Adam paida bolǧaly berı aman qalu, tamaq tabu, ūrpaq jalǧastyru maqsatymen ömırıne laiyqty, qajet, paidaly qūraldar men amaldardy oilap tauyp, qoldanyp, jetıldırıp, salt dästürge ainaldyryp otyrǧan. Solardyŋ ışındegı eŋ üzdıkterı talai myŋ jyl boiy sabaqtastyq arqasynda saqtalyp, qoldanyp kelgen. Bızge jetken qūndylyqtardyŋ köbınıŋ mänı tüsınıksız siiaqty bolǧandyqtan qajetsız bolyp körınedı. Olardan bas tartu oŋai siiaqty. Jäi yrymdar, jäi ädet dep ainalyp ketuge bolatyn siiaqty. Bıraq, adamzat damu jolynda qūndylyǧyn joǧaltyp, qajetsız bolyp qalǧan amaldardan ǧana bas tartatyn. Sol sebepten bız aldymen bızge jetken ūlttyq qūndylyqtardy sūryptap, solardyŋ mänın, maŋyzdylyǧyn tüsınıp, sosyn ǧana ūlyqtauǧa, ne joiuǧa rūqsat aluymyzǧa bolady.
Mysaly, «qanǧa qan» degen «kek qaitaru» salty älı künge deiın bıraz elde saqtalǧan. Būl salt bır jaǧynan adamǧa qiianat jasaudan bas tartuǧa mäjbürlese, ekınşı jaǧynan kei bır kezde toqtamaityn soǧystarǧa sebep bolyp, talai eldı joiyp jıbergen. Qazaqta būl saltty biler soty arqyly «qūnyn qaitaru» saltymen auystyrǧan. Sodan älı künge deiın «äkeŋnıŋ köz qūny qalyp pe edı?» - degen söz tırkesı bar, ony sozylyp ne şielenısıp ketken dauda aitady köbıne.
Arheologtar mezolit b.d.d. 12-15 myŋ jyldar, neolit b.d.d. 6-5 myŋ jyldarynyŋ ızın Qazaqstan jerınen tauyp aiqyndap jatyr [http://tak-to-ent.net/publ/9-1-0-192]. Materialdyq emes ızdı olar taba almaidy, bıraq, sabaqtastyq arqyly ötkennıŋ ruhani ızın bızdıŋ dästürlerden köruge bolady. Jalǧyz ösken aǧaşqa mata jolaǧyn bailau dästürı neolit kezeŋınen bügınge deiın jetken eken. Ol turaly älemge äigılı rumyn, amerikalyq ǧalym, dın tanuşy, filosof Mircha Eliade (Mircea Eliade) (1907-1986) «İstoriia very i religioznyh idei. Tom 1. Ot kamennogo veka do elevsinskih misterii» ǧylymi eŋbegınde jazady. Neolit kezınde «Mirovoe derevo» - «Qasiettı aǧaş» degen tüsınık bolypty. Sol aǧaş üş (ölgender, tırıler, qūdai) älemderın bailanystyrady. Sol arqyly osy düniede ömır sürgen adamdar ölgender älemıne, qūdai älemıne baryp kele alady eken. «Er Töstık» ertegınde sol aǧaşty «Baiterek» dep ataidy. Būl dästür basqa da elderde saqtalǧan. Olardy Mircha Eliade «nasledniki religioznyh predstavlenii neolita» - dep ataidy. Tarihta bolǧan barlyq soǧystar bır eldı jaulap, bır eldı jaualauşy ettı. Sonda jaulauşy el jaulanǧan eldıŋ dıni nanym senımderın joiuǧa tyrysqan. Qūdailaryna salǧan ǧibadathanalaryn qiratyp, özderınıŋ nanym senımderın moiyndatqan. Sonşama köne dästür bügınge deiın saqtalyp kelgenı būl eldı eşkım jaulai almaǧanyn aiqyndaidy. Sol dästürler arqyly bızdıŋ balalarymyz erkın, jauynger, batyr elı bolǧanyn bıle alamyz. Astanada ornatqan «Baiterek» monumentı qazaq elınıŋ tamyry tereŋ, erkın, batyr el bolǧanynyŋ körsetkışı.
