"Alaş arystarynyŋ jädidşıldık reformasy", "Men qalai ruhani jaŋǧyrdym?", "Şyrmauyq" syndy kıtaptary arqyly jat dıni aǧymdar turaly sübelı zertteu jasaǧan Tūrarbek Qūsaiynovtyŋ būl su jaŋa kıtaby. "Täŋırşıldıktı nasihattauǧa nege Qytai men Resei müddelı?" dep atalatyn būl kıtap qazaq tarihynyŋ baǧzy kezeŋınen bügınıne jetken köne nanym-senımı Täŋırşıldık turaly. Kıtapta kelısetın jerıŋız de, kelıspeitın jerıŋız de bar. Tarazy özıŋız asa märtebelı Oqyrman!
KIRISPE
Täŋırşıldık – būl joǧarǧy qūdaii tırşılık iesı retınde Aspanǧa degen panteistık, politeistık nanym-senımge negızdelgen neoköpqūdaişylyq kult. Kulttıŋ «täŋır» degen atauy qytailyq «tian-di» sözınen şyqqan, «Aspan iesı» nemese «Qūdai» degendı bıldıredı. Qytai tılınde «tian» (aspan nemese aspandar) sözı 天 taŋbasymen körsetıledı – qazaq transkripsiiasynda «tian» dep dybystalady.
orhon jazuymen jazylǧan «täŋır» sözı
Täŋırşıldık – būl tylsym bolmysqa degen nanym-senımnıŋ qaita jaŋǧyrtylǧan zamanaui tūjyrymdamasy bolyp keledı, onyŋ negızınde kelesı närseler jatyr:
- joǧarǧy qūdai turaly ılımge negızdelgen panteistık ontologiia;
- qiyr şyǧys filosofiiasynyŋ kosmogoniiasy;
- altai şaǧyn halyqtarynyŋ folklorynyŋ mifologiiasy men demonologiiasy.
Täŋırşıldıktıŋ negızgı dıni dogmasyn (qūdailar panteonynda Mäŋgı Aspandy joǧarǧy qūdai retınde tūtu ǧūrpy) teoriialyq nūsqa retınde imperşıl keŋes tarihşysy L. N. Gumilev daiyndaǧan jäne būl dogma onyŋ ejelgı türkılerdıŋ tarihy turaly eŋbekterınde keltırılgen.
«Täŋır» XIII ǧasyrdan berı moŋǧol taipalarynyŋ «joǧarǧy qūdaiy» retınde de atap ötıledı. Şyŋǧys-han bilıgınıŋ kezındegı dıni közqarastar jönındegı sūraqtarǧa Belgrad universitetınıŋ doktory Erenjen Hara-Davannyŋ 1929 jyly basyp şyǧarylǧan «Qolbasşy Şyŋǧys han jäne onyŋ mūrasy. XII-XIV ǧasyrlardaǧy Moŋǧol imperiiasy turaly mädeni-tarihi ocherk» atty eŋbegı arnalǧan. Orysşa basylymnyŋ alǧy sözın joǧaryda atap ötılgen Lev Gumilev jazǧan.
Klassikalyq ǧylymi ortada (etnografiia, dıntanu) «täŋırşılık» dın men nanym-senımnıŋ jeke anyqtamasy retınde qoldanylmaidy. Mūnyŋ sebebı etnogenezdıŋ passionarlyq teoriiasynyŋ ǧylymi-teoriialyq negızınıŋ älsızdıgınde, sol teoriiany äzırleu aiasynda ejelgı türkıler men dala köşpelılerınıŋ senımderı turaly tezister ūsynylǧan edı.
Sondai-aq alternativtı tarihtyŋ tanymal avtory euraziiaşyl Mūrat Adji «täŋırşıldık» būl ejelgı türkılerdıŋ monoteizm tūjyrymdamasy bar dını degen gipotezany ūsynǧan. «Türkıler jäne älem: syrly tarih» atty kıtabynda M. Adji «türkıler älemge Köktegı Qūdaiǧa degen senımdı äkelgen» dep jazady, Qūdai dep «Mäŋgı Kök Aspan» kultın aitady.
«Täŋırşıldık» mifologiiasynyŋ jüielık dıni nanym-senım elementı retındegı tūjyrymdamasy kazaq jazuşy Orynbai Janaidarovtyŋ «Ejelgı Qazaqstan mifterı. Qazaqstan balalar ensiklopediiasy» (Almaty. «Aruna», 2006) atty eŋbegınde ūsynylǧan. Kıtapty Qazaqstannyŋ bılım jäne ǧylym Ministırlıgı ūsynǧan, sonymen qatar basylym Qazaqstan Respublikasynyŋ aqparat, mädeniet jäne sport Ministırlıgınıŋ baǧdarlamasy boiynşa şyǧarylǧan. Basylym 10000 ekzempliar taralymymen şyǧarylǧan.
«Ejelgı Qazaqstan mifterı» qysqaşa annotasiiasynda «Qazaq jäne orys tılderınde balalar men eresekterge arnalyp jazylǧan körkem surettı «Ejelgı Qazaqstan mifterı» atty kıtap erte zamandarda Ortalyq Aziiany mekendegen köşpelı halyqtardyŋ mifologiiasy men dınıne arnalǧan. Avtor ejelgı Qazaqstan jerınde ömır sürgen halyqtar ūstanǧan Täŋırge siynu dını (täŋırşıldık) turaly ūǧynyqty da tartymdy baiandaidy» dep tanystyrylǧan.
Būl jūmysta «täŋırşıldık» tūjyrymdamasynyŋ negızgı «dogmattaryna» baǧa berıletın bolady.
«TÄŊIRŞILDIK» ONTOLOGİIаSY
«Täŋırşıldık» – dıni sinkretizmnıŋ nätijesı
Būl jūmystyŋ kırıspesınde «täŋırşıldık» keŋes däuırınıŋ kezeŋındegı tarihşylar qaita qūrǧan ärı postkeŋestık kezeŋde keibır zertteuşıler jetıldırıp jatqan neoköpqūdaişylyq kult retınde anyqtalǧan. Sondyqtan «täŋırşıldık» ontologiiasy modeldelgen gipoteza bolyp keledı, sonyŋ negızınde etnogenezdıŋ passionarlyq teoriiasynyŋ avtory resei imperalisı L. N. Gumilev jäne onyŋ ızbasarlarynyŋ subektivtı tüsınıkterı jatqan.
