«Bırjan dep atym şyqty alty alaşqa»

Täuelsızdıgımızdıŋ 20 jyldyǧyna orai äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetı men «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Bırjan dep atym şyqty alty alaşqa» atty qazaqtyŋ bırtuma sal-serısı Bırjan Qojaǧūlūlynyŋ änderınen keş ötken bolatyn. Osy konsert barysynda änşı-kompozitor turaly bırtalai tyŋ derekter aitylyp, jaryqqa şyqpaǧan keibır tuyndylary alǧaş ret oryndaldy. Tuǧan jerı Kökşetau öŋırınen Bırjannyŋ şöberesı Maral Mūhamedqaliūly Temırtasov arnaiy kelıp, atasy turaly syr şerttı. Bız bügın halyq kompozitory, aitysker aqyn turaly būryn-soŋdy aitylmaǧan tyŋ da maŋyzdy mälımetterdı nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.

Erlan TÖLEUTAI, änşı, önertanuşy:
- Bırjan sal şyǧarmaşylyǧy osy uaqytqa deiın el jadynda ūm­tyl­mai, qymbat qazynadai qasterlenıp, halyq önerpazdarynyŋ altyn sandyq keudesınde saqtalyp keldı. Kom­po­zitordyŋ bızdıŋ zamanymyzǧa ärtürlı nūsqalaryn qosa eseptegende, alpys­tan asa änı jetken. Atalmyş än ke­şınde 20 önerpazdyŋ oryndauynda 30-y oryndaldy. Būl — Bırjan sal şy­ǧarmaşylyǧy tūŋǧyş ret to­lyqtai tyŋdarman nazaryna ūsy­nyldy degen söz!
Bırjannyŋ «Mamakeŋ Aitbai dese külımdeidı, Sūr jorǧa astymdaǧy sü­rınbeidı. Aqqudai aspandaǧy jüz qūbyltyp, Sal Bırjan än saluǧa erın­beidı» dep keletın «Aitbai» änın alǧaş ret änşı Erkın Şükımanov jūrt nazaryna ūsyndy. Al «Bazaryŋ qūtty bolsyn, ardaqty elım» dep bastau alatyn qazırgı aitylyp jürgen nūs­qasynyŋ sözı kezınde «Bırjan Sara» operasyna laiyqtalyp, arnaiy jazylǧany belgılı. Bırjannyŋ taǧy bır şyǧarmasy «Aqtentektıŋ änı» dep atalady. Toqsanynşy jyldardyŋ bas kezınde Äbıken Hasenovtıŋ şäkırtı Säken Äbışev degen qart küişıge oryndap bergenımde, ol kısı maǧan tarihyn äŋgımelep bergen bolatyn. Säken küişı atalǧan şy­ǧarmanyŋ Qaraǧandy oblysy, Şet audanynda ömır sürgen Aqtentek serıge, onyŋ bırınen-bırı ötken sūlu qyzdary: Şūǧa, Maqpal, Ajar atty arularǧa arnalǧanyn aitqan edı. Bırjan osy ändı Aqtentek serıge sälem beruge barǧan saparynda şy­ǧarypty. Ökınıştısı, būl joly Aqtentek pen Bırjan salǧa kezdesudıŋ sätı tüspeidı. Aqtentek serınıŋ özı de el aralap, saldyq qūryp ketse kerek. Bırjan tobyn Aqtentektıŋ aqyldy, körıktı, özderı de önerpaz qyzdary kütıp, şyǧaryp salypty. Osylaişa, «Aqtentektıŋ änı» düniege kelgen desedı. «Aqtentektıŋ änı» muzykalyq qūrylymy jönınen Aibozymmen tuys än. «Aibozym» Bırjannyŋ jasy ūlǧaiǧanda düniege kelgen änı ekenı belgılı.
Sol siiaqty Bırjan saldyŋ būryn eş jerde aitylmai, halyq änşı­lerınıŋ oryndauynda notaǧa tüsıp, Bır­jan salǧa arnalǧan än jinaq­ta­rynda ǧana nemese «Qazaq radiosy» men mūraǧattarda saqtalǧan «Dü­nie», «Kerkekıl», «Bırlän», «Qūiaŋ bel», «Aqjorǧajan», «Mätı Däulen», «Quandyq», «Bırjan sal aqyn», «Bırjan saldyŋ soŋǧy änı», «Mınezı jüirık attyŋ soqpa-soqpa» jäne Abaidyŋ sözıne şyǧarylǧan änder delınıp jürgen «Men kördım ūzyn qaiyŋ qūlaǧanyn», «Jasymda ǧy­lym bar dep eskermedım» dep ata­latyn bırneşe änderı tūŋǧyş ret jaryqqa şyǧyp otyr. Jalpy sany — 12 än. Demek, atalmyş şarada şyr­qalǧan änderdıŋ jartysyna juyǧy tyŋ dünieler boldy. Būl änderdıŋ barlyǧy «Adyrna» etnografiialyq bırlestıgınde änşı Jolaman Qū­jimanovtyŋ ūstazdyq etuımen jas änşılerge üiretıldı.
