Sırııadaǵy «Beıbitshilik kózi» túrik áskerı operaııasynyń sebepteri men maqsattary, sondaı-aq jahandyq kún tártibindegi túrki áleminiń bolashaǵy týraly saıasattanýshy, Túrkııa Respýblıkasy basshylyǵynyń janyndaǵy ASSAM strategııalyq ortalyǵynyń dırektorlar keńesiniń múshesi, otstavkadaǵy podpolkovnık Halıl Mert eksklıýzıvti suhbatynda aıtyp berdi.
– Mert myrza, Sırııa Túrkııa úshin mańyzy qandaı? Túrik armııasynyń Sırııa qaqtyǵysyna belsendi túrde qatysý saıasatynyń negizin quraıtyn faktorlar jáne naqtyraq aıtsaq Túrkııanyń osy kúrdeli qaqtyǵys pen qarama-qaıshylyq aımaǵynda tarıhı damyǵan strategııalyq múddeleri qandaı?
– – Tarıhqa tereń úńileıik. Sırııa men Iraktyń qazirgi zamanǵy aýmaqtary, sondaı-aq qazirgi Iran ıelikteri Ortalyq Azııaǵa, Anadolyǵa, Balqan aımaǵyna jáne tipti Kavkazǵa kóshý bastalǵanǵa deıin túrki halyqtarynyń ata qonysy bolǵan. Osman ımperııasynyń negizin qalaýshy Súleıman shah dál osy ólkede jerlengen. Bul jerlerdiń túriktermen ózara baılanysy budan 4000 jyl buryn paıda bolǵan, myńdaǵan jyldar boıy bul jerler túrikter men túrki halyqtary basqarǵan jáne mekendegen, tek sońǵy birneshe myń jyl ishinde musylman arabtar olarmen kórshiles bolyp ómir súrgen. Dál sol kúrdter – parsy tiliniń dıalektileriniń birinde sóıleıtin Turan halyqtarynyń ókilderi. Olar túriktermen birdeı musylmandar, olarmen biz bir aımaqta beıbit ómir súrdik.
Qazirgi qaqtyǵystardyń bastalýy Birinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi Osman ımperııasynyń joıylýynda jatyr. Dál sol kezde, Reseı ımperatory Nıkolaı I-shi aıtqan «Eýropanyń naýqas adamy» Reseı ımperııasynyń jáne onyń Antanta boıynsha odaqtastarynyń basty maqsaty boldy. Osy soǵystyń sońynda Osman ımperııasy kúıredi. Alaıda, bul soǵys osy kúnge deıin jalǵasýda. Elestetip kórińiz: aýyldar, qalalar, qalalar jáne shekaralar arasyndaǵy temir sym qorshaýlar. Otbasylar bólindi – eger analar Túrkııada qalsa, olardyń perzentteri osy symnyń ekinshi jaǵynda qaldy. Munyń artynda Eýropa memleketteri turdy, ásirese Anglııa men Franııa.
Túrki halyqtary, musylmandar – túrikter, kúrdter, arabtar – eshqaısysy Eýropa men Amerıka Qurama Shtattarynyń dushpandyǵyn qabyldaǵan joq, óıtkeni bul jerlerde beıbitshilik pen bir-birine degen qurmet árqashan bárinen joǵary baǵalanǵan.
– Prezıdent Erdoǵannyń Sırııadaǵy qazirgi áskerı operaııany bastaýǵa buıryq berýine tikeleı ne sebep boldy – sebebi, búgin DAISh lańkesteriniń (Qazaqstanda tyıym salynǵan halyqaralyq terrorıstik uıymnyń) belsendilik deńgeıi túbegeıli tómendetildi. Onyń maqsattary qandaı?
Joǵaryda aıtqanymdaı, bul aýmaqtarda Birinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵan joq. «Aýrý adam» dep atalǵan túrikter joǵalyp ketpedi. Búgingi tańda Túrkııadan bólek, túrki elderiniń quramyna Ázirbaıjan, Ózbekstan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Túrkimenstan jáne Soltústik Kıpr Túrik Respýblıkasy sııaqty áleýeti zor jáne bolashaǵy zor memleketter kiredi.
Taǵy da tarıhqa toqtalaıyq: 1980 jyldan keıin Ulybrıtanııa, AQSh, Franııa, Izraıl, Germanııa, KSRO jáne Sırııa Arab Respýblıkasy sııaqty elderdiń múddeleriniń kómegimen «Kúrdistannyń jumysshy partııasy» quryldy. Bul marksıstik-lenındik ıdeologııasy bar qatygez terrorıstik uıym, degenmen belgili bir úgit-nasıhat maqsatymen ony «ult-azattyq qozǵalys» dep te atady. 40 jyl ishinde Túrkııadaǵy KJP akııalary saldarynan 35 myńǵa jýyq jazyqsyz adam qaıtys boldy. AQSh pen Eýropa elderiniń Sırııa men Irakqa, sonyń ishinde bizdiń shekaramyzǵa tikeleı aralasýynyń nátıjesinde turaqsyz aımaqtar quryldy. Sarapshylardyń baǵalaýynsha, Túrkııa ekonomıkasynyń daǵdarys pen turaqsyzdyqtan keltirgen jalpy shyǵyny búgingi kúni 1,2 trln. AQSh dollarynan asty.