L.N. Gumilev sonymen qatar etnolog pen geograf bolǧany mälım. Bolaşaq ǧalym orys aqyndary Nikolai Gumilev pen Anna Ahmatovanyŋ otbasynda düniege kelgen. Onyŋ äkesı N.Gumilev tek aqyn ǧana emes, saiahatşy (Afrikanyŋ äigılı zertteuşısı) da bolǧan, ol Resei armiiasynda qyzmet etken, Bırınşı düniejüzılık soǧysynyŋ qatysuşysy. L. Gumilevtıŋ anasy dvorian äuletınen şyqqan orys aqyny Anna Ahmatova bolǧan. Sondyqtan, «täŋırşıldık» teoriiasyn ejelgı türkılerdıŋ nanym-senımı retınde ūsynǧan ol öz tezisterınde pravoslav-hristiandyq üş Qūdai turaly ideiasy būrmalanǧan dogmalyq formaǧa baǧyttalǧany taŋǧalarlyq emes, sebebı ol sol dästür aiasynda ösıp, tärbielengen. Alaida, ejelgı türkılerdıŋ tarihyn zertteuşısı bola otyryp, L. Gumilev negızgı tarihi derek beretın qytai derekközderınıŋ aiasynda da bolǧan, būl jaǧdai ony trinitarlyq turaly hristian ılımı, qytailyq Aspan tūjyrymdamasy jäne Altai halyqtarynyŋ nanym-senımderı arasynda qandai da bır sintez ızdeuge mäjbür ettı.
Altaidaǧy türkıtıldes ūlttardyŋ nanym-senımderınıŋ dıni sinkretizmı mäselesı keŋes jäne orys etnografiiasy men dıntanu salasynda jetkılıktı türde egjei-tegjeilı zerttelgen.
L. Gumilevtıŋ pıkırı boiynşa «täŋırşıldık» dıni ılım retınde köşpendılerdıŋ «Mäŋgı Kök Aspan» – Täŋır degen joǧarǧy qūdaiǧa tabynuyna negızdeledı, būl tabynuda türkı tamyry bar-mys. Bızdıŋ oiymyzşa, «täŋır» atauy qytaidyŋ «tian di» sözınen şyqqan, būl «aspan iesı» degen maǧynany bıldıredı, būl şyǧu tegı qytai bolǧanyna sılteidı. Sonymen bırge türkı tılınde «aspan» «kök» (kiook) dep aitylady, «täŋır» sözınıŋ paida boluy türkıtıldes köşpendılerdıŋ qytai örkenietımen tyǧyz bailanysta boluymen tüsındırıledı. Türkıler etnotıldık qauymdastyq retınde bızdıŋ däuırımızdıŋ 1-myŋjyldyǧynda qalyptasqanyn jäne olardyŋ alǧaşqy saiasi bırlestıkterı (köşpendılerdıŋ protomemleketterı) b. z. VI ǧasyrynda paida bolǧanyn eskersek, onda būǧan deiın qalyptasqan tuys-taipalyq, negızınde totemdık (animizm elementterımen) nanym-senımder memlekettık qūrylysynyŋ qajettılıkterın qanaǧattandyrmaǧandyǧy tüsınıktı. Sondyqtan tarihşylar köşpendılerde jüielı nanym-senımı nemese institusionaldyq türdegı dını bar dep elestetuı kerek edı.
Osy uaqytqa deiın körşı Qytai (Aspan men Jer arasyndaǧy «Chjunguo» Orta memlekettıŋ tūjyrymdamasy bar imperiia) jeke örkeniet boldy.
Ataqty dıntanuşy L.S. Vasilev özınıŋ «Şyǧys dınderınıŋ tarihy» eŋbegınde: «... Chjou däuırınen bastap, Aspan, özınıŋ joǧarǧy baqylau men retteuşı qainar közı retındegı negızgı funksiiasynda bükıl Qytailyq qūdaiǧa ainaldy, jäne osy qūdaiǧa degen tabynuşylyqqa sakraldy-teistık qana emes, sonymen qatar moraldy-etikalyq aksentı de qoiyldy. Ūly Aspan laiyqsyzdardy jazalap, jaqsylardy marapattaidy dep sanalǧan» – dep jazǧan.
Qytaidaǧy patşa ökımetınıŋ erekşelıgın aǧylşyn filosofy Dj. Tomson da rastady: «... Chjou äuletı tūsynda patşa, būl – «aspandar balasy» degen klassikalyq tūjyrymdama qalyptasqan; ol ekı myŋ jyldan astam uaqytqa deiın özgerıssız derlık bolǧan türınde jüielengen. Osy tūjyrymdama boiynşa, patşa dūrys basqaru üşın de, bükıl materialdyq älemde tärtıp ornatu üşın de jauapty boldy».
İmperiialyq Qytai üşın bileuşını Aspanmen teŋdestıru imperatordyŋ bükıl älem üşın jauapty ekenın bıldıretın, būl älemge olar Qytaidyŋ özı men ony qorşap tūrǧan varvarlyq periferiiany kırgızetın, qytailardyŋ tüsınıgı boiynşa ol periferiia ortalyqqa, iaǧni Chjungoǧa, Aspan asty elınıŋ bileuşısıne, Aspan ūlyna, anyq türde tartylatyn. Būl qūrylym imperiianyŋ resmi ūranynda da körınıs tapty: «tian di» (Aspan İesı) – «huan di» (jerdegı İe), al täŋırşıldıkte aspan qūdaiy-täŋır,al jer qūdaiy-ūmai...
«Täŋırşıldıktı» türkılerge agressivtı türde tyqpalap ūsynuşylar ejelgı qytai örkenietınen Aspanǧa tabynudyŋ ontologiiasyn tolyǧymen qabyldaǧan. Eger Ejelgı Qytaida Aspanǧa tabynuşylyq imperatordy Aspannyŋ ūly dep, onyŋ bilıgıne qūdaii qasiet beru üşın kerek bolsa, onda Gumilev boiynşa Aspanǧa tabynuşylyq köşpelı bileuşılerdıŋ bilıgın ideologiialyq tūrǧydan zaŋdastyru üşın qajet boldy.
