«Aspan» atty sūŋqaryn qolynan tüsırmei, ünemı oiuly beşpentpen jüretın Ruslan Abyl qūsbegılıktı 11 jasynan berı süiıktı ısıne ainaldyrdy. Tıptı taŋ men keştı aiyryp bolmaityn tüngı klubtaǧy didjeilık qyzmetı de ony qanatty «dostarynan» alystata almady. Qūsbegılık – ol üşın sport, öner, ömırdıŋ ajyramas bölşegı. Ūlttyq sportty saqtap qalu üşın jantalasyp jürgen Ruslannyŋ äŋgımesı tüsıngen janǧa oi salarlyqtai…
«Sloveniia, alaqandai ǧana Sloveniia qūsbegılık turaly arnaiy pändı mektep baǧdarlamasyna engızıp qoidy. Bügınde Europa men arab älemınıŋ qūsbegılıkke degen qyzyǧuşylyǧy artyp tūr. Qūsbegılıktı ūlttyq sporty, atakäsıbı sanaǧan qazaqtar ūiyqtap jatqanda, bar älem būl önerge talasu üstınde. Bızdıŋ qymyz ben qazyny özgelerge ūstata salǧanymyzdai, qūsbegılıkten de qol üzıp qalatyn türımız bar. Tüsınesız be, Facebook äleumettık jelısıne tırkelgen älemdegı qūsbegılerdıŋ sany – 40 myŋ. Tırkelmegenı qanşama?! Germaniiada 12 myŋ qūsbegı bary resmi türde anyqtaldy. Al qūsbegılıktı töl sporty sanaǧan qazaqtardyŋ ışınde būl sportty serık etkenderdıŋ sany 70-ten äreŋ asyp jyǧylady. Ūlttyq sportty özgenıŋ öŋgerıp ketuınen aman alyp qalatyn baǧdarlama qabyldau kerek şyǧar, mümkın. Äitpese…»
Rasynda, japondar dziudosymen, özbekter kuraşymen maqtanady. Töl sportyn nasihattau barysynda türlı ädısterdı qoldanyp, jalpaq älemge ūlttyq sportynyŋ tılın tüsındırıp jatady. Al qazaqqa Alladan daryǧan öner — qūsbegılıktı özgenı qoiyp, öz elımızde örkendetuge den qoiar emespız.
«Şeteldık jazbalardan qūsbegılık eŋ alǧaş Ündıstan men Mesopotomiiada paida boldy degen derekterge jiı ūşyrasamyn. Bıraq būl – jalǧan aqpar. Öitkenı bürkıt pen sūŋqar qoŋyrjai klimatta ǧana erkın samǧai alady. Tau bökterınde tynystap alǧan soŋ jazyqta talmai ūşady. Al joǧaryda aitylǧan Mesopotomiia men Ündı jerı – öte ystyq. Ejelgı saq däuırınde tasta qaşalyp salynǧan qūstardyŋ suretın tarihşylar qyran dep topşylady. Onyŋ üstıne, Bürkıtşılerdıŋ düniejüzılık federasiiasynyŋ müşesı öz eŋbegınde «qūsbegılık eŋ alǧaş ret Tūran jerınde paida boldy» dep jazǧan. Endeşe, qūsbegılıktıŋ qazaq dalasynda paida bolǧanyna kümän keltırmeu kerek. Edıl qaǧan Europany jaulaǧanda, onyŋ tık kötergen tuyndaǧy qara sūŋqarǧa bärı köz tıgıp, keremet qyzyǧuşylyq tanytty».
Ūlttyq sportymyzǧa köz saluşylardyŋ köp ekenın joǧaryda aittyq. Qūsbegılık bügınde bar älemde qarqyndy damu üstınde. Qazaqstandaǧy qūsbegılıktı damytuǧa jeke käsıpkerler de bılek sybanyp kırısıp kettı. Äsırese öner adamdarynyŋ yqylasy erekşe. Qarapaiym halyq sahnanyŋ körkıne ainalǧan ärtısterdıŋ ärbır qimylyna qol soǧyp, olardyŋ ıs-äreketıne erekşe män beredı. Endeşe, qūsbegılıktı nasihattauǧa änşı, küişılerdı de paidalanu kerek. Mäselen, Toqtar Serıkov sūŋqar dese ışken asyn jerge qoiady delık. Osydan soŋ Toqtardyŋ talantyna tamsanuşylardyŋ sūŋqar, qūsbegılık turaly tereŋnen bıluge talpynatynyna senım zor.
