Tarihşy Arman Jūmadıl būl maqalasynda qazaq halqynyŋ ǧasyrlar boiy qalyptastyrǧan äskeri önerı men qarularynyŋ türlerı, qoldanylu jaiynan baiandaidy.
Ş. UÄLİHANOV ZERTTEULERINDEGI QAZAQ QARULARY
B.z.d. I myŋjyldyqta Huanhenyŋ orta aǧysynan Dunaiǧa deiıngı Ūly Dala tösınde dünie jüzındegı ozyq äskeri mektepterdıŋ bırı qalyptasa bastady. Sol keŋıstıkte ömır sürgen saq, ǧūn, türık taipalary dalalyq äskeri mekteptıŋ negızın qalasa, qazaq halqy olardyŋ tıkelei ūrpaǧy retınde sol äskeri mekteptıŋ dästürın jalǧastyruşy mūragerı bolyp tabylatyny – tarihi zaŋdylyq. Qazaq ǧylymynyŋ bastauynda tūrǧan Şoqan Uälihanov HIH ǧasyrda qazaqtardyŋ äskeri ısın sipattauǧa köp köŋıl böldı. Ol qazaqtardaǧy qarudyŋ türlerın ekıge bölıp körsetedı. Bırınşısı – mal küzetkende jäne ışkı qaqtyǧystar kezınde qoldanylatyn qarular. Olardyŋ qataryna qamşy, qūryq, soiyl jatady [1, 463-b.]. Ekınşı topqa soǧys kezınde qoldanylatyn qarular kıredı. Olar: erterekte qaiqy qylyş, keiın sapylar; selebe men jekeauyz jäne «ünemı är qazaqta bolatyn pyşaq»; odan ärı naiza; sadaq, jaq jäne jebelerı; myltyq [1, 464-466-bb.] dep körsetedı. Ş. Uälihanov būl qarulardyŋ tek ataularyn ǧana berıp qoimai, sonymen qatar olardyŋ neden jasalǧanyn nemese olardy qai jerden äkeletının, tür-sipatyn, asynu erekşelıkterın körnektı türde özınıŋ salǧan suretterımen beinelep otyrǧan.
Mysaly, Şoqan sadaq turaly aitqanda olardy qazaqtardyŋ özderı jasaitynyn, bıraq Būqara men başqūrttan qymbat sadaq aldyruǧa äuestıgın aityp, olardyŋ keiın Qytaidan da kele bastaǧanyn atap öttı. Al jebelerdı qaiyŋnan jasaitynyn, qauyrsyny tört qatar, ūştary aŋǧa arnalǧany ekı qyrly, sauyt būzary tört qyrly bolatynyn, adamdy attan atyp tüsıru üşın qozyjauyryn siiaqty oq türlerın qoldanatynyn, jebenıŋ qauyrsynyn ädette «köşegennıŋ qoilyq jünınen nemese tazqaranyŋ tailyq jünınen jasaitynyn» körsettı.
Ǧalym myltyqtardy sipattauǧa da köŋıl bölgen. Ol qazaqtarda myltyqtyŋ öte sirek bolatynyn, atadan balaǧa mūra retınde berıletının jäne är myltyqtyŋ qasietıne qarai «köz keş», «küldır-mamai» siiaqty öz attary bolatynyn, oqtardy qorǧasynnan jasaitynyn, sonymen qatar, myltyqty qoldanuǧa bailanysty kerektı barlyq qosalqy jaraqtardy da tolyq sipattap kettı. Sol siiaqty Ş. Uälihanov «Qazaq oq-därısınıŋ qūramy» atty eŋbegınde qazaqtarda oq-därınıŋ jasalu joldary turaly qūndy mälımetter qaldyrǧan [2]. Onyŋ qūramy sor (selitra), kömır, kükırtten tūrady. Qazaqtar sordy mal qiynan nemese «qalmaq» qorǧandarynyŋ eskı topyraǧynan alǧan. Kömırdı tek taldan, onyŋ oq-därıge jaramdy eŋ jūmsaǧynan küidıredı eken. Al kükırttı Taşkennen äkeledı, äsırese orys kükırtınıŋ sapasy joǧary bolǧandyqtan sony paidalanuǧa tyrysqan.
