Orazmūhammed ot qarudyŋ syry men qūpiiasyn qazaq jerıne jetkızgende bälkım, örısımızdıŋ öŋı özgerer me edı?! Orazmūhammed elge jetkende, onymen bırge el basqarudyŋ türlerı, ony damytu men jetıldırudıŋ neşe türı qazaq topyraǧyna kelıp, qazaqtyŋ handyq memlekettık jüiesın jaŋa sapaǧa, jaŋa kezeŋge şyǧarǧan bolar edı. Amal qaisy, Orazmūhamed oralmady.
Söz joq, el bolyp ırgesın japqan qazaq handyǧynyŋ tarihy 1465 jyl dep eseptesek, Han Kenenıŋ on jyldyq ūlt-azattyq köterılısımen soŋǧy ret yşqyna būlqynyp, Han Kenenıŋ basyndai ızım-ǧaiym tarih qoinauyna ketken qazaqtyŋ handyq memlekettık qūrylymynyŋ özındık erekşe joly boldy. Jäne özındık saiasi mektebı boldy.
Handyq memleket tūsyndaǧy saiasi mekteptı qazaq bilerı qalyptastyrdy. Mysaly,
«Äi, Abylai, Abylai,
Men senı alǧaş körgende,
Tūrymtaidai ūl edıŋ,
Türkıstanda jür edıŋ,
Üisın Töle bidıŋ
Tüiesın baqqan qūl edıŋ», — dep keletın äigılı Būqar jyraudyŋ jyr joldary qazaq bilerınıŋ saiasi mektebınen syr beredı. Qazaq bilerı bız bıletındei, el arasyndaǧy daudyŋ tüiının tarqatyp qana otyrmaǧan olar halyqaralyq mäsele de, eldıŋ ışkı mäselesınde, han ordasynan şyǧatyn jarlyqtar men orda maŋyndaǧy saiasi mäselelerge de aralasyp otyrǧan jäne şeşuşı röl atqarǧan. Qazaq bilerı qalyptastyrǧan saiasi mekteptıŋ eŋ ülken jetıstıgı retınde qazaq jerınıŋ tūtastyǧynyŋ saqtalyp qaluyn aituǧa bek negız bar. Būl saiasi mekteptıŋ qūqyqtyq saladaǧy jetıstıgı — «Jetı jarǧy», «Esım hannyŋ eskı joly», «Qasym hannyŋ qasqa joly». Köşpendı handyq memlekettegı biler qalyptastyrǧan jäne jetılıdırıp otyrǧan köşpendılerdıŋ saiasi mektebınıŋ şyrqau şegı Han Abylaidyŋ bilıgımen tūspa-tūs keledı. Būdan keiıngı jerde biler negızdegen saiasi mekteptıŋ qūldyrauy bastaldy desek te bolady. Han Äbılqaiyr men Resei patşalyq ükımetınıŋ arasyndaǧy kelısımnıŋ jasaluy jäne bū kelısımnıŋ tym ūzaqqa sozylǧan tarihi saldary bız söz ǧyp otyrǧan saiasi mekteptıŋ älsıregenınıŋ kuäsı. Bızdıŋşe, Han Äbılqaiyrdyŋ äreketın satqyndyq dep baǧalauǧa bolmaidy. Han Äbılqaiyrdyŋ qadamy saiasi qatelık bolatyn jäne köşpendı memlekettegı saiasi mektep sol tūstaǧy saiasi jaǧdailarǧa jauap bere almady.
Ärine, būdan keiıngı jerde bilerdıŋ saiasi mektebı elı ışınde ǧana yqpaly bar bilık qūrylymyna ainaldy. Tıptı, keibır kezde el ışınde degı saiasi toptardyŋ aldynda älsızdık tanytty. Bıraq, qazaq bilerınıŋ qalyptastyrǧan saiasi mektebı öz missiiasyn tolyǧymen atqardy. Ol tıptı, qazaq elı Resei bodanyna ainalǧan kezeŋde de jūmysyn toqtatpady. Sözsız, qazaq handyq memleketındegı saiasi meketeptıŋ tüp tamyry Şyŋǧyshannyŋ alyp imperiiasynan bastau alyp jatqany belgılı.
Sonymen, köşpendı handyq memlekettegı saiasi mekteptıŋ eŋ soŋy äskeri handyq bilıkke ūlasyp, Han Kenenıŋ ūlt-azattyq köterılısınıŋ jeŋılıs tabuymen aiaqtaldy.