«Qazaqstandaǧy qūsbegılerdıŋ basyn bırıktırgen ırılı-ūsaqty ūiymdar bar. Olar jūmys ıstemei, qol qusyryp otyr dei almaimyn. Alaida nasihat jūmystaryn jürgızude belsendılık tanytpai otyrmyz. Mäselen, qūsbegılık turaly arnaiy sait aşamyz dep basşylardyŋ uäde bergenıne tört jyl boldy. Al şetelde qūsbegılık turaly saittan köz sürınedı. Sporttyŋ būl türı turaly jeke gazet-jurnaldar men kıtaptar bolsa da, mūrtymyzdy balta şappas edı. Ökınışke qarai, şeşuın tappaǧan osyndai mäseleler qūsbegılıktı nasihattauǧa kedergı keltırude. Älemnıŋ 77 elınen kelgen saiatşylardyŋ basyn qosyp, Europa Halyqaralyq qūsbegıler festivalın ūiymdastyrdy. Qazaqstanda ötken ıs-şaralardyŋ ışındegı eŋ auqymdysy dep Baqyt Qarnaqbaev aǧamyz ūiymdastyrǧan «Qūsbegılık: köbeitu jäne veterinariia» atty halyqaralyq seminardy aituǧa bolady. Oǧan älemdegı bürkıtşılerdıŋ bas därıgerın şaqyrdyq. Ol kısı qūsty qalai emdeu, qalai tamaqtandyru qajet ekenın taǧy bır saraptap berdı. Şyny kerek, bızderde qūs auyryp qalsa, oǧan dūrys diagnoz qoiylmaidy. Mäselen, syrqattanǧan qūsty Qazaqstanda üş ortalyq tekseredı jäne üşeuınıŋ qoiǧan diagnozy bır-bırımen mülde säikes kelmeidı».
Qūstardyŋ qarny toq bolmasa, odan qandai da bır nätije sūrau äbestık. Bır itelgı künıne 150-200 gramm siyr etın jeidı. Al bürkıtke 450-600 gramm et beruge mındettısıŋ. Qūstar da adam sekıldı. Dūrys tamaqtanbasa, aǧzasy älsıreidı.
«Tüzde ūşyp üirengen qūstardyŋ aǧzasy öte şydamdy. Alyp jürektı. Al qolǧa üiretken qūstardan ünemı bır kınärat tabylady. Şeteldıkter satyp alarda eŋ bırınşı olardyŋ jüregı quatty ma, joq pa, sony qaraidy. Qolǧa üiretken qūstar älsız bolmauy üşın jaqsylap baptau kerek. Jaqynda ǧalymdar qolǧa üirengen qūstardy kiız üi sekıldı döŋgelek pışınde jasalǧan üide ösıru kerektıgın anyqtady. Sebebı qūs aspandy köremın dep döŋgelek üide ainalyp ūşa beredı, ūşa beredı. Būl öz kezegınde qūstyŋ densaulyǧynan mın tappauǧa septıgın tigızedı. Bız tek qūstarǧa ǧana emes, aŋdarǧa da jaqsy kütım jasauǧa tiıspız. Mäselen, bürkıt pen sūŋqarǧa azyq bolady dep dala qoiany men tülkını alyp kelemız. Olardy arnaiy jyljymaly qora-jailarǧa salyp, tamaǧyn berıp, jaǧdaiyn jasauǧa mındettımız. Alaida bızde ondai mümkındık joq, sol sebeptı aŋdardy ūstap äkelıp, qoraǧa qamap tastaimyz. Dala qoiandary şydamai ölıp ketedı. Sosyn amal qalmaǧasyn üi qoiandaryn jıberuge tura keledı. Üi qoiany qaşpaidy, öte qorqaq. Būl – öz kezegınde qūsbegılıktıŋ qyzyǧyn qaşyratyn faktorlardyŋ bırı».
Üi qoiandarynyŋ qaşpai, bır orynda tūryp aluy bürkıttıŋ abdyrauyna jol aşady. Ol aŋdy dūrys büre almai qalady. Al būl sättı ūtymdy paidalanǧan şeteldıkter qūsbegılıktıŋ tüp törkını jatqan Qazaqstandaǧy jaǧdai osyndai dep külkı qylyp, ǧalamtorǧa şyǧaryp jıbergen kezderı de bolǧan.
«Qūsbegılık – naǧyz sport. Basqa sport türlerınen basty artyqşylyǧy – tabiǧatqa etene jaqyn bolatyndyǧynda. Qūsbegı atanu üşın futbol janküierınen de artyq fanat boluǧa tiıssıŋ. Ata-babamyzdan qalǧan töl mūraǧa taŋba tüsırmeudı qazır oilaǧanymyz da keş. Qūsbegılık Almatydan özge, Ortalyq, Şyǧys Qazaqstan oblystarynda qanat jaiyp keledı. Jaqynda Atyrauǧa üiretılgen qūstardy jıberdık. Elımızdegı bürkıtşılık salasynda tyndyrylǧan ıster az. Özım de qūr sözden üi tūrǧyzatyn adam emespın. Agrarlyq universitettıŋ aŋşylyqtanu fakultetın bıtırdım. Endı oqyrmandy qūsbegılıktıŋ qyr-syryna qanyqtyratyn kıtap jazyp şyǧamyn».
Aqyrys SEIITQAZY,
«Alaş ainasy».