Qazaqtar oq-därınıŋ är türın bılgenı turaly, ony neden jasalatyny turaly orys mälımetterı de bar. Bıraq, olar ol turaly üstırt aityp ketedı. Al onyŋ jasaluynyŋ bırşama tolyq tehnologiiasyn tek Şoqannyŋ eŋbegınen köremız. Atalǧan eŋbekte Şoqan sordy alu üşın topyraqty ne qidy qalai qainatatynyn, ony süzu jäne sordyŋ kristaldaryn jinau prosesı naqty suretteledı. Ekı jarym funt (1,13 kg) oq därı alu üşın bır funt sor, jarty funt kömır, bır funt kükırt salynady eken. Ärı qarai Şoqan osy oq-därınıŋ qūramyn attyŋ qylymen qalai ezgılep, ūntaqtatyp, tazartatynyna deiın sipattaidy.
«ER QARUY – BES QARU» ŪǦYMY
Qazaqtardyŋ qaru-jaraq keşenı halyq auyz ädebietınde batyrlardyŋ tolyq qarulanǧanyn bıldıretın «bes qaruyn asyndy», «bes qaruy boiynda» degen söz tırkesterı jiı kezdesedı. «Er qaruy – bes qaru» [3, 46-b.] degen jyr joldary maqal sözge de ainalyp kettı. «Bes qaru» – söz joq, qazaq batyrlary qoldanatyn soǧys qaru-jaraqtarynyŋ negızgı keşenın bıldıretın ūǧym.
Al, qarudy «bes qarudyŋ» qataryna jatqyzu üşın onyŋ tömendegıdei erekşelıkterı boluy şart. Bırınşısı – jalpy erkek adam emes, tek jauynger, äskeri adam ǧana ūstaityn qūral boluy kerek; ekınşısı – kündelıktı tūrmysta emes, tek soǧysqa qoldanatyn qūral boluy kerek; üşınşısı – qarudyŋ jekpe-jekte qoldanu mümkındıgınıŋ boluy; törtınşısı – qarudyŋ äskeri taktikaǧa negız boluynda; besınşısı – qaru türınıŋ äsker qūramyn anyqtauy; altynşysy – qarudyŋ joǧary därejelı äskeri lauazymdardy belgıleitın jäne är türlı simvoldyq maǧynada qoldanyluy; jetınşısı – soǧys qaruynyŋ özındık jūmsau täsılımen erekşelenuı [4, 44-46-bb.].
Osy erekşelerge bailanysty «er qaruyna»: 1) sadaq (keiın onyŋ ornyn myltyq basady); 2) qylyş (ertede semser, sapy); 3) naiza («süŋgı» dep atalatyn ūzyn türı bar); 4) aibalta; 5) şoqpar (soǧysta qoldanatyn türı «gürzı») jatqyzuǧa bolady [4, 46-b.]. Şynynda da, «er qaruynyŋ» sany beseu bolyp qalyptasuy olardyŋ özındık, bırın-bırı auystyra almaityn jeke qyzmetınıŋ (funksiiasynyŋ) boluyna bailanysty.
Būl soǧys qarularynyŋ jūmsalu täsılı bes türlı bolyp qalyptasqan. Olar: atu (sadaq ne myltyq), kesu (qylyş), tüireu (naiza), şabu (aibalta), soǧu (şoqpar). Basqa qarular osy beseuınıŋ variasialanuy, türlenuı ǧana.
Sondyqtan ūrys kezınde būl bes qaru bırınıŋ ornyn bırı basa almaidy [4, 49-b.].
Euraziia dalasyn meken etken köşpelı taipalar men halyqtardyŋ ömırınde salt-dästürler men ädep-ǧūryptar maŋyzdy oryn alyp, olardyŋ dünie tanymyn erekşeleidı. Üş myŋ jyldan berı būl dästürlerdıŋ bärı derlık köp özgerıskge ūşyramai bügıngı künge deiın jetıp, ūlttyq qūndylyqtarymyzǧa ainalyp otyr. Olardyŋ ömırşeŋdıgı bügıngı künı qazaq halqy üşın özınıŋ ūlttyq sipatyn saqtap, ūlt retınde joiylyp ketpeudıŋ bır kepılı bolyp tūrǧandai. Būl zaŋdy da. Öitkenı tabiǧi-geografiialyq, şaruaşylyq jäne dünie tanymdyq erekşelıkterıne säikes belgılı bır ömır-saltyn ūstanǧan halyq öz qūndylyqtar jüiesın salt-dästür, ädettık-qūqyqtyq normalar, zaŋdar arqyly saqtaidy. Köşpelı örkenietterde osyndai qūqyqtyq ädet-ǧūryptar men zaŋdar köşpelı dala ömırınıŋ şaruaşylyq, nekelık, qylmystyq, t.b. qūqyqtyq qatynastardy retteumen qatar tıkelei äskeri ıs pen soǧys qajettılıgın öteude maŋyzdy boldy. Al, äskeri ıs halyqtyŋ jäne memlekettıŋ ömırşeŋdıgın qamtamassyz etude barlyq tarihi kezeŋderde eŋ basty rölderdıŋ bırın atqardy.