Qazaq tılı men qazaq dästürlerı köne zamannan bızge būiyrǧan ruhani qūndylyqtar. Olar türkı elınıŋ ūrpaqtary dep köptegen tuys elderdı bailanystyryp, tamyrymyz bır ekenın bügıngı ūrpaqqa moiyndatyp keledı. Būlǧar, tatar, noǧai, özbek, taǧy da basqa türkı elderınde bız siiaqty «Bet aşar», «Tūsau kesu», «Şaşu», «Qūda tüsu», taǧy da basqa dästürler säl özgertılıp oryndalady. Tılderımız tärjımenı qajet etpeidı. Geografiialyq kartaǧa qarap, türkı elderınıŋ mekendegen jerlerın bırıktırse alyp aimaq, köne imperiia bolǧanyn köre alamyz. Būl jerlerdı «Tartariia» - dep ataǧan. Būl el älemdı bilegen, barlyq Batys, Qytai elderı olarǧa salyq tölep, baǧynyşty bolǧan. Jer betındegı eldı bır bırımen qarym qatynas sauda jasau üşın qūrylǧan «Jıbek joly» - bızdıŋ babalarymyzdyŋ jetıstıgı bolǧan. Sauda men biznes qauypsyzdyqty talap etedı. Alyp jerlerge jetu üşın qonaq üiler, bazarlar, at almastyratyn oryndar qajet. Olardy qamtamas etu üşın memlekette būljymaityn ret, zaŋ basymdyǧy oryn alu kerek. Ol tek qarqyn damyǧan elde ǧana mümkın.
«Jıbek joly» tarihta bolǧany babalarymyzdyŋ däulet qūru amaldaryn jetık igergenınıŋ aiǧaǧy. Batys missionerlerı Tartariia elımen sauda qatynastardy ornatu üşın sol eldıŋ tılın üiretetın Kodeks Kumanikus (lat.Codex Cumanicus) — degen sözdık jasaidy. Onyŋ jalǧyz ekzempliary bügın Venesiiada Sviatoi Mark soborynda saqtalǧan. Manuskript 20h14 sm kölemındegı 82 qaǧaz paraqtarynan tūrady. Sol qūral arqyly qypşaq (tatar) tılın italiialyq, latyn, nemıs tılıne audaryp qoldanatyn. Bırınşı paraǧynda 11 iiul 1303 jyly dep jazylǧan.
İmperiia - ärtürlı elderdı bır elge bırıktıretın jüie. Türkı elderı babalarymyz ūsynǧan memleket qūru qūraldaryn sabaqtastyq arqyly bügıngı künge deiın saqtap qoldanyp kelgen. Mysaly, «qazaq» degen ru, ne taipa joq. Qazaq – ol är türlı elderdı bır elge bırıktıretın memlekettık ūstanym. Sol siiaqty «özbek», «ūiǧyr» degen taipalar joq. Olar da är türlı elderdı bır elge bırıktıretın imperiialyq jüienı qoldanǧan. Şoqan Ualihanov qazaq elınıŋ tamyryn, saqtalǧan etnografiialyq mūralardy jinap, zerttep qūndy ǧylymi şyǧarmalar jazyp kettı. Sonda bır sözınde, qazaqtar alyp jerde köşıp qonyp, bır bırlerın ailap, jyldap körmei jürse de, barlyǧy bır tılde söilep, bır dästürlerdı ūstanatynyna taŋ qalady. Būl da eldıŋ köne dästürlerden ajyramai, tūtas bır el, memleket boludy közdegenın körsetedı. Sodan Qūltegınnıŋ 8-şı ǧasyrda tasqa qaşap jazyp ketken ösietterın ūrpaqtary oryndap saqtap jürgenın köremız.
Tarihta äigılı basqa da imperiialar bolǧan. Olar barlyq elderdı küşpen bırıktırse de tılderı men mädenietterın bır kelkı ete alǧan joq. Sodan Köşpendı eldıŋ Tartariia imperiiasynyŋ basymdyǧyn anyqtauǧa bolady.
