Damuşy elder, onyŋ ışınde Ortalyq Aziia memleketterı, QHR-na bız oilaǧannan da köp qaryzdar.
Qyrǧyzstan men Täjıkstan siiaqty damuşy elderdıŋ ükımetterı Qytaiǧa öte ülken mölşerde, jūrt aityp jürgennen de köp qaryzdar. Qytaidaǧy barlyq nesielerdıŋ jartysyna juyǧy jasyryn buhgalterlık jüienıŋ arqasynda halyqtan jasyrylǧan. 2016 jylǧa deiıngı 10 jyl ışınde bükıl älem boiynşa köleŋkelı qarjylandyru kölemı şamamen 200 mlrd dollardy qūrady.
Osy jäne basqa da derekter jaqynda Massachusets ştatyndaǧy Kembridjde ornalasqan Ekonomikalyq zertteuler ūlttyq biurosy jariialaǧan Qytaidyŋ şet elderge nesie beru turaly esebınde keltırılgen. Esep avtorlary - Miunhen universitetınıŋ qyzmetkerı Sebastian Horn, Garvardtaǧy Kennedi mektebınen Karmen M. Reinhart jäne Kil Älemdık ekonomika institutynyŋ qyzmetkerı Kristof Trebs.
«Qytaidan kapitaldy äketuge qatysty qūjattar eŋ jaqsy jaǧdaida jasyrylǧan. QHR ükımettık qaryzdar turaly esep bermeidı. Qytai Ükımetınıŋ bergen nesie kölemı men syrtqy qaryzdar turaly tolyq derekter joq. Qytaidyŋ şeteldık nesielerı turaly mälımetter qolǧa tüspeidı», - dep jazady avtorlar. .
Būl qalai jüzege asyrylady?
Qytai nesielerınıŋ barlyǧy derlık memleket baqylauyndaǧy banktermen berıledı. Mysaly, Qytaidyŋ eksporttyq-importtyq bankı Qyrǧyzstandaǧy jobany qarjylandyrǧan kezde, mysalǧa joldy alaiyq, būl joldy salu tapsyrylǧan merdıgerıge tıkelei Qytai qarajat beredı. Şetelde aqşa audarymdary bolmaǧandyqtan, ortalyq bankterdı bırıktıretın Halyqaralyq esep aiyrysu bankı (HEAB) eşteŋe tırkemeidı. Qytai HEAB-ke özınıŋ halyqaralyq audarymdary turaly 2015 jyly ǧana aita bastady, bıraq sodan keiın ekıjaqty tranştar turaly mälımet beruden bas tartty. Jeke qarjy instituttary sonymen bırge Qytaidyŋ damuşy elderdegı şyǧyndarynyŋ basym bölıgın qūraityn memlekettık subsidiialar men nesielerdı baqylamaidy.
«Nätijesınde, boryşker elderdıŋ özderı Qytaidan qanşa qaryz alǧanyn jäne qandai şarttarmen alǧandyǧy turaly mälımet bermeitın boldy».
Osy olqylyqtardyŋ ornyn toltyruǧa tyrysyp, Gorn jäne onyŋ ärıptesterı ǧalymdar men ǧylymi ortalyqtardyŋ mälımetter bazasyn qarap, 1974 qytai nesielerı men 152 damuşy elderge berılgen 2947 qytai grantynyŋ tızımın jasady. Osy tölemder boiynşa derekterdı Qytaidyŋ HVQ men Düniejüzılık bankke bergen jäne 2015 jyldan bastap HEAB-ke bergen mälımetterımen salystyra otyryp, olar "Qytaidyŋ şetelge bergen qaryzdarynyŋ 50% -y Düniejüzılık bankpen tırkelmegen, sondyqtan qaryz turaly resmi statistika nazarǧa alynbaityndyǧyn anyqtady".
Aşyqtyqtyŋ bolmauy barlyq jerde qauıp-qater tuǧyzady.
Qanşa qaryzy bar ekenın bılmeitın aluşyǧa özınıŋ qaryzyna qyzmet körsetudı josparlau qiynǧa soǧady. Boljamsyzdyq Qytaidyŋ köbınese kommersiialyq stavkalarmen (2000-2017 jj. nesielerdıŋ jartysynan köbı) jäne dollarmen (osy nesielerdıŋ 85%) nesie beruımen bailanysty. Älsıregen valiutalar, mysaly, Ortalyq Aziiadaǧy eŋ kedei memleketter üşın dollarlyq nesienı öteu qiynǧa soǧady. Osy kezeŋde täjık somoniı öz qūnynyŋ 76%, qyrǧyz somasy 32% joǧaltty.