QARUǦA DEGEN QŪRMET
Qazaq halqynyŋ ömırınde de äskeri ıske bailanysty qūqyqtyq ädet-ǧūryptar men zaŋdar keŋ taralǧan. Täuke hannyŋ «Jetı Jarǧysyna» säikes köşpelı qazaq qoǧamynda erkın jäne qūqyǧy tolyq qoǧam müşesı retınde er adamnyŋ bärı de qaru asynyp jüruı tiıs edı. Būl zaŋ turaly A. İ. Levşin öz zertteuınde bylai dep körsetedı: «Bırde-bır qazaq halyq jinalysyna qaru asynbai kelmeitın. Qaru asynbai kelgen adam dauys beru qūqyǧynan aiyrylǧan jäne jastar oǧan oryn bermeuıne bolatyn. Qaru asynuǧa jaraǧan ärbır adam (sūltandardan basqa) jyl saiyn özınıŋ dünie-mülkınıŋ 1/20 bölıgın hanǧa jäne el basşylaryna alym retınde töleitın» [5].
Sonymen qatar, qazaq halqynyŋ dästürınde qaru bilık simvoly retınde de körınedı. Qazaqtar aq kiızge köterıp han sailaǧan kezde ru-taipa kösemderı hannyŋ belıne altyn baldaqty qylyş buyp beretın. Mūnda qylyş bilıktı bıldırse, ony ru kösemderdıŋ han belıne taǧuy – han halqyna qyzmet etıp, barynşa adal bilık etsın degenı. Jalpy, beldı kıse-beldıkpen buyp tūru semantikasy adamnyŋ qyzmet etuge, belgılı bır äreketke daiyn tūruynyŋ belgısın bıldırgen [6, 96 b.]. Qazaq tılındegı «täuekelge bel buu», «belın buyp kırıstı» siiaqty tūraqty söz tırkesterı osyny däleldeidı. Oqşantai, şaqpaq, asylatyn kıse beldık erte zamannan berı jauyngerlıktıŋ belgısı bolǧan. Onyŋ äşekeiı, salpynşaqtarynyŋ sany jauyngerdıŋ koǧamdaǧy därejesıne sai bolǧan: atak-danqy artqan saiyn äşekei-sallynşaqtary köbeie tüsken.
Eŋ bastysy köşpelılerdıŋ äskeri ısıne qatysty dala qūqyqtyq ädet-ǧūryptar men zaŋdar eldıŋ ışkı-syrtqy qauıpsızdıgı men bırlıgın, ömırşeŋdıgın qamtamassyz etuge baǧyttalǧan. Mysaly, Täuke hannyŋ şyǧarǧan zaŋdar jinaǧynda äskeri ıske nūqsan keltırgen adamǧa ölım jazasy kesıletın bap bar. «Jetı jarǧy» boiynşa bıreudıŋ menşıgıne qol sūǧyp, ūrlaǧan mal üşın ülken aiyp töletse, endıgı bır bapta örde tūsauly tūrǧan säigülık atty ūrlaǧan kısıge ölım jazasy kesıledı. Būl zaŋda säikestık pen gumanizm joq bop körınuı mümkın. Bıraq, örde körınıp tūrǧan, tūsauly säigülık at – jai at emes. Ol – joryq aty. Al joryq atyn ūrlau – qasaqana äskeri ıske nūqsan keltıru degen söz. Būl zaŋ qazaq qoǧamynyŋ qauıpsızdık stradegiasynan tuyndalǧany anyq [7, 27-b.].