Türkı elderı tarihta qanşama alyp, bileuşı el bolsa da, būl eldı jaulamasa da, el ışıne ırıtkı salyp, bır bırıne aidap salyp älsıretken. Qytai men Resei elderı üşın bızdıŋ balalarymyz qauyp töndıretın. Ekı türkı bauyrlas qazaq pen oirat elın bır bırıne aidap salyp, soǧys otyn jaǧyp, körşıles elder özderıne erkın beibıt ömırın qamtamas etken. Türkıler bolsa 200 jyl boiy bır bırınıŋ asyl batyrlaryn öltırıp, qyrysyp, älsırei bergen. Sodan qazaqtar Reseidıŋ bodandyǧyna tüsıp qalady. Qazaqtyŋ batyr jauynger elı ekenın bılgen Resei patşasy qazaqtarǧa qaru berudıŋ qauıptenetın. Bırınşı älem soǧysynda qazaqtardy soǧysqa alady, bıraq qaru bermei, tek okop qazuǧa qoldanady. Keŋes zamanynda qazaqtyŋ ruhyn odan ary qūldyratu üşın būl eldıŋ tarihy bolmaǧan dep oqulyqtar jazady. Eldıŋ jadysyn ǧana öşırmei, özın de aşarşylyq arqyly jer betınen ketıru maqsaty da qazaqtardyŋ ruhy oianyp, köterılıp kete me degen sesten bolǧandai.
Iýval Noi Harari İerusalimdegı Evrei universitetınıŋ tarih professory «Kratkaia istoriia Chelovechestva» eŋbegınde adamdardyŋ toptasu amaldaryn qarastyrady. Adamdar öz erkımen bırıkse köp bolsa tek 150 adam bolady eken. Odan köp adamdardy bır ūiymǧa bırıktıru üşın olarǧa ortaq tüsınıktı bärı bırge moiyndaityn qūndy ideialar qajet eken. Mysaly, futbol fanattary bır komandany qoldauşylary bolyp toptasady. Käsıbi bırlestıkter sol käsıptıŋ ūstanymdaryn qoldap toptasady. Odan da ülken ūiymdastyq qūru üşın alyp ideia qajet. Sol alyp ideialar ejelde qūdaiǧa degen nanymdary bolǧan. Sonda bır top tek öz qūdaiyn qoldap basqa toppen soǧysyp, solardyŋ dının qūldyratuǧa tyrysqan. Är el özınıŋ qūdaiyna salǧan ǧibadathana töŋıregınde toptasady. Köşpendı elge otyryqşy eldıŋ qūdailary yŋǧaisyz bolǧan. Olarǧa salǧan ǧibadathanalaryn özımen bırge köşırıp alyp jüre almaidy. Bıraq, Şyŋǧys han ūrpaqtary bır kezde islam dının qabyldap, elın mūsylman etkısı keldı. Şaǧatai jazuyn bılgen bıtıkşılerdı joiyp, arap jazuyn engızedı. L.N.Gumilev «Drevne mongolskaia religiia» maqalasynda: «Drevnemongolskaia religiia ischezla potomu, chto ee nositeli – mongolskaia znat – priniali na zapade islam, a na vostoke buddizm...» - deidı. Sonda handar saiasi maqsattary üşın islamdy qabyldasa da, qarapaiym el özınıŋ köne dının islam dep atap, dästürlerın saqtap kelgen. Keiın islamdy saiasi maqsatymen Resei patşasy Ekaterina -2şı tatar moldalary arqyly küşeitkısı keledı. Şoqan Ualihanov «Musulmanstvo v stepi» maqalasynda tatar moldalary qazaqtardyŋ abyz, emşı, däruışterın qudalaǧandary turaly jazady. Tatar moldalary adamdy Alla moldalar arqyly ǧana emdeidı dep, talai qazaqty apiyn berıp öltırıp aldy deidı. Sonda da qazaqtar özderınıŋ dästürlerın saqtap kelgen. Keŋes zamany dınderge qarsy qanşama amaldardy qoldansa da, qazaqtar özderınıŋ ūlttyq dästürlerınen ajyraǧan joq. Sol arqyly 90-şy jyldardaǧy qaita qūrylystyŋ qiyn kezenderınde de bır tūtas qazaq elı bolyp mädenietın saqtap qaldy.