Türkıler men ortaǧasyrlyq moŋǧoldardyŋ qarapaiym tuys-taipalyq nanym-senımderı ırı aumaqtyq jaulap alular kezınde köşpendı bileuşılerdıŋ bilıgınıŋ ideialyq tüsındırmesı bola almaǧandyǧy aiqyn. Būl üşın bır jahandyq, örkeniettı ideia qajet, köşpendılerde ondai ideia bolmaǧandyqtan, olarǧa neǧūrlym örkeniettı körşılerınen bileuşınıŋ qūdaii bilıgı turaly ideiany aluǧa tura keldı.
L.N. Gumilevtıŋ oiynşa «täŋırşıldık» XII-XIII ǧasyrlarǧa qarai qana aiaqtalǧan tūjyrymdamanyŋ türıne ie boldy. Tarihi tūrǧydan alǧanda būl kezeŋ eŋ ataqty köşpendı bileuşı Şyŋǧys hannyŋ qyzmet etu däuırıne säikes keledı. Däleldeme retınde Soltüstık Qytai men Orta Aziiaǧa joryqtaryna deiın Temüjınnıŋ özın «Şyŋǧys han», «Aspan ūly» dep jariialap, joǧarǧy şaman-täŋırşıl (Kokochu)Teb-Tengriden bata alǧan faktısın keltıredı, būl bileuşı bilıgınıŋ teokratiialyq tabiǧaty jaiyndaǧy zamanaui tüsınıkterge tolyq sai keledı.
«Täŋırşıldıktıŋ» dıni derek közıne ataǧy şyǧa qoimaǧan «euraziialyq» Erenjen Hara-Davannyŋ «Qolbasşy Şyŋǧys han jäne onyŋ mūrasy. XII-XIV ǧasyrlardaǧy Moŋǧol imperiiasy turaly mädeni-tarihi ocherk» kıtabyn jatqyzuǧa bolady. Būl ǧylymi mazmūndylyq tūrǧysynan kümändı jūmys (1992 jyly Almatyda basylyp şyqqan) barlyq şyŋǧyshanofilderdıŋ, sondai-aq köşpendılerdıŋ balamaly tarihyn süietınderdıŋ «üstel bibliiasy» bolyp tabylady.
Avtordyŋ būl kıtapty jazuǧa degen yntasy kırıspede keltırılgen jäne oqyrmandy bırden tüsınuge beiım etedı: «Älem tarihynda suymas ız qaldyrǧan moŋǧoldardyŋ tamaşa kösemı men tarihyna osy uaqytqa deiın tek qatary sirek şyǧystanuşylar ǧana den qoiatyn... Europanyŋ ruhani mädenietın ainytpai saludyŋ arqasynda, I Petr zamanynan bastap qazırgı kezge deiın ūlasyp kele jatqan, Reseidı tyǧyryqqa tıregen ädetten ainu üşın, «öz-özıŋdı tany» jäne «öz ruhyŋdy joǧaltpa» degen ūrandy ūstanu kerek edı». Alaida, doktor Hara-Davannyŋ europalyq mädeni mūrasyna degen sonşamalyq skeptikalyq közqarasyn avtordyŋ kıtapty jazu kezındegı közqaras qaişylyǧynan baǧalau kerek – ol orys emigranty bolǧan.
«Täŋırşıldıktıŋ» tanymal teoretikterınıŋ sanatyna türkılerdı bükıl adamzattyŋ ata-babasy jäne jer betındegı barlyq örkenietterdıŋ negızın qalauşylary dep sanaityn imperşıl orys zertteuşısı Murat Adjidı jatqyzuǧa bolady.
Qytai örkenietı jäne köşpendıler: tarihi rakurs
Tan imperiiasy jäne türkıler
Türkı nanymynyŋ mäselelerın naqty tarihi prosesterden oqşaulandyruǧa bolmaidy. Dıni nanym-senımder ışınara äleumettık bolmystyŋ körınısı bolyp tabylatyny jūrtqa mälım. Ejelgı qoǧamdar kult deŋgeiıne köbınese özderınıŋ kündelıktı tūrmysyn, tuys-taipalyq äleumettık differentterdı, ata-babalarynyŋ tarihyn jäne taǧy sol siiaqtylardy köteretın. Sol siiaqty, köşpendılerdıŋ dıni nanym-senımderı, özındık tarihi qūbylystar nemese belgılı bır äleumettık kütulerdıŋ tabiǧattan tys salasyndaǧy ekstrapoliasiiasy bolatyn.
Türkıler, jazbaşa derekközderde saiasi bırlestık retınde alǧaş ret V ǧasyrda atap ötılıp, etno-saiasi qauymdastyq retınde Soltüstık Qytaidan Soltüstık Afrikaǧa deiıngı aumaqta ülken röl atqarǧan. Sondyqtan türkılerdıŋ dıni nanym-senımderınıŋ mäselelerı, voliuntarizm men trivializmnıŋ kez-kelgen körınısterınen täuelsız, obektivtı baǧalaudy talap etedı.
«Täŋırı»-nı türkılerdıŋ qūdaiy retınde anyqtauşylyq europalyq etnograftardyŋ aiyryp oquynyŋ arqasynda boldy. Orys zertteuşısı V. V. Radlov Bılge qaǧan stellasyndaǧy jazbany orys jäne nemıs tılderıne audarǧan. Osydan keiın, XIX ǧasyrdyŋ aiaǧynda V. Tomsen, H. N. Orhun, S. E. Malov, T. Tekin Monǧoliiadaǧy Orhon özenınıŋ aŋǧaryndaǧy eskertkışterdıŋ jazbalarynyŋ («Kül-Tegın» stelasy) jaŋa interpretasiialaryn ūsyndy.
«Täŋırşıldık» ideiasy türkılerdıŋ dını retınde Bılge qaǧan (Koşo-Saidam aŋǧarynyŋ stelasy) jazbalarynyŋ keiıngı interpretasiiasyna negızdelgen : «Täŋır menı jarylqap, qoldady, sättılık menıŋ jaǧymda boldy, sondyqtan men qaǧan boldym».