Qazaqtar karudy öte qatty qasterlegen. Ol jaiynda halyq auyz ädebietınde köp mälımet tabuǧa bolady. Jyrlarda karu-jaraqtar tek özınıŋ jeke atauymen ǧana emes, qaru elementterınıŋ atymen nemese qarudyn tür-sipatyna, tüsıne, jasalu men qoldanu ädısıne bailanysty da atalady.
Mysaly, jyrlarda naizaǧa bailanysty mynadai ataular kezdesedı: tolǧamaly aq naiza, emen sapty naiza, alty qūlaş aq naiza, egeulı naiza, jalauly naiza, kümbezdı naiza, qaraǧai naiza, jebelı naiza, qimaly iaiza, qoŋyrauly naiza, şaşaqty naiza, syrly naiza, t. b. Nemese semser men kylyşqa bailanysty ataular: aq semser, alty qūlaşty aq semser, kök semser, almas qylyş, jalaŋ qylyş, bolat qylyş, altyn baldaq aq qylyş, aldaspan, narkesken, t. b. Sadaqqa bailanysty: būlǧary sadaq, būqarjai, kön sadaq, qaraǧai sadaq, t.b.; myltyqqa bailanysty: alty qyrly aq myltyq, aq syryq myltyq, beren myltyq, bıltelı myltyq, kümıstı myltyq, orama myltyq, mysyq qūlaq myltyq, on ekı qūrsau jez aiyr myltyk, syr myltyq t. b. [8].
Qazaq üşın qaru tek ūrys qūraly ǧana emes. Qaru – batyrdyŋ jandy serıgı ıspettes. Jyrlarda batyrlardyŋ öz qaruymen sert jasasatyn jerlerı bar: Alty atqa alǧan adyrna
Ata almasam maǧan sert!...
Şym jıbekten esken kırısı
Üzılıp ketse saǧan sert!
Qazaq ertegılerınde de batyrdyŋ jany onyŋ qaruynda bolady dep suretteluınıŋ özı qarudyŋ qanşalyqty qasterlı bolǧanyn köremız. Sondyqtan da qazaqtar qarudy eşqaşan da qadırsız ıske jūmsamaǧan. Būl batyrlyq kodekske qaişy bolatyn [4, 46-b.]. Mysaly türıkmeŋderde dästürlı etiket boiynşa jaqsy qylyşty qynnan suyryp, ony qoldanbai qaita ornyna salu jauynger erdıŋ därejesıne qaişy keletın [9].
QARUǦA BAILANYSTY YRYM-TYIYMDAR
Qazaq dalasynyŋ ömırı turaly bırşama maǧlūmat beretın Djon Kestldıŋ salyp ketken suretterı boiynşa qaru-jaraq Qaǧbaǧa qaraityn kiız üidıŋ oŋ – er jaǧynda keregede ılulı tūruy kerek [10, 63-64-bb.]. Oǧan iesınıŋ rūqsatyn almai tuystarynan bastap eşkımnıŋ de qol tigızuge qaqy joq.
Qarudy qasterlıgı sonşa, qazak halqynyŋ adamnyŋ şyr etıp düniege kelgennen bastap, baqilyq bolǧanǧa deiıngı barlyq ädet-ǧüryp, salt-dästürlerde qaru qoldanylatyn. Mysaly, eger ekıqabat äiel köpke deiın bosana almai, qatty qinalsa ony bosandyrmai jatqan albasty nemese martu dep sengen. Sol martudy quu üşın kylyşty qynabynan şyǧaryp äieldıŋ bas jaǧynda oinatyp, ükı äkeldırgen... Üige erkekter kırıp, ekı qolymen etekterın qaǧyp, ülkenderı törge şyǧyp bıletın aiattaryn oqysa, jastary şyǧyp qaru-jaraqtaryn saldyrltyp, bar bolsa myltyq atatyn.