Bır aita keterlıgı, atalǧan än­derdıŋ bırazynyŋ şyǧu tarihy saq­talmaǧan. Saqtalǧandarynyŋ özı adamdy qily-qily oiǧa jeteleidı. Mäselen, «Quandyq» änın alaiyq. Bırjan Saramen aitysqan kezde, özın «Sairaǧan Orta jüzdıŋ būl­būlymyn, Arǧynnyŋ Altai-Qarpyq aqtangerı» dep tanystyrady. Iаǧni būl jerde Bırjan özın «Arǧynnyŋ Quandyq taipasynan taraityn Altai-Qarpyq elınenmın» dep tūr. Al, şyn mänınde, Bırjannyŋ ruy Kerei, onyŋ ışınde Aqsary, odan Köşek bolyp taraidy. Köptegen derekterde «Bırjan özınıŋ kedeilıgın jasyru üşın Arǧynnyŋ Altai ruynyŋ atynan aitysty» delınedı. Bıraq menıŋ oiymşa, qazaqtyŋ rulyq jüiesımen kelgende Kereidıŋ joly Naimannan kışı, olai bolǧan jaǧdaida Sara ata jolyn alǧa tar­typ, Bırjandy bet baqtyrmauy mümkın edı dep topşylaimyz. Qalai bolǧanda da, kezınde muzyka zertteu­şısı Tymat Merǧaliev sonau alpy­syn­şy jyldary Jaŋaarqalyq än­şı-qarttardyŋ auzynan jazyp alyp, notaǧa tüsırgen, keiın änşı Qai­rat Baibosynov tūŋǧyş ret oryn­daǧan Bırjan saldyŋ «Quan­dyq» änınıŋ tarihynda bıraz syr jatqandai.
Bırjan saldyŋ taǧy bır änı — Mä­tı Däulen. Mätı Däulen — tarihta bol­ǧan adam. On ekı myŋ jylqy bıt­ken asa däulettı kısı eken. Onyŋ ba­lasy Mūsabek qajylyqqa barǧan saparynda Mekkede qaitys bolypty. Al Mūsabektıŋ balasy Şärıp te qajyǧa barǧandyqtan, zamanynda Şärıp qajy atalǧan. Osy Şärıptıŋ qaryndasy Mūqyş sūludy Aqmola men Aqqöldıŋ ortasynda Aşyly Airyq degen özennıŋ boiynda belgılı änşı-kompozitor Ǧaziz Faizollaūly alyp qaşqan. Keiın būnyŋ arty ülken dau bolyp, ol dauǧa ataqty Baluan Şolaqtyŋ qatysqany tarih­tan belgılı. Bırjan saldyŋ Mätı Däu­lenı de tūŋǧyş ret halyqpen qauyş­ty. Şöje aqyn bır sözınde «Qazaqta bır qūtym bar, Mätı Däulen, ışınde barlyq qazaq jalǧyz säulem» deidı. Sondai-aq Abaidyŋ sözıne Bırjan sal şyǧardy degen «Jasymda ǧylym bar dep eskermedım» jäne «Men kördım ūzyn qaiyŋ qūlaǧanyn» degen ekı än turaly derekterdıŋ bır-bırımen keraǧarlyǧy bızdı düdamal oilarǧa qaldyryp tūrǧanyn jasyra almaimyz. Mäselen, Abai özınıŋ «Jasymda ǧylym bar dep eskermedım» degen öleŋın 1885 jyly jazǧan. Al Bırjan saldyŋ Abaimen kezdesken oqiǧasy 1868 -1869 jyldary bolǧan. Öitkenı Bırjan sal men Sara aitysy 1869 jyly ötken degen derek nanymdylau. Bırjan sal Abaiǧa osy Jetısuǧa bara jatqan saparynda kezdesken. Bıraq kei derekter Abai men Bırjannyŋ Şyŋǧystau ölkesındegı Barlybai jailauyndaǧy kezdesuı 1875 jyly bolǧan deidı. Jazuşy Asqar Süleimenov aǧamyz da özınıŋ «Adasqaq» atty şyǧarmasynda osylai degen. Al endı Abaidyŋ Lermontovtan audarǧan «Men kördım ūzyn qaiyŋ qūlaǧanyn» atty öleŋı 1898 jyly jazylǧan. Būǧan şyǧarylǧan Rubenşteinnıŋ romansy da bar. Bır qyzyǧy, būl öleŋ jazylǧan kezde Bırjan sal ömırde joq, ol kısı 1897 jyly qaitys bolyp ketken bolyp tūr. Keibır zertteuşıler Bırjan men Sara aitysy 1896 jyly bolǧan degen pıkırdı köldeneŋ tartady. Öitkenı Saranyŋ özı 1878 jyly düniege kelgen deidı. Olai boluy mümkın emes der edık. Sebebı Törebai men Saranyŋ aitysynda Tö­rebai aqyn Saranyŋ Bırjannyŋ qa­lai aitysqanyn qai jyly ai­tysqanyna deiın öleŋge ainal­dy­rady. Törebaidyŋ deregıne süiensek, Sara 1853 — 1954 jyly tuǧan bolyp şyǧady. Me­nıŋşe, osy