AQSh-taǵy keıbir toptar búkil álemniń kóz aldynda KJP terrorıstik uıymyn qarý-jaraqpen qamtamasyz etip, qoldaýda. Amerıkandyq, aǵylshyndyq, ızraıldik, nemis jáne franýzdyq armııa ofıerleri Sırııa kúrd partııasynyń «PYD» áskerı qanatynyń sodyrlaryna áskerı jattyǵýlar ótkizdi. Alaıda bul uıym kúrdter emes jáne aımaq halqyna jat saıası múddelerge qyzmet etedi. Onyń áskerı operaııalary nátıjesinde, eń aldymen, beıbit turǵyndar, jazyqsyz áıelder men balalar ólýde.
Qaýipsizdikti qamtamasyz etý jáne Sırııadan kelgen túrik azamattarynyń ómiri men múlikterine qaýip tóndirmeý úshin prezıdent Erdoǵan túrik qarýly kúshteriniń basshysy retinde PYD áreketterine reakııa jasaýǵa májbúr boldy.
Qazirgi kezdegi «Beıbitshilik kózi» – Túrkııanyń Sırııadaǵy qaqtyǵysqa úshinshi aralasýy bolyp tabylady jáne aımaqta ornalasqan armııalardyń áskerı qolbasshylyǵy úshin «tosynsyı» emes. Birinshisi El-Babty terrorısterden azat etýdiń sharyqtaý shegine jetken DAIShke (Qazaqstanda tyıym salynǵan halyqaralyq terrorıstik uıym) qarsy «Evfrat qalqany» operaııasy, ekinshisi – Afrındegi PYD sodyrlaryn tazartqan «Záıtún butaǵy» operaııasy. Búginde bul terrıtorııalar beıbit ómir qalpyna keltirildi, óıtkeni olar tolyǵymen bitimgershilik operaııalary boldy. Endi maqsat birdeı – eni 32 shaqyrym jáne Túrkııa shekarasynan 120 shaqyrym tereńdikte shekaralyq qaýipsizdik aımaǵyn qurý. Prezıdent Erdoǵan bir jarym jyldan astam ýaqyt buryn Manbıj, Kobanı, Tel Abıad, Ras al-Aın jáne El-Kamyshly arqyly ótetin terrorıstik dálizdi joıý týraly tapsyrmasy da osymen úılesim tabady.
– Batys aqparat quraldarynda Túrkııa kúrdtermen naqty soǵys júrgizip jatyr degen pikirler jıi aıtylady. Siz buǵan qandaı túsinik bere alasyz, eger mundaı soǵys bolsa, onda onyń maqsaty qandaı?
Kúrdter bizdiń baýyrlas musylman halqymyz. Túrkııada kúrdter táýelsiz jáne qorǵalǵan. Olar barlyq túrki elderinde turady, túrki áleminde olarǵa «ekinshi dárejeli» azamattar retinde eshkim qaramaıdy. Olar prezıdentter de, saıasatkerler de, armııa komandırleri de bola alady. Stambýl – álemdegi halqy kúrderi eń kóp qala.
Taǵy bir nárse – naqty maqsattarmen qurylǵan terrorıstik uıymdar. Eger elde mundaı uıymǵa qoldaý kórsetilmese, ol syrtqy qoldaýsyz ómir súre ala ma? Qazaqstan munyń aıqyn mysaly bolyp tabylady, jáne sizdiń elde mundaı uıymdardyń bolmaýy onyń ishki turaqtylyq pen syrtqy múddeler tepe-teńdigin saqtaýdaǵy onyń basshylyǵynyń sózsiz eńbegi bolyp tabylady.
Tarıh tolqynynda ımperıalıstik memleketter men olardyń arnaıy qyzmetteri jas nemese qalyptasqan memleketterdi álsiretýge, azamattardy bir-birine qarsy qoıýǵa, olardy jaýǵa aınaldyrýǵa, tipti azamattyq soǵystyń bastalýyna baǵyttalǵan dushpandyq terrorıstik uıymdardy quryp, olarǵa qoldaý kórsetkeni belgili. Bul Taıaý Shyǵysta jáne basqa da ıslam elderinde erekshe baıqaldy. Osylaısha, olar aımaqtyń baı munaı resýrstaryn óz kompanııalarymen birge paıdalanady.
– Nelikten «Beıbitshilik kózi» operaııasy kórshi memlekettiń aýmaǵyna ásker jiberý arqyly júzege asyrylady – basqasha aıtqanda, ol azamattyq soǵys saldarynan qaq bólingen Sırııada aýmaǵyn basyp alýdy maqsat etpeı me? Túrkııany Sırııa janjalyna tartýdyń gýmanıtarlyq aspektileri qandaı?