Ata-babalardan qalǧan sauyt-saiman, kıse, aibalta, naiza, qylyş, qamşy tärızdı būiymdardy üidıŋ ışıne ılıp qoiatyn [11, 89-90 -bb.]. Būl dästür kazaqtarda qaru-jaraqtyŋ magiialyq qasietıne senuıne bailanysty erterekte paida bolǧan. Qarudyŋ orny üidıŋ ışınde bolatyndyǧy turaly joǧaryda aityldy. Al naiza men süŋgını üidıŋ beldeuıne qystyruly bolǧan. Būl batyrdyŋ üide ekendıgınıŋ belgısı jäne naizalarǧa är türlı däreje belgılerı (bairaq, şaşaq, tu) taǧylatyndyqtan būl kımnıŋ, qai batyrdyŋ üiı ekenı, onyn därejesı, elde me, älde joryqta ekenı syrttan kelgen adam bılıp otyratyn [4, 92-b.]. Sondai-aq, naizany ölım bolǧan üide «qara» tūrǧyzǧanda qoldanady. «Qara» degenı naiza ūşyna belgı bailaudy aitady, mäiıt jas bolsa – qyzyl, eresekke – aq, orta jasar bolsa bır jaǧy qara, bır jaǧy qyzyl matadan kūrap tıkken. Būl – «qaraly üidıŋ belgısı». Ary-berı jürgen adamdar sol üide ölım bolǧanyn, marqūmnyŋ jas mölşerın bılıp, üige kırıp köŋıl aitkan. «Qara» kötergenı – «as beremız» degen habar. Sondyqtan da ärkım qaraly orynǧa kelıp as-su ışıp dūǧa etedı, şarşaǧan tynys aluǧa, şöldegen susyndauǧa, aştar toiynuǧa sonda barady. «Qarny aşqan qaraly üige barsyn» degen mätel osydan qalǧan bolar [10, 180-b.]. Qaitys bolǧan batyrdyŋ mūragerı joq bolsa, bes karuy özımen bırge jerlengen nemese özınıŋ ösietı boiynşa bıreuge kaldyrylatyn.
HVIII ǧasyrdyŋ aiaǧynda ömır sürgen Sarjala batyr seksennen asyp toqsanǧa qarai jakyndaǧanda momyn, şarua balalaryna köŋılı tolmai: «Apyrmai, täŋırım özıme teŋdes bır ūl bermedı-au, myna sauyt-saiman ırıp-şırıp dalada qalar ma eken», – dep kalyŋ oiǧa batyp jüredı. Bır künı üzeŋgıles joldastarymen at üstınde kele jatyp, oinap jürgen köp balanyŋ üstınen şyǧady. Qaru-jaraqtaryn asynyp, suyt jürıp, satyrlap qyr astynan qapelımde şyǧa kelgen batyrlar balalardyŋ zäresın ūşyryp, qatty qorqytady. Şoşyp qoryqqan balalar tym-tyraqai qaşa jöneledı. Tek bır bala ǧana tūrǧan ornynan qozǧalmai, būqa bolyp ökırıp, top aldyndaǧy Sarjala batyrdyŋ atynyŋ basyna topyraq şaşa bastaidy... Sarjala batyr sol baladan eren bır kasiet körgendei bolyp, sonyŋ üiıne baryp tüsedı. Būl üi Taiman aqsaqaldyŋ şaŋyraǧy bolyp şyǧady. Jaŋaǧy batyrlardyŋ atyn ürkıtken Taimannyŋ tört balasynyŋ bırı – İsatai eken. Sarjala Taimanǧa osy bala üşın kelgenın aitady da, üstındegı sauyt-saimanyn şeşıp, keregenıŋ basyna ılıp tūryp: «Tura bide tuǧan joq, tuǧandy bide iman joq» degen bar. Öz balalarym renji koimas. Menıŋ sauyt-saimanyma öskende osy bala – İsataijan ie bolar», – dep, kolyn jaiyp, batasyn berıptı. El auzyndaǧy İsatai batyrdyŋ sauyt-saimany Sarjala batyrdıkı deitın aŋyz osydan qalǧan körınedı [13, 13-b.].
Qazaqtarda zirat basynda ertoqym men naizany, sadaq pen jebelerdı t. b. äskeri qaru-jaraqtardy qaldyru arqyly ölgen adamnyŋ qanşalyqty batyr bolǧanyn bıldırgısı kelgen. Marqūmnyŋ qūrmetıne as berılgende de bäigeden ozyp kelgenderge syilyq retınde mındettı türde sauyt-saiman atalatyn bolǧan [14, 16-27-bb.].
Sonymen qatar, qazaqtardyŋ ädettık-qūqyqtyq normalary boiynşa ölgen adam üşın tölenetın qūnnyŋ ışıne qarudyŋ keibır türlerı men sauyt kırgen. Mysaly, keibır mälımetter boiynşa ölgen erdıŋ qünyna 100 jylqy jäne alty jaqsy sūraǧan: 1) küŋ (qūl); 2) qara nar; 3) aq sauyt; 4) tüzu myltyq; 5) qaraşolaq at; 6) qalyŋ kılem [15, 127-b.]. Sol siiaqty qarudyŋ keibır türlerı qalyŋ mal tölegende de berıletın [14, 29-b.].