derektıŋ jany bar jäne dūrystau. Sol kezde Bır­jan — Sara aitysyn jazyp şyǧardy dei­tın Ärıp aqyn 7-10 jas şamasynda ǧa­na. Ärıp aqyn 1924 jyly 62 ja­synda qaitys boldy. Bıraq Ärıp aqyn 1882 jyly Qazaq — Qytai şekarasyn bölgen kezde (ol kezde orys — qytai şekarasy), sol ekspe­disiianyŋ qūramynda bolyp, Sara aqynnyŋ öz auzynan aitysty jazyp alǧan degen derekter bar. Sondai-aq «Bırjan — Sara» aitysyn tūŋǧyş ret ötken ǧasyrdyŋ basynda baspadan basyp şyǧarǧan Jüsıpbek Şaiho­lislämūly da özınıŋ aitysty Sara­nyŋ öz auzynan jazyp alǧanyn ja­zyp ketken. Aitysta Bırjan Abaidy «jas jolbarys» dep suretteidı. Bū­nyŋ özı aitystyŋ 1869 jyly bol­ǧandyǧyna aiǧaq bolǧandai. Öitkenı aitys 1896 jyly bolar bolsa, būl kezde mosqal tartyp qalǧan Abai aqyn «jas jolbarys» dep surettel­mes edı. Aitystyŋ bolǧanyna taǧy bır derek: jazuşy Säbit Mūqanov Bırjan saldyŋ aǧasy Nūrjannyŋ Ahmetjan degen balasyna kezdesıp tıldeskenın, sol joly Ahmetjan Jetısuǧa Bırjanǧa atqosşy bolyp barǧanyn, aitysty közımen körgenın jazuşyǧa estelık qylyp aitqan.
Menıŋ öz basym Eşkıölmes degen tauǧa arnaiy bardym. Orazhan degen kısı menı arnaiy aparyp, tura ai­tystyŋ bolǧan ornyn körsettı. Ol jerdı künı bügınge deiın «Toǧyz­qūmalaq» dep ataidy eken. Osynyŋ bar­lyǧy Bırjannyŋ Abai öleŋderıne söz jazdy degennen tuǧan pıkırler. Bıraq qolda bar derekterdıŋ bır-bırıne qaişylyǧy Abai öleŋderıne Bır­jan sal än şyǧardy dep kesıp ai­tuǧa qol bailau bolyp tūrǧany da şyn­dyq.
Taǧy bır ülken mäsele, Bırjan saldyŋ jerlengen jerı jönınde. Būl tura­synda kezınde qaişy pıkırler köp bolǧan. Osy mäselenıŋ anyq-qanyǧyna köz jetkızeiın degen maqsatpen, 90-jyldardyŋ orta ke­zınde Kökşetauǧa bardym. Sonda Bırjan saldyŋ mürdesınıŋ qai jerde jatqanyn bıletın mūsylmanşa-orysşa sauatty bır ziialy qariiaǧa kezdestım. Ol kısınıŋ äkesı Bırjan ölgende jerleu şaralarynyŋ ışınde bolǧan. Bıletın aqsaqaldardyŋ qar­sylyǧyna qaramai Bırjanǧa basqa jerden beiıt soqtyrǧan soŋ, älgı qariianyŋ äkesı «sen endı būl jerdı özıŋ bılıp jür, keiın zaman jaq­sarǧanda elge körsetersıŋ» dep tabys­taidy. Sondai-aq sol joly Bırjan saldyŋ keşke jaqyn şyǧyp än aitatyn Būzau töbesın de kördım. Osy jerden şyrqaǧan Bırjan sal­dyŋ änı 14 şaqyrymǧa jetedı eken. Odan keiın ol kısı maǧan ataqty Qo­jaǧūl būlaǧyn körsettı. Bıraq bū­laqtyŋ qazırgı jaǧdaiy öte aianyşty, tıptı adam şoşityndai… Būlaqtyŋ ainalasyn bır belsendıler buldo­zermen aiǧyz-aiǧyz küretıp tastapty. Közı bıtelıp qalǧan käusarda bır tamşy su joq, mülde keuıp qalǧan.
Gitler älemdı özınıŋ tört bırdei jandaişabymen jaulai alǧan joq. Nemıster älemdı özderınıŋ tört ūly kompozitory: Bah, Gaidn, Mosart, Bethovenderdıŋ darynymen jaulady. Täŋır bızge Bırjan sal, Mūhit, Aqan serı bastaǧan, Qūrmanǧazy, Tättımbet, Däuletkerei bastaǧan tolyp jatqan düniejüzınde teŋdesı joq älemdık muzyka alyptaryn berdı. Bıraq Täuelsızdık alǧan Qazaq elı osynşama mol mūrany älemdık mädeniettıŋ jauharyna ainaldyrmaq tügılı, jalpy qazaqtyŋ ruhani azyǧy qyla almai otyrǧan jaǧdaiymyz bar. «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı ūiymdastyrǧan halqy­myzdyŋ ūly kompozitory Bırjan sal turaly igı şara halyq muzy­kasyna degen jaŋa betbūrystyŋ ba­sy bolǧai.