Odan keiıngı jerde qazaq dalasyndaǧy zamanaui saiasi mekteptıŋ qalyptasuynyŋ basynda Abai tūr degen pıkır bar. Abai saiasi tūlǧa emes. Bıraq, Abai şyǧarmalary saiasi mekteptıŋ alǧyşartyna negız boldy deuge qisyn bar. Alaida, handyq memleket tūsyndaǧy saiasi mekteptıŋ joqtyǧynyŋ saldarynan el ışındegı bilık özınıŋ şaruaşylyq jäne jeke müddesın közdeuşılerdıŋ qolyna ötıp kettı. Tıptı, Abaida bolys bolyp kördı. Iаǧni Abaida jaŋa saiasi mektep qalyptastyru oi boluy mümkın. Bıraq zaman talaby, dünienıŋ öŋı özgerıp ketken edı.
Jaŋa zamanaui saiasi mekteptıŋ basynda Älihan Nūrmūhmedūly Bökeihan tūrdy. Eger, Älihan Bökeihannyŋ töre tūqymynan iaǧni han tūqymynan ekenın eskersek, onda köşpelı handyq memlekettegı saiasi mekteptıŋ 20 ǧasyr basynda tübegeilı özgerıp, jaŋa saiasi mektepke ainalǧanyn köruge bolady. «Han balasynda qazaqtyŋ qaqysy bar, tırı bolsam qazaqqa qyzmet etpei qoimaimyn» degen Älihannyŋ sözı bız aityp otyrǧan ekı saiasi mekteptıŋ sabaqtastyǧyn jäne jaŋa saiasi mekteptıŋ köşbasşysynyŋ ülken jauapkerşılıktı moinyna alǧanyn körsetedı.
Älihan Bökeihan ekı buyn qazaq saiasatkerlerı tälım körgen jaŋa saiasi mekteptıŋ köşbasşysy ärı negızın qalauşy boldy. 1905 jylǧy qazaq halqynyŋ atynan Resei patşasyna jazylǧan qūzyrhattan bastap, Mūhtar Äuezovtıŋ közı jūmylǧanşa etken eŋbegı osy Alaş saiasi mektebınıŋ jūmysy. Alaş saiasi mektebı jaŋa zamandaǧy ozyq oily qazaq saiasatkerlerın qalyptastyrdy jäne ūlttyq territoriialyq avtonomiia qūrdy. Iаǧni Täuelsızdıkke bır taban jaqyn qaldy. Däl osy jerde taǧy Orazmūhamed aldymyzdan şyǧady. Eger, Orazmūhamed ot qarudyŋ qūpiiasyn jäne özı körgen dünienı qazaq dalasyna jetkızgende, jetkende bärı basqaşa bolar edı. Būl maqala da müldem basqaşa jazylar edı… Nege? Sebebı, Alaşorda ūlttyq territoriialyq avtonomiasyn jariialaǧan ekınşı jalpyqazaq sezınde bırden täuelsızdık jariialaiyq degen pıkırlerde boi kötergen. Alaida, oǧan qazaqtyŋ äskeri äleuetınıŋ joqtyǧy, tūraqty armiiasy, jetılgen qaruynyŋ bolmau böget bolǧan. Mıne, Orazmūhedtıŋ elge jete almauyn qaitalap otyrǧanymyzdyŋ syry. Sovet ökımetı tarapynan Alaşorda ūlttyq territoriialyq avtonomiiasy taratylǧannan keiın Alaş saiasi mektebınıŋ ekınşı buyny sovet ökımetı jaqqa öte otyryp, basty maqsatta jūmys jasady. Alaida, būl da ūzaqqa barmady. Söitıp, Alaş saiasi mektebı ǧylym men bılımge, mädenietke iaǧni aǧartuşylyqqa tolyǧymen den qoidy. Ūlttyŋ negızın saqtap qaluǧa, ony bırjola joiylyp ketuden saqtap qaluǧa küş saldy. Öitkenı, saiasi mekteptıŋ köşbasşylary men ökılderı sovet ökımetınıŋ bolaşaǧyna jasaǧan boljamdarynyŋ şyndyqtan alys emes ekenın sezdı.
Sovet ökımetınıŋ ornauymen bırge, jat bilıkke qyzmet etuşı top paida boldy. Iаǧni jaŋa sovet ökımetınıŋ saiasi mektebınıŋ adal şäkırtterı öz ökımetterıne riiasyz qyzmet ettı. Öz kezegınde būlardyŋ qolymen qazaq jerınde qanqūily tarihi oqiǧalar jüzege asty. Jalpy, Alaş saiasi mektebınıŋ soŋǧy ökılı Mūhtar Äuezov deitın bolsaq, onda Mūhtar Omarhanūlynyŋ ūlttyq mädeniette atqarǧan jūmystary Alaş saiasi mektebınıŋ jemısı bolyp tabylady.
