Būl qazaq dünietanymynda eŋ köp kezdesetın kulttıŋ bırı. Arystan babqa tüneu ädebınen bastalǧan osy aŋyz köşpelı qazaq jūrtynyŋ än-jyryna, folkloryna, tūrmys-tırşılıgıne öte qatty äser etken. Äulienıŋ şarapatynan maqsat-mūratyna jetu siujetı barlyq jyr-dastanda molynan kezdesedı.
Alpamys batyr jyrynda:
Äulienı qydyryp,
Etegın şeŋgel sydyryp.
Eş jerge toqtap tūrǧan joq,
Kündız-tünı kıdırıp.
Kündız-tünı tynbady,
Ekı közı jūmylyp.
Toqsan kündei jol jürdı,
Etegıne sürınıp.
Äulie qoimai qarady,
Qūdaidan tılep balany.
Sairamdaǧy Sansyz bap,
Oǧan da jetıp barady.
Qaida äulie körınse,
Bır-bır malyn şalady.
Küllı maly tamam bop,
Kök ala bas kök qoşqar,
Jalǧyz-aq sol qalady.
Äulie qoimai tünedı,
Qūdaidan bala tıledı.
«Bır perzent Qūdai bergın» dep,
Baibörı men Analyq
Kündız-tünı jüredı.
*** *** ***
Qydyr Iliias atasy,
Diuana Bürkıt babasy
Degenın qoimai şarlady,
Sözımnıŋ joq qatasy
Äulienıŋ basyna
Şyraǧyn jaǧyp tünedı.
Odan ärı ötedı,
Şaqpaq ata äulie
Oǧan da baryp jetedı.
Äielderdıŋ pırı edı,
Bibı, Patma ekı qyz
Basyna baryp tünedı.
Mūnan şyǧyp aralap,
Qarabura äulie
Oǧan da tura jetedı.
*** *** ***
Qojalardan bata alyp,
Japan kezgen atanyp,
Joǧary qarap örledı.
Samarqanda sansyz bap –
Otyrarda Arystan bap,
Sairamda bar sansyz bap.
Bärıne bır-bır tünedı.
Äzıretı Qaratau
Äulienıŋ kenı edı.
Özen, saiyn tastamai,
Bärıne bır-bır tünedı.
Äzıretı Ysqaq bap
Babatada der edı.
Ilgergı ötken qariiadan
Aitylyp qalǧan kep edı.
Taryqqanda sarǧaiyp,
Oiyna bır söz keledı.
Ol uaqytta Babata
Tompaiyp jatqan jer edı.
Atbesık salyp basyna,
Qabyryn būlar tüzedı.
Qalǧan malyn saryp qyp,
Būǧan da üş kün tünedı.
*** *** ***
Tüneidı üş kün Baibörı
Häzıretı Sūltanǧa.
Türkıstanda Tümen bap,
Sairamda bar sansyz bap,
Otyrarda otyz bap.
Babtardyŋ babyn sūrasaŋ,
Eŋ ülkenı Arystan bap.
Qobylandy batyr jyrynda da osy kult bylaişa körınıs tabady:
Äuliege at aityp,
Qorasanǧa qoi aityp,
Qūdaiysyn beredı.
Toqsanǧa kelgen Toqtarbai,
Jetpıske kelgen Analyq
Söitıp qyzyq köredı.
*** *** ***
Äulienıŋ bardy qasyna.
Şyraǧyn jaǧyp basyna,
Baryp bır kün tüneidı.
*** *** ***
Toqtarbai tūryp jylaidy,
Jad qylyp bır Qūdaidy.
Qūdaidan bala sūraidy,
Äuliege at aityp,
Qorasanǧa qoi aityp,
Şybyn janyn jäne aityp,
Etegın şeŋgel sydyryp,
Äulie qoimai qydyryp…
*** *** ***
Toqtarbai men Analyq
Ekı naşar, qos ǧarıp,
Ekeuı de arypty,
Aryp, jüdep talypty.
Toǧyz jüz toqsan äulie,
Barşasyna barypty.
Äulie qoimai saralap,
Maŋǧystaudy jaǧalap…
*** *** ***
Maŋǧystau men Qaraoiy,
Äulienıŋ bar oiy.
Üş jüz seksen äulie,
Qoidai bolyp küŋırengen,
Ūlsyzdarǧa ūl bergen,
Qyzsyzdarǧa qyz bergen,
Jansyzdarǧa jan bergen.
Äuliege baraiyn,
Moinyma būrşaq salaiyn.
Körer me eken köz jasyn,
Baryp bala sūraiyn.
Temırden kebıs kiedı,
Temırden taiaq alady,
Oimaqtai auzy bürılıp,
Etek-jeŋın türınıp,
Şybyn jannan tüŋılıp,
Tūrmady kempır kıdırıp.
Äuliege jöneldı,
*** *** ***
Däretın alyp, juynyp,
Belın bekem buynyp,
Basyna tünep ötedı.
Jaqsylyqty sen almai,
Eş närsenı köre almai
Būdan da ötıp jöneldı.
Obany köre otyryp,
Taudy kezıp keledı.
Qyzǧyşty sudyŋ boiynda,
Ekı betı äulie,
Bärıne qoimai tünedı.
Alpamys batyr jyrynda bır balaǧa zar bolǧan beibaqtardyŋ äulienıŋ şarapatynan Täŋırden qalaişa bala sūrap alǧany bylaişa baiandalady.
Äne-mıne degenşe,
Sarǧaiyp kelıp taŋ atty.
Sol uaqyttar bolǧanda
Kök esegı astynda,
Aq säldesı basynda,
Syrly asa qolynda,
Özı Aqtyŋ jolynda
Bır diuana keldı de,
Asamenen türtıp oiatty.
Kökıregın oiatyp,
Betıne betın qaratyp,
Esekten tüspei tıl qatty:
– Ei, beişara, mügedek,
Janyŋyzǧa ne kerek?
Deisıŋ ǧoi «maǧan ūl kerek».
Äulienı qydyrdyŋ,
Jerdıŋ jüzın sydyrdyŋ,
Maŋdaiyŋa töbelep.
Ärqaisysynyŋ är türlı
Märtebesı bır bölek.
Sen üşın bärı qinaldy,
Bır jerge tegıs jinaldy.
Bır ūl ber dep osyǧan,
Bır jaratqan Qūdanyŋ
Därgähıne jylady.
Men de tūrdym ışınde.
Äulienıŋ küşı de
Jaratuşy jalǧyz Haq
Därgeiıne ūnady.
Ūnaǧanyn sonan bıl,
Bır qyz qosyp syilady.
Seksen segız säruar,
Toqsan toǧyz myŋ maşaiyq,
Bärınıŋ köŋlın qimady.
«Menıŋ atym – Şaşty Äzız
Qylamyn deseŋ yqylas.
Jarylqady Jaratqan,
Ei, beişara, közıŋdı aş.
Ūlyŋnyŋ aty – Alpamys,
Qyzyŋnyŋ aty – Qarlyǧaş.
Atsa myltyq ötpeidı,
Şapsa qylyş kespeidı.
Qalmaqtarmen bolar qas,
Türegel de qolyŋ jai,
Bolady ūzyn ömır jas!» – dep keledı. Al, qarasözben örnektelgen aŋyz-äpsanalar öte köp. Bız eŋ köp taraǧan nūsqalarynan ǧana üzındı keltırdık.
"Degdar" saity