Tūrsynbek KÄKIŞEV, akademik:

- «Bırjan — Sara» ope­rasynyŋ qalai ja­zylǧanyn bıletın adammyn. 1944 jyly Aqmola qala­syna qazaqtyŋ ūly kom­pozitory Mūqan Tölebaev kelıp, Qosymjan Baba­qov­tyŋ üiınde bır ai jat­ty. Sol uaqytta men Qo­symjan Babaqovpen bırge Aqmolanyŋ oblystyq teatrynda jūmys ıstep, üiınde bırge tūratynmyn. Kün saiyn ekeuı tüngı bır-ekıge deiın jūmys ısteitın. «Bırjan — Sara» operasy osylai düniege kelgen. 1946 jyly tuyndy ülken sahnada qoiylǧanda da alǧaşqy tyŋdauşylarynyŋ bırı boldym. Būl — men üşın ülken maqtanyş. Bırjannyŋ mūrasy qazaq bar jerınde mäŋgı jasai beredı dep senemız.
Maral TEMIRTASOV:
- Menıŋ äkem — Mūha­med­qali Bırjannyŋ ūly Temırtastyŋ balasy. Iаǧni men Bırjannyŋ şö­beresı bolyp kelemın. Asyl, Aqyqtan ūrpaq bar-joǧyn anyq bılmeimın. Bar bolǧan künde de bai­lanysymyz joq. Temır­tastyŋ kındıgınen bır qyz, bır ūl taraǧan. Quǧyn-sürgın zobalaŋy Bırjan sal ūrpaqtaryn da ainalyp ötpegen. Atamyz şahtada jūmys ıstep jürıp, «halyq jauy» degen jalamen bır tünde Sıbırge aidalyp ketıp, süiegı sol jaqta qalypty. Äjemız turaly da naqty derek joq. Äiteuır äkemız Mūhamedqali aman-esen soǧystan keiın elge oralady. Tört ūl ösır­gen. Ol kısınıŋ äjepteuır qoŋyr dauysy bolatyn. «Temırtasty» aityp otyratyn.