Reseidegı saiasi bilıktıŋ özgergenıne qaramastan, odan ärı jalǧasqan bodan el retındegı jyldarda Qazaqstandy ūzaq jyl basqarǧan Dınmūhamed Qonaevtyŋ özındık saiasi mektep qalyptastyrǧanyn aitpauǧa bolmaidy. Bıraq, būl saiasi mekteptıŋ negızgı mındetı men ūstanymy aiqyn bolmaǧanǧa ūqsaidy. Sebebı, saiasi mekteptıŋ eŋ äuelgı maqsaty lauazymdy qyzmet qana bolǧan siiaqtanady. Jalpy, ekı közı tört bolyp Mäskeuge jaltaqtaumen ötken bodan qazaq sovet bilıgınıŋ bügıngı qazaq bilıgımen ūqsastyqtary köp. Bügıngı saiasattaǧy beldı tūlǧalar sol qazaq sovet saiasi mektebınıŋ tülekterı ekenınde esten şyǧarmaǧanymyz abzal. Qonaevty el qarapaiym adami qasietterı üşın jäne tynyştyq pen mamyrajai toqşylyq zamanǧa qazaqty keneltkenı üşın jaqsy köredı. Ärine, bodan memlekettıŋ basşy bolsa da, ol halqyna adal boldy. Sol üşın de halyq jüregınde bügıngı Qonaev beinesı saqtalyp otyr. Alaida, qazaq sovet saiasi mektebınde o bastan naqty bırıktıruşı aiqyn maqsat-mūrat bolǧan joq. Būl saiasi mekteptıŋ ökılderınıŋ ärbırı eŋ joǧarǧy bilıkke bır özı ǧana baruǧa ūmtyldy. Būl jolda olar eşnärseden aianǧan joq. Mūndai saiasi mekteptıŋ qalyptasuynyŋ negızınde saiasi tūlǧalardyŋ tek jäne tanym mäselesı jatty. Öitkenı, kedeige teŋdık äperemız dep jar salǧan sovet ökımetı jergılıktı bilıkke kedeilıkten köz aşpaǧan äleumettık, qoǧamdyq toptyŋ ökılderın tartty. Däl osy prosess kezınde tanym, tek, bılım degen dünielerdıŋ qat boluy sebeptı jergılıktı bilık üşın tartystardyŋ tarihi taǧany qalana bastady. Iаǧni saiasi bäsekelestık rulastyqpen, tamyr-tanystyqpen, jerşıldıkpen, bailyqpen, yqpalmen ölşene bastady. Jäne būl «dästür» keiın qanatyn jaiyp, özge de elementtermen tolyǧyp, tolysa bastady. Būl qazaq sovet saiasi mektebınıŋ qalyptasuy edı.
Täuelsız Qazaqstandaǧy bügıngı qazaq bilıgı ärine, qazaq sovet saiasi mektebınıŋ soŋǧy tülekterı bolyp tabylady. Täuelsızdık jyldaryndaǧy jaŋa saiasi mekteptıŋ boi köteruı 2000-ynşy jyldardyŋ basyna döp keledı. Sol kezdegı saiasi ömırdegı özgerıster jaŋa saiasi mekteptıŋ negızı qalana bastaǧanynan habar bergen edı. Alaida, saiasi kürester kezınde jaŋa saiasi mekteptıŋ ırgesı būzyla bastaǧany baiqaldy. Bıraq, Altynbek Särsenbaiūlyn jaŋa saiasi mekteptıŋ köşbasşysy retınde qarastyrsaq, būl saiasi mekteptıŋ ömır sürıp jatqanyn baiqauǧa bolady. Ol ärine, bügıngı oppozisiia emes.
Qazaqta saiasi mektep bar ma degen saual töŋıregınde oiymyzdy qoryta kelgende, būdan keiın de paida bolatyn saiasi mektepterdıŋ arqa süieitın jäne boiy men oiyn tüzeitın jalǧyz saiasi mektep — ol Alaş saiasi mektebı ekenın aŋǧardyq. Iаǧni dästürlı ūlttyq saiasi mektepke arqa süimegen, odan ülgı almaǧan, onyŋ ūltqa qyzmet etudegı ısın üirenbegen saiasi mektep qazaq arasynda qoldauǧa ie boluy, onyŋ ömırşeŋ boluy ekıtalai. Būnyŋ bärı älbette, jeke pıkır. Oŋaşa oi.
Ömırjan Äbdıhalyq,
«Abai-aqparat»