Kül-tegın stelasynyŋ jazbalaryna tüsınık beru kezınde, būl stelanyŋ, Aşina äuletınıŋ bileuşılerı qaitys bolǧannan keiın qaǧan äuletınıŋ imperiiaǧa sıŋırgen eŋbegın moiyndau üşın, Tan imperatorynyŋ nūsqauymen oiylǧanyn eskeru qajet. Ondaǧy jazular qytai jäne türkı tılderınde jasalǧan, būl keiınnen olardyŋ mazmūnyn aşuǧa mümkındık berdı. «Täŋırı» dep «Aspan» (tian di) qytai qūdaiyn tüsınu kerek bolsa, onda «Täŋırdıŋ jarylqauy men qoldauy» turaly jazular, Tan imperatory - Aspan Ūlynyŋ, türkı qaǧandaryn imperiia jaularymen küreste jarylqauy men qoldauyn bıldıredı. Örkeniettı «Qytai» türkılerdı eşqaşan da täuelsız küş retınde qabyldamaǧany belgılı, ortalyq türkılerdı ünemı rettep otyruǧa tura keletın: ne bolmasa qyzmetke aluǧa, ne bolmasa basqa varvarlarǧa qaǧystyruǧa, ne bolmasa assimiliasiialauǧa keletın köşpendıler (periferiia) dep tanityn.
Tan imperatorynyŋ türkılerdıŋ Aşina äuletıne degen alǧystylyǧy qytailardyŋ jaqyn arada arabtarmen kezdesuı aiasynda da tüsınıktı bola tüsedı.
Bılge qaǧan zamanyndaǧy türkıler imperiialyq äskerde qyzmet etetın, soltüstık şekarany küzetetın, imperiianyŋ şetındegı bülınşılıktı basuǧa kömektesetın. Kül Tegınnıŋ qaitys bolǧanynan (731 j.), sondai-aq Bılge qaǧannyŋ ulanuynan keiın (734 j.) imperatorǧa adal qyzmet etken Aşin äuletınıŋ bileuşılerınıŋ küşı on jyl boiy älsıredı. 741 jyly qaǧanatta azamattyq soǧys, özara tartystar, körşılerdıŋ şabuyly bastaldy, al imperator Tan Siuan-szun türkı qaǧanynyŋ äuletıne Qytaida saiasi baspana ūsyndy. Aşin äuletınıŋ tarihy (onyŋ ışınde Şyǧys qaǧanatynyŋ tarihy) 745 jyly soŋǧy qaǧan Baimei-han Qūlyn-bektı öltıruımen aiaqtaldy.
751 jyly Tan äuletı tūsyndaǧy Qytai, soltüstıgınde Aşina äuletı siiaqty myqty odaqtasy bolmaǧany üşın, äigılı Talas şaiqasynda arabtardan jeŋılıs tapty.
Būl şaiqas örkeniettık maǧynaǧa ie boldy: Tan imperiiasynyŋ qūldyrauy bastalyp, Qytaidyŋ Batysqa qarai ılgerıleuı toqtady.
«Tian» - būl «Aspan» (Tian) degen maǧynany bıldıretın qytai ieroglify.
Şamandyq dabyldaǧy «Täŋırdıŋ» beinesı.
XIII ǧasyrdaǧy Szin imperiiasy men köşpelı moŋǧoldar
Monǧoldardyŋ dındarlyǧy (Aspanǧa tabynu kultı) turaly mif Erenjen Hara-Davannyŋ «Qolbasşy Şyŋǧys han jäne onyŋ mūrasy. XII-XIV ǧasyrlardaǧy Moŋǧol imperiiasy turaly mädeni-tarihi ocherk» kıtabynda egjei-tegjeilı türınde berılgen.
XI-XIII ǧasyrlardaǧy köşpelı moŋǧol taipalary da VIII ǧasyrdaǧy türkı taipalarynyŋ jaǧdaiynda boldy: imperiianyŋ soltüstık şekaralaryndaǧy şielenıs, özara soǧystar, şapqyndar jäne ... imperatorǧa degen adal qyzmet!
«Han» titulyn köşpelı bileuşılerge imperatorlyq sarai bergenı belgılı. Aspan Ūlynyŋ qyzmetındegı pälen «gur-handar», «van-handar», «ha-handar», «daian-handar» özderınıŋ ataqtaryn qytai altyn patşalyq ükımetınıŋ kansleriiasynyŋ rūqsatymen ǧana alatyn. «Han» sözınıŋ bileuşı tituly retındegı anyqtamasy ne türkı, ne moŋǧol tılderınde joq.
Būl sözdıŋ maǧynasy men onyŋ qytai tılındegı ideogrammasy qyzyqty.
Qytai tılınde «han» sözı köşpendıler bileuşılerınıŋ tituly retınde 可汗 (ke-han) nemese 大汗 (da-han) belgılerımen körsetılgen. Bırınşı jaǧdaida, 汗 («han» dybysy) ieroglifınıŋ aldynda «kelısken, laiyqty, rūqsat» degen maǧynany bıldıretın可 («ke» dybysy) belgısı tūr.
Ekınşı jaǧdaida, «han» aldynda 大 («iä») belgısı tūr, ol belgı «ülken, ūly» degendı bıldıredı.
Al «han» - 汗 sözınıŋ özı qytai tılınen audarǧanda «ter, qara ter» degendı bıldıredı, etıstık retınde «terleu, terlep-tepşu, qara terge tüsu» degendı bıldıredı.
Belgılerdıŋ tırkesı «mındettı türde terleu» nemese «ülken terlegen (bıreu)» maǧynalaryna ie. Qytai imperatory «Aspan Ūly» ekenın eskere otyrǧanda, «han» sözı men 汗 belgısınıŋ maǧynalary müldem basqa maǧynaǧa ie bolady. Köşpelı bileuşıler İMPERATORDYŊ – ASPAN ŪLYNYŊ qyzmetınde ǧana «terleitın», «qara terge tüsetın», «terleuge rūqsat alatyn» da «ūly» dep atalatyn!