Sırııa, sonymen qatar Taıaý Shyǵystyń, Soltústik Afrıkanyń, Kavkazdyń jáne Balqan aımaǵynyń kópshiligi Túrkııanyń mádenı jáne órkenıet murasymen baıytylǵan. Túrkııa Osmanly ımperııasynyń tarıhı ıelikterinde ómir súretin barlyq ulttarmen týystyq qatynasta. Onda mıllıondaǵan túrik jáne musylman otbasylary turady. Olardyń bolashaǵynyń kepili – táýelsiz túrki memleketteri. Sondyqtan kóptegen musylmandar, tipti, Afrıka musylmandary da Qazaqstan, Túrkııa jáne basqa da túrki memleketteri úshin duǵa etedi.
Túrkııa bul terrıtorııany jaýlap alýshy emes jáne mundaı mindetter júktemeıdi. Imperıalıstik Franııadan táýelsiz bolǵannan keıin Sırııany patsha basqardy, sodan keıin dıktator Hafez Asadtyń qysymymen onyń uly Bashar Asad basqardy. Jańa ǵasyrda onyń turǵyndary kóteriliske shyqty – azamat soǵysy bastaldy.
Alaıda Túrkııa óz shekaralarynda turaqtylyqty qalaıdy. Túrkııa aımaqtaǵy úlken jáne kúshti el, ol óz turǵyndaryna jat ımperıalıstik múddelerdiń aralasýyna jol bermeıdi.
Gýmanıtarlyq máselelerge keletin bolsaq, qazirgi ýaqytta Túrkııanyń rólin asyra baǵalaý qıyn. Bes mıllıonnan astam sırııalyq Túrkııada pana tapty. Túrkııa bul adamdardy segiz jyl boıy qamtamasyz etip, balalaryna bilim berýde, tegin medıınalyq kómek kórsetýde.
– Túrkııanyń Sırııadaǵy áskerı operaııasyn dıplomatııalyq turǵyda kim qoldaıdy, álemde oǵan oń reakııa bar ma?
Ádettegideı táýelsiz túrki elderi bizge saıası qoldaý kórsetedi. Olarmen birge Pákistandaǵy aǵaıyndarymyz bar, olar bir eldiń jáne bir halyqtyń sanaly túrdegi otarlyq bólinýiniń zardaptaryn aman alyp qaldy. Eýropadaǵy bizdiń qoldaýshylarymyzdyń ishinde turǵyndary ózderin qypshaqtar dep ataıtyn taǵy bir el – Vengrııa. Eýropa elderiniń Túrkııaǵa qarsy sankııalaryna qarsy jalǵyz ol bizge úlken saıası qoldaý kórsetti. Reseı Túrkııaǵa qatysty qabyldanýy kerek BUU Qaýipsizdik Keńesiniń sheshimderine veto qoıdy.
– Halyqaralyq jaǵdaıdyń qazirgi damý jaǵdaıynda da, sondaı-aq Qazaqstan-Túrkııa yntymaqtastyǵyn keńeıtý perspektıvasynda oqyrmandar nazaryn qaı tustarǵa aýdarǵyńyz keledi?
Túrkııa táýelsiz, kúshti, zamanaýı jáne úlken armııamen óziniń qarý-jaraǵyn shyǵaratyn el ekenin atap ótkim keledi. Bizde AQSh, Eýropa elderi, Izraıldiń aımaqtaǵy oıyndaryna tótep berýge kúshimiz ben saıası erik-jigerimiz bar.
Alaıda, qazaqstandyq oqyrmandarǵa úndeý jasaı otyryp, men bizdiń halyqtarymyzdyń taǵdyry bir ekenin aıtqym keledi. Barlyq túrki memleketteri jáne aımaqtaǵy basqa ıslam elderi birigip áreket etýi kerek. Eýropa men onyń elıtalary otarshyldyq pen quldyq prınıpterin sińire otyryp ósti. Biz olarǵa bizdiń jerlerimizdi paıdalanýǵa jol bere almaımyz. Bir jaǵynan olar bizdiń munaıymyz ben shıkizatymyzdy alady, ekinshi jaǵynan olar bizge naryqtar ashady jáne sol arqyly bizdiń aqshalarymyz óz elderine ketedi. Biz óz óndirisimizdi qurýymyz kerek. Biz álemde brendke aınalatyn birlesken kompanııalar men ónimderdi qurýymyz kerek. Bizde joǵary tehnologııalar bolýy kerek.
Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev túrki áleminiń damýyna jáne bizdiń jahandyq deńgeıde birge júrýimiz kerek ekenin túsinýge qomaqty úles qosty. Kaspııdiń shyǵysyndaǵy túrki áleminiń qýat ortalyǵy – bul Qazaqstan jáne Qazaqstan álemniń osy bóliginiń batys jaǵyndaǵy Túrkııa sııaqty kúshti memleket bola ma, bul qazaqstandyqtardyń ózderine baılanysty.
Suhbattasqan: Sáýle Smaǵulova
