Bul qazaq dúnıetanymynda eń kóp kezdesetin kýlttiń biri. Arystan babqa túneý ádebinen bastalǵan osy ańyz kóshpeli qazaq jurtynyń án-jyryna, folkloryna, turmys-tirshiligine óte qatty áser etken. Áýlıeniń sharapatynan maqsat-muratyna jetý sıýjeti barlyq jyr-dastanda molynan kezdesedi.
Alpamys batyr jyrynda:
Áýlıeni qydyryp,
Etegin sheńgel sydyryp.
Esh jerge toqtap turǵan joq,
Kúndiz-túni kidirip.
Kúndiz-túni tynbady,
Eki kózi jumylyp.
Toqsan kúndeı jol júrdi,
Etegine súrinip.
Áýlıe qoımaı qarady,
Qudaıdan tilep balany.
Saıramdaǵy Sansyz bap,
Oǵan da jetip barady.
Qaıda áýlıe kórinse,
Bir-bir malyn shalady.
Kúlli maly tamam bop,
Kók ala bas kók qoshqar,
Jalǵyz-aq sol qalady.
Áýlıe qoımaı túnedi,
Qudaıdan bala tiledi.
«Bir perzent Qudaı bergin» dep,
Baıbóri men Analyq
Kúndiz-túni júredi.
*** *** ***
Qydyr Ilııas atasy,
Dıýana Búrkit babasy
Degenin qoımaı sharlady,
Sózimniń joq qatasy
Áýlıeniń basyna
Shyraǵyn jaǵyp túnedi.
Odan ári ótedi,
Shaqpaq ata áýlıe
Oǵan da baryp jetedi.
Áıelderdiń piri edi,
Bıbi, Patma eki qyz
Basyna baryp túnedi.
Munan shyǵyp aralap,
Qarabýra áýlıe
Oǵan da týra jetedi.
*** *** ***
Qojalardan bata alyp,
Japan kezgen atanyp,
Joǵary qarap órledi.
Samarqanda sansyz bap –
Otyrarda Arystan bap,
Saıramda bar sansyz bap.
Bárine bir-bir túnedi.
Ázireti Qarataý
Áýlıeniń keni edi.
Ózen, saıyn tastamaı,
Bárine bir-bir túnedi.
Ázireti Ysqaq bap
Babatada der edi.
Ilgergi ótken qarııadan
Aıtylyp qalǵan kep edi.
Taryqqanda sarǵaıyp,
Oıyna bir sóz keledi.
Ol ýaqytta Babata
Tompaıyp jatqan jer edi.
Atbesik salyp basyna,
Qabyryn bular túzedi.
Qalǵan malyn saryp qyp,
Buǵan da úsh kún túnedi.
*** *** ***
Túneıdi úsh kún Baıbóri
Házireti Sultanǵa.
Túrkistanda Túmen bap,
Saıramda bar sansyz bap,
Otyrarda otyz bap.
Babtardyń babyn surasań,
Eń úlkeni Arystan bap.
Qobylandy batyr jyrynda da osy kýlt bylaısha kórinis tabady:
Áýlıege at aıtyp,
Qorasanǵa qoı aıtyp,
Qudaıysyn beredi.
Toqsanǵa kelgen Toqtarbaı,
Jetpiske kelgen Analyq
Sóıtip qyzyq kóredi.
*** *** ***
Áýlıeniń bardy qasyna.
Shyraǵyn jaǵyp basyna,
Baryp bir kún túneıdi.
*** *** ***
Toqtarbaı turyp jylaıdy,
Jad qylyp bir Qudaıdy.
Qudaıdan bala suraıdy,
Áýlıege at aıtyp,
Qorasanǵa qoı aıtyp,
Shybyn janyn jáne aıtyp,
Etegin sheńgel sydyryp,
Áýlıe qoımaı qydyryp…
*** *** ***
Toqtarbaı men Analyq
Eki nashar, qos ǵarip,
Ekeýi de arypty,
Aryp, júdep talypty.
Toǵyz júz toqsan áýlıe,
Barshasyna barypty.
Áýlıe qoımaı saralap,
Mańǵystaýdy jaǵalap…
*** *** ***
Mańǵystaý men Qaraoıy,
Áýlıeniń bar oıy.
Úsh júz seksen áýlıe,
Qoıdaı bolyp kúńirengen,
Ulsyzdarǵa ul bergen,
Qyzsyzdarǵa qyz bergen,
Jansyzdarǵa jan bergen.
Áýlıege baraıyn,
Moınyma burshaq salaıyn.
Kórer me eken kóz jasyn,
Baryp bala suraıyn.
Temirden kebis kıedi,
Temirden taıaq alady,
Oımaqtaı aýzy búrilip,
Etek-jeńin túrinip,
Shybyn jannan túńilip,
Turmady kempir kidirip.
Áýlıege jóneldi,
*** *** ***
Dáretin alyp, jýynyp,
Belin bekem býynyp,
Basyna túnep ótedi.
Jaqsylyqty sen almaı,
Esh nárseni kóre almaı
Budan da ótip jóneldi.
Obany kóre otyryp,
Taýdy kezip keledi.
Qyzǵyshty sýdyń boıynda,
Eki beti áýlıe,
Bárine qoımaı túnedi.
Alpamys batyr jyrynda bir balaǵa zar bolǵan beıbaqtardyń áýlıeniń sharapatynan Táńirden qalaısha bala surap alǵany bylaısha baıandalady.
Áne-mine degenshe,
Sarǵaıyp kelip tań atty.
Sol ýaqyttar bolǵanda
Kók esegi astynda,
Aq sáldesi basynda,
Syrly asa qolynda,
Ózi Aqtyń jolynda
Bir dıýana keldi de,
Asamenen túrtip oıatty.
Kókiregin oıatyp,
Betine betin qaratyp,
Esekten túspeı til qatty:
– Eı, beıshara, múgedek,
Janyńyzǵa ne kerek?
Deısiń ǵoı «maǵan ul kerek».
Áýlıeni qydyrdyń,
Jerdiń júzin sydyrdyń,
Mańdaıyńa tóbelep.
Árqaısysynyń ár túrli
Mártebesi bir bólek.
Sen úshin bári qınaldy,
Bir jerge tegis jınaldy.
Bir ul ber dep osyǵan,
Bir jaratqan Qudanyń
Dárgáhine jylady.
Men de turdym ishinde.
Áýlıeniń kúshi de
Jaratýshy jalǵyz Haq
Dárgeıine unady.
Unaǵanyn sonan bil,
Bir qyz qosyp syılady.
Seksen segiz sárýar,
Toqsan toǵyz myń mashaıyq,
Báriniń kóńlin qımady.
«Meniń atym – Shashty Áziz
Qylamyn deseń yqylas.
Jarylqady Jaratqan,
Eı, beıshara, kózińdi ash.
Ulyńnyń aty – Alpamys,
Qyzyńnyń aty – Qarlyǵash.
Atsa myltyq ótpeıdi,
Shapsa qylysh kespeıdi.
Qalmaqtarmen bolar qas,
Túregel de qolyń jaı,
Bolady uzyn ómir jas!» – dep keledi. Al, qarasózben órnektelgen ańyz-ápsanalar óte kóp. Biz eń kóp taraǵan nusqalarynan ǵana úzindi keltirdik.
"Degdar" saıty