Bileuşıge titul beru qytai dästürı bolyp keledı, ol onyŋ erekşe märtebesın körsetetın. Köşpendılerdıŋ köşbasşylary bahadur, bek jäne t.s.s. dästürlı äskeri ataqtardan basqa, bilık tituldaryn imperatordyŋ qolynan ǧana alatyn.
Temüjınnıŋ özı, «Şyŋǧys-han» atalmas būryn, aimaqtyq şekara zastavasynyŋ qolbasşysy lauazymyna nominaldy türde säikes keletın qytailyq «chauthuri» ataǧyn taǧyp jürdı. Sonymen qatar, «Moŋǧoldardyŋ qūpiia aŋyzy» boiynşa kereiıttıŋ basşysy Togoril men taidjuitter basşysy Temüjın, tatarlarǧa qarsy küresudegı kömek üşın Szin imperiiasynan: bırınşısı «vana» (bileuşı) ataǧyn, al ekınşısı «chauthuri» titulyn aldy.
Monǧoldar men Szin imperiiasynyŋ qarym-qatynasynda Şyŋǧys hannyŋ Orta patşalyqqa degen erekşe qarym-qatynasynyŋ obektivtı faktoryn da eskergen jön: Temüjin moŋǧoldary «Qytaimen» tolyq maǧynadaǧy soǧys küiınde bolǧan joq. Tatarlarmen soǧys kezınde imperatordyŋ qyzmetınde bolumen qatar, Temüjın Szin imperiiasyna 1210 jylǧa deiın alym tölep otyrǧan.
Moŋǧol köşpendılerı qazırgı Qytai aumaǧyndaǧy äskeri qaqtyǧystarǧa osy nemese basqa memlekettık bırlestıktıŋ jaǧynda belsendı türde qatysqan. Mäselen, 1207-1209 jyldary Temüjınnıŋ küşterı Si-Sia tangut memleketıne qarsy Szin jaǧynda bolǧan, alaida būl moŋǧoldar 50 milliondy (!) Soltüstık Qytaidy baǧyndyru üşın onymen baiypty jäne däiektı türde soǧys jürgıze alady degendı bıldırmeidı. Negızınen, Temüjınnıŋ «şapqyndary» janjaldyŋ būl nemese basqa tarabynan syi alumen aiaqtalatyn, sonyŋ ışınde imperator saraiynyŋ hanşaiymdary da bolatyn.
Qytai, moŋǧol äskeri küşterınıŋ saiasi täueldılıgıne Şyŋǧys hannyŋ qaitys bolǧanynan keiın ǧana Hubilai hannyŋ tūsynda tüstı. Onyŋ üstıne, Qytaidy «baǧyndyru» köbınese, bilıktegı saiasi rejimder haosqa ūşyratqan, konstitusiialyq tärtıptı retke keltıru men İmperiiadaǧy memlekettık bilıktı qalpyna keltıruge ūqsaityn. Sonymen bırge Hubilai han «tazartudan» keiın özınıŋ Iýan äuletın qūrdy!
Moŋǧoldar Qytaida bileuşı äulet retınde zaŋdastyrylǧannan keiın ǧana Şyŋǧys han qytai derekterınde 太祖, iaǧni «Tai szu» nemese «Qasiettı negız qalauşy – baba» dep atalady. Onyŋ üstıne, bileuşı retınde oǧan 法天啟運聖武皇帝 degen ataq berılgen, būl «Zaŋǧa jäne Aspannyŋ erkıne säikes sättı türde bileuşı-jauynger bolǧan Jerdıŋ Qasiettı Bileuşısı» degendı bıldıredı. Sonymen bırge titulda maŋyzdy özgerıs oryn alady: köşpelı bileuşılerdıŋ atauyn bıldıretın 汗 «han» belgısı Şyŋǧys handa 皇帝 «huan di»-ge auystyrylady. Al būl titulǧa bırıkken Qytaidyŋ bırınşı imperatory – Sin Şi haundinıŋ özı ǧana ie bolǧan!
Bırıkken Qytaidyŋ alǧaşqy imperatory Sin Şi Huandinıŋ tituly.
Jalǧasy bar...
Avtordyŋ pıkırı redaksiianyŋ közqarasyn bıldırmeidı.
orhon jazuymen jazylǧan «täŋır» sözı
Täŋırşıldık – būl tylsym bolmysqa degen nanym-senımnıŋ qaita jaŋǧyrtylǧan zamanaui tūjyrymdamasy bolyp keledı, onyŋ negızınde kelesı närseler jatyr:
- joǧarǧy qūdai turaly ılımge negızdelgen panteistık ontologiia;
- qiyr şyǧys filosofiiasynyŋ kosmogoniiasy;
- altai şaǧyn halyqtarynyŋ folklorynyŋ mifologiiasy men demonologiiasy.
Täŋırşıldıktıŋ negızgı dıni dogmasyn (qūdailar panteonynda Mäŋgı Aspandy joǧarǧy qūdai retınde tūtu ǧūrpy) teoriialyq nūsqa retınde imperşıl keŋes tarihşysy L. N. Gumilev daiyndaǧan jäne būl dogma onyŋ ejelgı türkılerdıŋ tarihy turaly eŋbekterınde keltırılgen.
«Täŋır» XIII ǧasyrdan berı moŋǧol taipalarynyŋ «joǧarǧy qūdaiy» retınde de atap ötıledı. Şyŋǧys-han bilıgınıŋ kezındegı dıni közqarastar jönındegı sūraqtarǧa Belgrad universitetınıŋ doktory Erenjen Hara-Davannyŋ 1929 jyly basyp şyǧarylǧan «Qolbasşy Şyŋǧys han jäne onyŋ mūrasy. XII-XIV ǧasyrlardaǧy Moŋǧol imperiiasy turaly mädeni-tarihi ocherk» atty eŋbegı arnalǧan. Orysşa basylymnyŋ alǧy sözın joǧaryda atap ötılgen Lev Gumilev jazǧan.