Jüzdegen jyldar boiy qūl bolyp, özınıŋ ūlttyq tamyrynan ajyraǧan AQŞ qara näsıldı azamattary erkındık alǧan soŋ Detroit qalasyna şoǧyrlanady. Būl qala barlyq tūrǧynyna tegın üi, jūmys beredı. Bıraq, biznes közı qūldyraǧan soŋ keşegı qūldar qylmysker, naşaqor bolyp ketken. Olardy el qylyp, toqşylyq pen joqşylyqta da ädep ǧūrypty saqtauǧa mäjbür etetın ūlttyq dästürlerı bolmady. Qūldar tamyrlaryn jalǧai almady, al jaŋadan dästür qūru üşın qaitadan erkındıkte talai ǧasyrlar boiy bırge ömır süru kerek.
Bügın elder memleketterge bölınedı. Är memleket özınıŋ memlekettık nyşandaryn jasap, elıne azamattyqty beredı. Barlyq elderdı bır adamzat älemıne toǧystyru jahandanu maqsaty. Bıraq, ol üşın barlyq ekonomikalyq resurstar barlyq adamǧa bırdei qol jetımdı bolu kerek. Bügın ol mümkın emes. Sondyqtan adamdar memleketterge bölınıp, tek özınıŋ elınıŋ müddesın qorǧauǧa tyrysady. İslam, Hristianstvo, Buddizm adamdardy şekarasyz dın negızınde bırıktırgısı keledı, bıraq, eş bır dınnıŋ memleket siiaqty adamnyŋ qūqyn qorǧau, qajetın qamtamas etu mümkındıgı joq. Sondyqtan dınder bügıngı künde tek jeke bastyŋ ısı bolyp qala beredı. Bıraq, destruktivtı ūiymdar dınderdı şekaraǧa qaramai är türlı äreketterge tartu üşın qoldanady. Sol sebeptermen olar bırınşı memlekettık ūstanymdarǧa qarsy şyǧady. Qūndylyqtardyŋ prioritetterın tüsınbegen adamdar solardyŋ qūryqtaryna tüsıp qalyp jatyr.
Adamzat tarihy soǧystar tarihy. Soǧystardyŋ eŋ ūtymdy, eŋ tiymdy amaly psihologiialyq soǧys dep, Qytai filosof äskeri qolbasşy Sun Szy basqa eldı atusyz jaulau amaldaryn özınıŋ «Soǧys önerı» traktatynda b.d.d. VI ǧasyrda jazady. Sonda psihologiialyq soǧystyŋ amaldary mynadai deidı Sun Szy:
«1. Jau elınde bar jaqsylyqty ırıtu.
- Äigılı adamdaryn qylmys ısterge tartu.
- Jau elınıŋ basşysynyŋ abyroiyn tögu, mümkın bolǧan kezde ony el aldynda masqaralau. 4. Sol maqsattardy ıske asyru üşın eldıŋ eŋ pasyq, eŋ aram adamdarymen jaqyndasyp, sybailastyqqa tartu. 5. Jau elınıŋ azamattaryn är türlı amaldarmen är türlı toptarǧa jıktep, aralarynda qaişylyq tuǧyzyp, ot jaǧu. 6. Jastardy qarttarǧa qarsy aitaqtau. 7. Memlekettıŋ jūmysyna barlyq amaldarmen böget jasau. 8. Äskerlerın jabdyqtau jūmystaryna böget jasau, äsker ışınde tärtıptı būzuǧa barlyq amaldardy qoldanu. 9. Jau elın än men bimen ainaldyryp, jıgerın kısendeu. 10. Barlyq amaldy qoldanyp, jau elınıŋ dästürlerın qūnsyzdandyryp, özderınıŋ qūdailaryna senımın älsıretu. 11. Būzylǧan zinaqor äielderdı qoldanyp, eldı ydyratu ısterın küşeitu. 12. Sybailastardy jäne qajet aqparatty satyp alu üşın är türlı ūsynystar men syi aqysyn molynan qoldanu. 13. Üäde, qarjyny ünemdemeŋder, üitkenı olar keremet nätije beredı.»
Aigül Qoqai