Qazaq eŋ jaqyn adamyn «tamyr» deidı. Köŋılderı jarasqan adamdar dos, tamyr bolu üşın arnaiy ǧūryptar oryndaǧan. Sonyŋ bırı – jalaŋ qylyşty keudelerıne aiqastyra qūşaqtasyp, mäŋgı dos bolyp ötetındıgı turaly sert jasap ant-su ışu [15, 132-b.]. Būl dästür Alpamys batyr jyrynda da aitylady. Onda Qarajan Alpamysqa «Basynda qoryqqanymnan dos bolyp edım..., endı rasynan dos boldym», – dep, iman aityp, aspahani qylyşty ortasyna aiqastyryp, ekeuı qūşaqtasyp dos boldy degen [16].
Qarudyŋ qaibır türın jetık meŋgergen batyrlarǧa sol qarudyŋ atauy qosymşa tırkelgen. Mysaly, İsatai bastaǧan köterılıste Jūmyr Qylyş degen qol bastaǧan batyrlardyŋ bırı. Jūmyrǧa kylyş atauy qosyluynyŋ özındık sebebı bar. Jūmyr jauǧa şapqanda qylyşty sılteuı basqalardan mülde özgeşe bolǧan eken. Osyny bılgen jaudyŋ Jūmyrǧa qarsy keluge dätı şydamaǧan desedı. Taǧy bır qasietı batyrdyŋ moinynan kylyş tüspegen, tıptı tösekke jatqanda da qylyşyn asynyp jatady eken. Osyndai qasietterı üşın Jūmyrdyŋ atyna qosymşa Qylyş atauy tırkelgen eken [17, 42-b.].
Al Qazaq handyǧy däuırı kezınde ötken jaugerşılık zaman qazaq halqynyŋ jauyngerlık ruhyn şyŋdap, tarih sahynasyna ūly batyrlar men qolbasşylardy äkeldı. Handyq däuır ötıp, qazaq halqynyŋ basynan baq taiǧan kezde özderıne kezengen otqarudyŋ qaharynan būqpaǧan qazaq qolbasşylary zamanaui qarumen qarulanǧan jauǧa qarsy jaŋa soǧys täsılderın tauyp, aibynyn asyryp otyrdy.
BATYRLARDYŊ ÄSKERİ AILASY
Ş. Uälihanovtyŋ erlık pen batyrlyq zamanynda ömır sürgen tarihi tūlǧalarǧa arnalǧan eŋbekterınde qazaq-joŋǧar, qazaq-qyrǧyz qaqtyǧystarynda qoldanylǧan ūrys täsılderı men äskeri ailalar, joryqty ūiymdastyru, olja bölısu prinsipterı men erlıktıŋ eren ülgılerı jazylǧan. Mysaly, joryq kezınde äsker aldyna bır kündık jerge qarauyl, şolǧynşylar jıberu [19, 220-223-bb.] erteden kele jatqan köşpelılerdıŋ täsılı qazaqtarda da qoldanylyp, äskeri dästürdıŋ sabaqtastyǧyn körsetedı. Qazaqtar ūrys aldynda qarauylǧa täjıribelı aŋşylardan ırıktelgen şolǧynşylar jasaqtap jıbergen. Mysaly, joŋǧarǧa qarsy joryq kezınde Abylai alǧa barlauşy retınde 1000 adam jıberse, Jaiyqtan ketken torǧauyttarmen ūrysta qarauylǧa 500 adam jıberıp otyrǧan. Būdan bız soǧys önerınde aldyn-ala barlau mälımetterın jinauǧa jäne äskerdıŋ qauıpsızdıgıne qanşalyqty män berılgenın baiqauymyzǧa bolady. Qazaqtar ūrys aldynda mındettı türde keŋes qūryp, jasalatyn ıs-qimyldardy aldyn-ala kelısıp otyratyn. Är ru-taipa öz tuynyŋ, belgısınıŋ astyna jinalyp soǧysatyn. Şoqan ūrys kezınde tudyŋ maŋyzy men rolın körsetedı. Qanşama küşı basym tüsıp tūrsa da tuy jyǧylǧan jau äskerınıŋ saǧy synyp, jeŋılıske ūşyraidy [19, 223-b.]. Soǧan qaraǧanda tu – jai bır qatardaǧy äskeri atribut emes, ol halyqtyq, jauyngerlık ruhtyŋ asyl qasietterın boiyna jinaǧan, babalardan mūra retınde qalǧan, ūrpaqtan-ūrpaqqa qaldyryp, saqtalyp keletın qasterlı rämız!