Klassikalyq ǧylymi ortada (etnografiia, dıntanu) «täŋırşılık» dın men nanym-senımnıŋ jeke anyqtamasy retınde qoldanylmaidy. Mūnyŋ sebebı etnogenezdıŋ passionarlyq teoriiasynyŋ ǧylymi-teoriialyq negızınıŋ älsızdıgınde, sol teoriiany äzırleu aiasynda ejelgı türkıler men dala köşpelılerınıŋ senımderı turaly tezister ūsynylǧan edı.
Sondai-aq alternativtı tarihtyŋ tanymal avtory euraziiaşyl Mūrat Adji «täŋırşıldık» būl ejelgı türkılerdıŋ monoteizm tūjyrymdamasy bar dını degen gipotezany ūsynǧan. «Türkıler jäne älem: syrly tarih» atty kıtabynda M. Adji «türkıler älemge Köktegı Qūdaiǧa degen senımdı äkelgen» dep jazady, Qūdai dep «Mäŋgı Kök Aspan» kultın aitady.
«Täŋırşıldık» mifologiiasynyŋ jüielık dıni nanym-senım elementı retındegı tūjyrymdamasy kazaq jazuşy Orynbai Janaidarovtyŋ «Ejelgı Qazaqstan mifterı. Qazaqstan balalar ensiklopediiasy» (Almaty. «Aruna», 2006) atty eŋbegınde ūsynylǧan. Kıtapty Qazaqstannyŋ bılım jäne ǧylym Ministırlıgı ūsynǧan, sonymen qatar basylym Qazaqstan Respublikasynyŋ aqparat, mädeniet jäne sport Ministırlıgınıŋ baǧdarlamasy boiynşa şyǧarylǧan. Basylym 10000 ekzempliar taralymymen şyǧarylǧan.
«Ejelgı Qazaqstan mifterı» qysqaşa annotasiiasynda «Qazaq jäne orys tılderınde balalar men eresekterge arnalyp jazylǧan körkem surettı «Ejelgı Qazaqstan mifterı» atty kıtap erte zamandarda Ortalyq Aziiany mekendegen köşpelı halyqtardyŋ mifologiiasy men dınıne arnalǧan. Avtor ejelgı Qazaqstan jerınde ömır sürgen halyqtar ūstanǧan Täŋırge siynu dını (täŋırşıldık) turaly ūǧynyqty da tartymdy baiandaidy» dep tanystyrylǧan.
Būl jūmysta «täŋırşıldık» tūjyrymdamasynyŋ negızgı «dogmattaryna» baǧa berıletın bolady.
«TÄŊIRŞILDIK» ONTOLOGİIаSY
«Täŋırşıldık» – dıni sinkretizmnıŋ nätijesı
Būl jūmystyŋ kırıspesınde «täŋırşıldık» keŋes däuırınıŋ kezeŋındegı tarihşylar qaita qūrǧan ärı postkeŋestık kezeŋde keibır zertteuşıler jetıldırıp jatqan neoköpqūdaişylyq kult retınde anyqtalǧan. Sondyqtan «täŋırşıldık» ontologiiasy modeldelgen gipoteza bolyp keledı, sonyŋ negızınde etnogenezdıŋ passionarlyq teoriiasynyŋ avtory resei imperalisı L. N. Gumilev jäne onyŋ ızbasarlarynyŋ subektivtı tüsınıkterı jatqan.
L.N. Gumilev sonymen qatar etnolog pen geograf bolǧany mälım. Bolaşaq ǧalym orys aqyndary Nikolai Gumilev pen Anna Ahmatovanyŋ otbasynda düniege kelgen. Onyŋ äkesı N.Gumilev tek aqyn ǧana emes, saiahatşy (Afrikanyŋ äigılı zertteuşısı) da bolǧan, ol Resei armiiasynda qyzmet etken, Bırınşı düniejüzılık soǧysynyŋ qatysuşysy. L. Gumilevtıŋ anasy dvorian äuletınen şyqqan orys aqyny Anna Ahmatova bolǧan. Sondyqtan, «täŋırşıldık» teoriiasyn ejelgı türkılerdıŋ nanym-senımı retınde ūsynǧan ol öz tezisterınde pravoslav-hristiandyq üş Qūdai turaly ideiasy būrmalanǧan dogmalyq formaǧa baǧyttalǧany taŋǧalarlyq emes, sebebı ol sol dästür aiasynda ösıp, tärbielengen. Alaida, ejelgı türkılerdıŋ tarihyn zertteuşısı bola otyryp, L. Gumilev negızgı tarihi derek beretın qytai derekközderınıŋ aiasynda da bolǧan, būl jaǧdai ony trinitarlyq turaly hristian ılımı, qytailyq Aspan tūjyrymdamasy jäne Altai halyqtarynyŋ nanym-senımderı arasynda qandai da bır sintez ızdeuge mäjbür ettı.
Altaidaǧy türkıtıldes ūlttardyŋ nanym-senımderınıŋ dıni sinkretizmı mäselesı keŋes jäne orys etnografiiasy men dıntanu salasynda jetkılıktı türde egjei-tegjeilı zerttelgen.
L. Gumilevtıŋ pıkırı boiynşa «täŋırşıldık» dıni ılım retınde köşpendılerdıŋ «Mäŋgı Kök Aspan» – Täŋır degen joǧarǧy qūdaiǧa tabynuyna negızdeledı, būl tabynuda türkı tamyry bar-mys. Bızdıŋ oiymyzşa, «täŋır» atauy qytaidyŋ «tian di» sözınen şyqqan, būl «aspan iesı» degen maǧynany bıldıredı, būl şyǧu tegı qytai bolǧanyna sılteidı. Sonymen bırge türkı tılınde «aspan» «kök» (kiook) dep aitylady, «täŋır» sözınıŋ paida boluy türkıtıldes köşpendılerdıŋ qytai örkenietımen tyǧyz bailanysta boluymen tüsındırıledı. Türkıler etnotıldık qauymdastyq retınde bızdıŋ däuırımızdıŋ 1-myŋjyldyǧynda qalyptasqanyn jäne olardyŋ alǧaşqy saiasi bırlestıkterı (köşpendılerdıŋ protomemleketterı) b. z. VI ǧasyrynda paida bolǧanyn eskersek, onda būǧan deiın qalyptasqan tuys-taipalyq, negızınde totemdık (animizm elementterımen) nanym-senımder memlekettık qūrylysynyŋ qajettılıkterın qanaǧattandyrmaǧandyǧy tüsınıktı. Sondyqtan tarihşylar köşpendılerde jüielı nanym-senımı nemese institusionaldyq türdegı dını bar dep elestetuı kerek edı.