Osy elderdıŋ memlekettık obligasiialaryn qarastyratyn basqa investorlar üşın mūndai belgısızdık alaŋdauşylyq tudyruy kerek. «Būl jasyryn syrtqy qaryzdar eldık täuekelderdı taldaudy jäne obligasiialar boiynşa paiyzdyq esepteulerdı aitarlyqtai qiyndatady», - dep avtorlar atap öttı. Obligasiialardy satyp aluşylar nesie beruşılerdıŋ ierarhiiasy qandai deŋgeide bolady dep sūrauy mümkın: «Jeke investorlar Qytai ükımetınen äldeqaida tömen ekenın tüsınbeuı mümkın».
Qytai nesielerı köbınese tauarlarmen qamtamasyz etıledı. Būǧan Türıkmenstandaǧy gazdyŋ jabyq kelısımşarttary nemese Täjıkstannyŋ kümıs jäne altyn ken oryndaryn Qytaiǧa tapsyruy dälel.
Horn jäne onyŋ ärıptesterı "Qytai būl ülken nesienı qarjylyq paida üşın bermeidı. Qytai şikızatqa qol jetkızuge jäne geosaiasi yqpalǧa müddelı" deidı. Keibır sarapşylar Beijıŋnıŋ "Beldeuler men Joldardaǧy" köp şyǧyndaryn ekınşı düniejüzılık soǧystan keiıngı Marşall josparymen salystyrady, būl onyŋ (Qytaidyŋ) yqpalyn küşeituge negızdelgen ūzaq merzımdı oiyn. Bıraq odan da qauıptı alaŋdatarlyq jaǧdailar bar: Batys elderımen jäne instituttarymen 1970-şı jyldary bırqatar jahandyq qiyndyqtar kezınde berılgen qaryzdar daǧdarystar men qarjylyq täueldılıktı tudyrdy. "Damuşy elderdegı bereşektıŋ bügıngı deŋgeiı 1981 jyly baiqalǧan qauıptı deŋgeige jaqyndap kele jatqandyǧynyŋ aiqyn belgılerı bar. Äsırese Qytaiǧa jasyryn «qaryzdardy qossaŋyz» deidı zertteuşıler.
Qūjat boiynşa Qytaiǧa eŋ köp qaryzy bar elderdıŋ tızımın jariialady. Älemde Qyrǧyzstan besınşı orynda, Täjıkstan - 20, Türıkmenstan - 23, Özbekstan - 40 orynda eken.
Qūjatta keltırılgen mälımetterge säikes, Qyrǧyzstannyŋ Qytai aldyndaǧy qaryzy IJÖ-nıŋ 30% asady. Avtorlardyŋ pıkırınşe, qūjatta qaryz tömendetılıp jazylǧan. Şyn mänısınde odan da köp.
Būl "nesie köşkını" Qytai ekonomikasy toqtaǧanda bırge toqtaidy nemese baiaulaidy. Avtorlar Qytaidaǧy öndırıs kölemı men kapitaldyŋ ketuınıŋ arasyndaǧy joǧary deŋgeidegı korreliasiiany anyqtady: «Qytaidaǧy JIÖ-nıŋ naqty ösu qarqynynyŋ bır paiyzdyq tarmaqqa ösuı Qytaidyŋ IJÖ-nıŋ 1,7% -ǧa kapital aǧymynyŋ artuymen bailanysty». Būl tūjyrym ony Qytaidyŋ JIÖ-nıŋ resmi derekterındegı statistikalyq qatelıkterge bailanysty avtorlar şyǧuǧa mäjbür bolǧan balama qytai ekonomikalyq körsetkışterımen salystyru arqyly rastalady.
Avtorlar Qytaidaǧy öndırıs kölemı men kapitaldyŋ ketuınıŋ joǧary araqatynasyn anyqtady: «Qytaids4 JIÖ-nıŋ naqty ösu qarqynynyŋ bır paiyzǧa ösuı Qytai kapitalynyŋ IJÖ-nıŋ 1,7% -ǧa ösuımen bailanysty». Būl tūjyrym Qytaidyŋ JIÖ-nıŋ resmi derekterındegı statistikalyq qatelıkterge bailanysty avtorlar öz betınşe zertteuge şyǧuǧa mäjbür bolǧan qytai ekonomikasynyŋ körsetkışterımen balama salystyru arqyly rastalady.
Devid Trilling ,
Eurasianet.org saitynyŋ basqaruşy redaktory.