Qazaqtar qaşa ūrys salǧanda, ädette, qarudan sadaq pen naiza qoldanylady [19, 221-224-bb.]. Qazaq batyrlary ūrysta jeŋıske jetu üşın san-aluan aila-täsılderdı qoldanǧan. Sonyŋ bırı – özennen ötetın ötkelderdıŋ bärın qorşap alyp, jaudy ötkızbeu [19, 226-b.]. Ūrys jürgızudıŋ taktikalyq täsılderınıŋ atauy keide sol täsıldı ūtymdy qoldanǧan batyrlardyŋ atymen atalatyn bolǧan. Mysaly, Abylai Būqar jyraudan öz batyrlarynyŋ jaǧdaiyn sūraǧanda jyrau bylai deptı: «Janatai Talqy arqyly ötedı, Bögenbai Qūljandap ötedı. Al Han-Baba qaityp keledı» [19, 224 b.]. «Mūndaǧy Qūljandap ötu» erlık pen aila körsetıp, myqty ūrys jürgızıp, jau qolynan sytylyp şyǧady degendı bıldıredı eken. Būl ūrys ädısı erterekte batyl jauynger ärı keremet taktik bolǧan Qūljannyŋ atymen atalyp ketıptı.
Qazaq batyrlary tek ūrys ısın bıletın adam ǧana emes, sonymen bırge jaudyŋ mınez-qūlqyn tanityn psiholog ta bolatyn. Bırde, qalmaqtar bekınıp alǧan üŋgırdıŋ auzyn ataqty qorama myltyqpen qarulanǧan mergen bırneşe qazaq batyryn öltıredı. Qalmaqqa qarsy şyǧuǧa endı eşkımnıŋ jüregı daualamai tūrǧan kezde Elşıbek degen batyr jorǧa atyn oinaqtatyp, asyqpai maida jelıp şyǧady. Qalmaq mergenınıŋ oǧyna ūşatyn boldy-au dep tūrǧanda Elşıbek mergenge jaqyndai tüsıp, oǧan ūmtyla şabady. Qalmaq pıltesın bır basqanda myltyǧy atylmai qalady. Ekınşı ret basqanşa Elşıbek onyŋ janyna jetıp, şauyp öltırıptı. Artynan serıkterı odan nege asyqpai şaptyŋ dep sūraǧanda ol bylai dep jauap berıptı: «Qalmaq menıŋ atymdy alam dep menı jaqyndata tüskısı keldı. Al menıŋ oiym oǧan jetkenşe onyŋ pıltesın köbırek kül şalyp, myltyǧy bırden atylmasa eken» [19, 223-224-bb.]. Körıp otyrǧanymyzdai, qazaq batyrlary atu qaruynyŋ tehnikalyq sipatyn bılıp qana qoimai, sonymen bırge aldyn-ala öz qarsylasynyŋ psihologiiasyn, qandai äreketke baratynyn tanu arqyly degenıne jetıp otyr.
Qazaq batyrlary közsız erlıkke de barǧan. Mysaly, Janatai degen batyr aǧasynyŋ ölımı üşın qalmaqtardan kek alam dep 500 adammen on myŋ qalmaqqa qarsy şabuyl jasap, ūrysqa kırıp ketedı. Şaiqas kezınde Janataidyŋ bauyry Üisınbai ışı jarylyp jatsa da, aqtarylyp jatqan ışek-qarnyn şapanynyŋ etegıne jinap alyp soǧysa bergen eken [3, 226-b.]. Sol ūrysta qazaq äskerı tügeldei qaza boldy. Qazaqtardyŋ äskeri ısı men äskeri tarihyn zertteu barysynda ärqaşanda olardyŋ dünietanymdyq qūndylyqtarynyŋ basty ūstanymdaryn eskerıp otyru qajet. Babalarymyz ne üşın soǧysty? Ne üşın jan beruge daiyn boldy? Būl sūraqtarǧa jauap beru üşın köşpelılerdıŋ qūndylyqtaryn, stihiiasyn tüsınu kerek. Eger dalalyqtardyŋ ömırşeŋdıgın saqtap otyrǧan dünietanymy men ūstanymdary eskerılmei, äskeri tarihty tek saiasi oqiǧa retınde ǧana sipattaumen şektelsek, onda babalar attanǧan ūly joryqtardyŋ alǧy şarttary men sebep-saldary «olja üşın soǧystan» ary barmaidy. Qazaqstannyŋ äskeri tarihy – bügıngı taŋda tereŋ ärı naqty zertteudı qajet etıp otyrǧan özektı mäselelerdıŋ bırı. Būl – uaqyt talaby.