Osy uaqytqa deiın körşı Qytai (Aspan men Jer arasyndaǧy «Chjunguo» Orta memlekettıŋ tūjyrymdamasy bar imperiia) jeke örkeniet boldy.
Ataqty dıntanuşy L.S. Vasilev özınıŋ «Şyǧys dınderınıŋ tarihy» eŋbegınde: «... Chjou däuırınen bastap, Aspan, özınıŋ joǧarǧy baqylau men retteuşı qainar közı retındegı negızgı funksiiasynda bükıl Qytailyq qūdaiǧa ainaldy, jäne osy qūdaiǧa degen tabynuşylyqqa sakraldy-teistık qana emes, sonymen qatar moraldy-etikalyq aksentı de qoiyldy. Ūly Aspan laiyqsyzdardy jazalap, jaqsylardy marapattaidy dep sanalǧan» – dep jazǧan.
Qytaidaǧy patşa ökımetınıŋ erekşelıgın aǧylşyn filosofy Dj. Tomson da rastady: «... Chjou äuletı tūsynda patşa, būl – «aspandar balasy» degen klassikalyq tūjyrymdama qalyptasqan; ol ekı myŋ jyldan astam uaqytqa deiın özgerıssız derlık bolǧan türınde jüielengen. Osy tūjyrymdama boiynşa, patşa dūrys basqaru üşın de, bükıl materialdyq älemde tärtıp ornatu üşın de jauapty boldy».
İmperiialyq Qytai üşın bileuşını Aspanmen teŋdestıru imperatordyŋ bükıl älem üşın jauapty ekenın bıldıretın, būl älemge olar Qytaidyŋ özı men ony qorşap tūrǧan varvarlyq periferiiany kırgızetın, qytailardyŋ tüsınıgı boiynşa ol periferiia ortalyqqa, iaǧni Chjungoǧa, Aspan asty elınıŋ bileuşısıne, Aspan ūlyna, anyq türde tartylatyn. Būl qūrylym imperiianyŋ resmi ūranynda da körınıs tapty: «tian di» (Aspan İesı) – «huan di» (jerdegı İe), al täŋırşıldıkte aspan qūdaiy-täŋır,al jer qūdaiy-ūmai...
«Täŋırşıldıktı» türkılerge agressivtı türde tyqpalap ūsynuşylar ejelgı qytai örkenietınen Aspanǧa tabynudyŋ ontologiiasyn tolyǧymen qabyldaǧan. Eger Ejelgı Qytaida Aspanǧa tabynuşylyq imperatordy Aspannyŋ ūly dep, onyŋ bilıgıne qūdaii qasiet beru üşın kerek bolsa, onda Gumilev boiynşa Aspanǧa tabynuşylyq köşpelı bileuşılerdıŋ bilıgın ideologiialyq tūrǧydan zaŋdastyru üşın qajet boldy.
Türkıler men ortaǧasyrlyq moŋǧoldardyŋ qarapaiym tuys-taipalyq nanym-senımderı ırı aumaqtyq jaulap alular kezınde köşpendı bileuşılerdıŋ bilıgınıŋ ideialyq tüsındırmesı bola almaǧandyǧy aiqyn. Būl üşın bır jahandyq, örkeniettı ideia qajet, köşpendılerde ondai ideia bolmaǧandyqtan, olarǧa neǧūrlym örkeniettı körşılerınen bileuşınıŋ qūdaii bilıgı turaly ideiany aluǧa tura keldı.
L.N. Gumilevtıŋ oiynşa «täŋırşıldık» XII-XIII ǧasyrlarǧa qarai qana aiaqtalǧan tūjyrymdamanyŋ türıne ie boldy. Tarihi tūrǧydan alǧanda būl kezeŋ eŋ ataqty köşpendı bileuşı Şyŋǧys hannyŋ qyzmet etu däuırıne säikes keledı. Däleldeme retınde Soltüstık Qytai men Orta Aziiaǧa joryqtaryna deiın Temüjınnıŋ özın «Şyŋǧys han», «Aspan ūly» dep jariialap, joǧarǧy şaman-täŋırşıl (Kokochu)Teb-Tengriden bata alǧan faktısın keltıredı, būl bileuşı bilıgınıŋ teokratiialyq tabiǧaty jaiyndaǧy zamanaui tüsınıkterge tolyq sai keledı.
«Täŋırşıldıktıŋ» dıni derek közıne ataǧy şyǧa qoimaǧan «euraziialyq» Erenjen Hara-Davannyŋ «Qolbasşy Şyŋǧys han jäne onyŋ mūrasy. XII-XIV ǧasyrlardaǧy Moŋǧol imperiiasy turaly mädeni-tarihi ocherk» kıtabyn jatqyzuǧa bolady. Būl ǧylymi mazmūndylyq tūrǧysynan kümändı jūmys (1992 jyly Almatyda basylyp şyqqan) barlyq şyŋǧyshanofilderdıŋ, sondai-aq köşpendılerdıŋ balamaly tarihyn süietınderdıŋ «üstel bibliiasy» bolyp tabylady.
Avtordyŋ būl kıtapty jazuǧa degen yntasy kırıspede keltırılgen jäne oqyrmandy bırden tüsınuge beiım etedı: «Älem tarihynda suymas ız qaldyrǧan moŋǧoldardyŋ tamaşa kösemı men tarihyna osy uaqytqa deiın tek qatary sirek şyǧystanuşylar ǧana den qoiatyn... Europanyŋ ruhani mädenietın ainytpai saludyŋ arqasynda, I Petr zamanynan bastap qazırgı kezge deiın ūlasyp kele jatqan, Reseidı tyǧyryqqa tıregen ädetten ainu üşın, «öz-özıŋdı tany» jäne «öz ruhyŋdy joǧaltpa» degen ūrandy ūstanu kerek edı». Alaida, doktor Hara-Davannyŋ europalyq mädeni mūrasyna degen sonşamalyq skeptikalyq közqarasyn avtordyŋ kıtapty jazu kezındegı közqaras qaişylyǧynan baǧalau kerek – ol orys emigranty bolǧan.
