧan qylyştar paida boldy.
Myltyq – aŋ aulauda, soǧysta qoldanylatyn qaru. Alǧaşqy myltyq därısınıŋ qūpiiasyn arabtar qytaidan bılıp, HII ǧasyrda ony öndırıp, oq-därı jasaǧan. Myltyqtyŋ alǧaşqy türlerı qazaqtar-dyŋ arasynda paida bolǧan merzımı – HV-HVII ǧasyr. Myltyqtyŋ şitı, bytyraly, bıltelı, şürıppelı, opyrmaly, qos auyz, jeke auyz, kökberen, besatar tärızdı türlerı bar.
Naiza – bükıl älem halyqtary aŋ aulaǧanda, soǧysta qoldanady. Qadal-ǧyş, laqtyrmaly qaru. Ol paleolit däuırınde paida bolyp, 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısıne deiın qoldanyldy. Naiznyŋ äske- ri qaru retınde keŋ taraǧan kezı – temır ǧasyry. Qazaq batyrlary men jauynger-lerınıŋ de qaruy şaşaqty, temırden üşkır ūşy bar, ūzyn naiza boldy.
Narkesken — ötkır qylyştyŋ airyqşa türı. Onyŋ basqa qylyştardan özındık aiyrmaşylyǧy bar. Ol: narkeskennıŋ asyl bolattan ekı jüzdı etıp jasaluy, sabynyŋ süiek nemese müiızden qondyrylyp, altyn, kümıs-ten bederlendırıluı. Ertede narkeskendı handar, joǧary bilıktegıler, has batyrlar ūstaǧan. Handar airyqşa syilyq retınde narkeskendı bahadür batyrlary men qolbasşylaryna syiǧa tartyp, olardy ūlyqtap otyrǧan.
Oqşantai – oq-därı sala- tyn arnaiy qalta. Oqşan-taidy qazaq zergerlerı sapiian bylǧarydan jasap, ainalasyn şaşaqtaǧan. Ol belbeudegı şyǧyrşyqqa ılınedı.
Sadaq – jebemen atatyn qaru. Sadaqty mezolit däuırınen HII ǧasyrǧa deiın, keibır halyqtar HH ǧasyrǧa deiın paidalanyp keldı. Qarapaiym sadaqty tobylǧy, üieŋkı, taǧy da basqa qatty aǧaş şybyqtaryn iıp, ekı ūşyn qaiyspen kerıp jasaidy. Kürdelı sadaqty syrtqy betıne sıŋır tartylyp, ışkı jaǧy müiızben qaptalyp, keide ortasy men ekı şetıne süiek bastyrma qaǧyp äzırleidı. Kürdelı sadaqty keŋ qoldanylǧan aimaǧy – ejelgı Şyǧys elderı. Qazır sadaq tartyp, mergendık synasu – sporttyŋ bır türı.
Sauyt – bızdıŋ zamanymyzdan būrynǧy bırınşı myŋjyldyqta Assiriiada paida bolyp, keiın barlyq elge taraǧan kiım deidı zertteuşıler. Bızdıŋ ata-babalarymyz – saqtar da, qypşaqtar da sauyt jasaudyŋ şeberı bolǧan. Qazaqta: «Aq sauyttyŋ jaǧasy bar, jeŋı joq» degen mätel bar.
Soiyl – qol qaruy. Alyp jüruge yŋǧaily, jeŋıl. Ūzyndyǧy 2-2,5 metr, diametrı 6-7 santimetr qatty aǧaştan jasalady. Äbden keuıp, köp ūstalǧanyn «qaq soiyl» dep ataidy.
Şoqpar – qol qaruy. Ony türkı halyqtary köne zamannan berı qoldanyp keledı. Ol soiyldan qysqa, bas jaǧy jūmyr bolady. Şoqpardyŋ bas jaǧyn temırmen de qaptaidy. Bas jaǧyna qorǧasyn qūiyp jasalatyn da şoqpar türlerı bar.
Maqsūtbek SÜLEIMEN