B. Momyşūly «Erlıktıŋ öşuı – halyq qasıretı» degendı qalai tura aitqan!
Arman Jūmadıl,
tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty,
äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ dosentı
Maqalada suretşı, ǧylym kandidaty Qaliolla Ahmetjannyŋ jaŋǧyrtpa-keskındemelerı paidalanyldy.
Paidalanylǧan ädebietter:
1. Ş. Ş. Uälihanov. Voorujenie kirgiz v drevnie vremena i ih voennye dospehi / Bes tomdyq şyǧarmalarynyŋ tolyq jinaǧy. T.1. – Alma-Ata: An Kaz SSR, 1961. – 463-468-bb.
2. Ş. Ş. Uälihanov. O sostovnoi chasti kirgiz-kaisaskogo poroha / Bes tomdyq şyǧarmalarynyŋ tolyq jinaǧy. T.3. – Alma-Ata, An Kaz SSR, 1964. – 21-22-bb.
3. Alpamys batyr // Batyrlar jyry. T.2. – Almaty: Jazuşy, 1986. – 287-b.
4. Ahmetjanov Q.S. Jaraǧan temır kigender. – Almaty: Däuır, 1996. – 256-b.
5. Levşin A. Opisanie kirgiz-kazachih ili kirgiz-kaisaskih ord i stepei. – Almaty, 1996. – 370-b.
6. V. P. Kurylev. Kazahskie kojanye mujskie poiasa v sbornikah MAE // SMAE. T. HLIII.
7. Sozaqbaev S. Täuken han. Jetı jarǧy. – Almaty, 1994.
8. Kaidarov A. T. Dospehi i voorujenie voina batyra v kazahskom epose i ih etnolingvisticheskoe obiasnenae // İzv. AN KazSSR. Ser. obş. nauk. 1973. № 6.
9. Iý. M. Botiakov, V. R. Iаnborisov. Holodnoe orujie Turkmen // Sbornik MAE. Pamiatniki tradisionno-bytovoi kultury narodov Srednei Azii, Kazahstana i Kavkaza. L., 1989.
10. Djon Kestl. 1736 jyly Kışı jüz hany Äbılqaiyrǧa baryp qaitqan sapar turaly. – Almaty, 1996.
11. H. A. Arǧynbaev. Qazaq halqyndaǧy semia men neke. – Almaty, 1973.
12. Qūrbanǧali Halid. Tauarih Hamsa. – Almaty, 1992. – 180-b.
13. U. Qūdaibergenov. Sarjala batyrdyŋ sauyt-saimandary // Mädeniet jäne tūrmys, 1985. № 7.
14. Dnevnye zapiski puteşestviia Kapitana Rychkova v kirgis-kaisaskuiu step v 1771 g. Spb. 1772.
15. İ. İ. İbragimova. Etnograficheskie ocherki kirgizskogo naroda. // Russkii Turkestan. Vş. II. 1872.
16. Batyrlar jyry. T.II. – Almaty, 1986.
17. E. Tötenaev. Būl jerde Jūmyr Qylyş aty aunaǧan // Bılım jäne eŋbek. 1987. № 12.
18. K. Nurlanova. Simvolika mira v tradisionnom iskusstve kazahov // Kochevniki. Estetika. — A., 1993.
19. Ş.Ş. Uälihanov. İstoricheskie predaniia o batyrah XVIII veka / Bes tomdyq şyǧarmalarynyŋ tolyq jinaǧy. T.1. – Alma-Ata, An Kaz SSR, 1968. – 220-227-bb.
e-history.kz