Äkemızdıŋ aituy boiynşa, Bırjan atam 16 jasynda tüs körıptı. Sonda bır qariia «Öleŋ alasyŋ ba, kögen alasyŋ ba?» dep sūraǧan körınedı. Sonda ol «Atamnyŋ 1500 jylqysy bar, maǧan öleŋ kerek» degen eken. Taŋerteŋ tūrsa, öne boiyn öleŋ kernep ja­typty. Sodan bastap önerdı janyna serık ete­dı.

Atamyz jap-jaqsy än şyrqaǧanymen, qara­paiym tırşılık keşken. Ol zamanda ony «Bır­jannyŋ nemeresı» dep eşkım äspettei de qoi­maǧan.
Özım 7-synyptan berı sportpen ainalysamyn. Mektepte dene şynyqtyru sabaǧynyŋ mūǧa­lı­mımın. Bızge öner darymapty. Degenmen aǧamnyŋ azdap än salatyny bar. Balalarymyz talpynys jasap jür. Qūdaiǧa şükır, Bırjan atamyzdyŋ bes şöpşegı men üş tuajaty ösıp keledı.

Baianǧali ÄLIMJANOV, belgılı aqyn, Bırjannyŋ atalas tuysy:

- Bırjannyŋ suretı dep körıp jürgenımız anyq özı emes. Eşkım ol kısını arnaiy tüsırmegen. Keŋes zamanynda basyna es­kertkış ornatu üşın «Bır­jannyŋ suretın tabyŋdar» degen būiryq bolǧan eken. Bızdıŋ elde audandyq mädeniet bölımın basqarǧan Äşken degen azamat bar-tyn. Jany qysylǧannan öz atasynyŋ beinesın bergen körınedı. Keiın özı bırneşe ret «Bırjan dep jürgenderıŋ menıŋ atam» dep kületın. Ony özımız de bıletınbız. Müsınşı Tölegen Dosmaǧambetovtıŋ qolynan şyqqan ekı eskertkış Kökşetau qalasynda jäne ziratynyŋ basyna ornatyldy. Ondaǧy beine Temırtastyŋ balasy Mūqametqali aqsaqalǧa ūqsaidy. Suretşı sol kısıge qarap otyryp, obrazyn jasaǧan. Qyr mūryndy, şoqşa saqal, dombyra ūstap tūrǧan kısı Bırjan sal emes. Būl — aityluy tiıs şyndyq.
Taǧy bır, söz jüzınde qalyp kele jatqan mäsele, Eŋbekşılder audany «Bırjan sal» dep ataluy tūrǧysynda. Bırde Elbasy Kökşetauǧa kelgende aqsaqaldar «Eŋbekşılder» audanyn Bırjan sal audany dep atasaq qaitedı?» dep sūraq qoidy. Prezident: «Ūsynyŋyzdar, qoldaimyz» dedı. Sodan ūsynys jıberılıp, ol qaralyp, üş-tört jyl būryn oŋ şeşım şyqqan. Bıraq sonyŋ aiaǧy siyrqūiymşaqtanyp, zaŋ özgerıp, jekelegen kısı attary jer-su ataularyna berılmeitın boldy. Bıraq alǧaşqy şeşım keiıngı zaŋ şyqqanǧa deiın jüzege asuy kerek edı. Sol boiy būl bastama aiaqsyz qaldy. Sal-serınıŋ mereitoilary da, ökınışke qarai audandyq, oblystyq deŋgeide ǧana ötıp keledı.
Aldaǧy uaqytta osy jaǧy eskerılse…

Qanşaiym BAIDÄULETOVA, «Aiqyn».