«Täŋırşıldıktıŋ» tanymal teoretikterınıŋ sanatyna türkılerdı bükıl adamzattyŋ ata-babasy jäne jer betındegı barlyq örkenietterdıŋ negızın qalauşylary dep sanaityn imperşıl orys zertteuşısı Murat Adjidı jatqyzuǧa bolady.
Qytai örkenietı jäne köşpendıler: tarihi rakurs
Tan imperiiasy jäne türkıler
Türkı nanymynyŋ mäselelerın naqty tarihi prosesterden oqşaulandyruǧa bolmaidy. Dıni nanym-senımder ışınara äleumettık bolmystyŋ körınısı bolyp tabylatyny jūrtqa mälım. Ejelgı qoǧamdar kult deŋgeiıne köbınese özderınıŋ kündelıktı tūrmysyn, tuys-taipalyq äleumettık differentterdı, ata-babalarynyŋ tarihyn jäne taǧy sol siiaqtylardy köteretın. Sol siiaqty, köşpendılerdıŋ dıni nanym-senımderı, özındık tarihi qūbylystar nemese belgılı bır äleumettık kütulerdıŋ tabiǧattan tys salasyndaǧy ekstrapoliasiiasy bolatyn.
Türkıler, jazbaşa derekközderde saiasi bırlestık retınde alǧaş ret V ǧasyrda atap ötılıp, etno-saiasi qauymdastyq retınde Soltüstık Qytaidan Soltüstık Afrikaǧa deiıngı aumaqta ülken röl atqarǧan. Sondyqtan türkılerdıŋ dıni nanym-senımderınıŋ mäselelerı, voliuntarizm men trivializmnıŋ kez-kelgen körınısterınen täuelsız, obektivtı baǧalaudy talap etedı.
«Täŋırı»-nı türkılerdıŋ qūdaiy retınde anyqtauşylyq europalyq etnograftardyŋ aiyryp oquynyŋ arqasynda boldy. Orys zertteuşısı V. V. Radlov Bılge qaǧan stellasyndaǧy jazbany orys jäne nemıs tılderıne audarǧan. Osydan keiın, XIX ǧasyrdyŋ aiaǧynda V. Tomsen, H. N. Orhun, S. E. Malov, T. Tekin Monǧoliiadaǧy Orhon özenınıŋ aŋǧaryndaǧy eskertkışterdıŋ jazbalarynyŋ («Kül-Tegın» stelasy) jaŋa interpretasiialaryn ūsyndy.
«Täŋırşıldık» ideiasy türkılerdıŋ dını retınde Bılge qaǧan (Koşo-Saidam aŋǧarynyŋ stelasy) jazbalarynyŋ keiıngı interpretasiiasyna negızdelgen : «Täŋır menı jarylqap, qoldady, sättılık menıŋ jaǧymda boldy, sondyqtan men qaǧan boldym».
Kül-tegın stelasynyŋ jazbalaryna tüsınık beru kezınde, būl stelanyŋ, Aşina äuletınıŋ bileuşılerı qaitys bolǧannan keiın qaǧan äuletınıŋ imperiiaǧa sıŋırgen eŋbegın moiyndau üşın, Tan imperatorynyŋ nūsqauymen oiylǧanyn eskeru qajet. Ondaǧy jazular qytai jäne türkı tılderınde jasalǧan, būl keiınnen olardyŋ mazmūnyn aşuǧa mümkındık berdı. «Täŋırı» dep «Aspan» (tian di) qytai qūdaiyn tüsınu kerek bolsa, onda «Täŋırdıŋ jarylqauy men qoldauy» turaly jazular, Tan imperatory - Aspan Ūlynyŋ, türkı qaǧandaryn imperiia jaularymen küreste jarylqauy men qoldauyn bıldıredı. Örkeniettı «Qytai» türkılerdı eşqaşan da täuelsız küş retınde qabyldamaǧany belgılı, ortalyq türkılerdı ünemı rettep otyruǧa tura keletın: ne bolmasa qyzmetke aluǧa, ne bolmasa basqa varvarlarǧa qaǧystyruǧa, ne bolmasa assimiliasiialauǧa keletın köşpendıler (periferiia) dep tanityn.
Tan imperatorynyŋ türkılerdıŋ Aşina äuletıne degen alǧystylyǧy qytailardyŋ jaqyn arada arabtarmen kezdesuı aiasynda da tüsınıktı bola tüsedı.
Bılge qaǧan zamanyndaǧy türkıler imperiialyq äskerde qyzmet etetın, soltüstık şekarany küzetetın, imperiianyŋ şetındegı bülınşılıktı basuǧa kömektesetın. Kül Tegınnıŋ qaitys bolǧanynan (731 j.), sondai-aq Bılge qaǧannyŋ ulanuynan keiın (734 j.) imperatorǧa adal qyzmet etken Aşin äuletınıŋ bileuşılerınıŋ küşı on jyl boiy älsıredı. 741 jyly qaǧanatta azamattyq soǧys, özara tartystar, körşılerdıŋ şabuyly bastaldy, al imperator Tan Siuan-szun türkı qaǧanynyŋ äuletıne Qytaida saiasi baspana ūsyndy. Aşin äuletınıŋ tarihy (onyŋ ışınde Şyǧys qaǧanatynyŋ tarihy) 745 jyly soŋǧy qaǧan Baimei-han Qūlyn-bektı öltıruımen aiaqtaldy.
751 jyly Tan äuletı tūsyndaǧy Qytai, soltüstıgınde Aşina äuletı siiaqty myqty odaqtasy bolmaǧany üşın, äigılı Talas şaiqasynda arabtardan jeŋılıs tapty.
Būl şaiqas örkeniettık maǧynaǧa ie boldy: Tan imperiiasynyŋ qūldyrauy bastalyp, Qytaidyŋ Batysqa qarai ılgerıleuı toqtady.
«Tian» - būl «Aspan» (Tian) degen maǧynany bıldıretın qytai ieroglify.
Şamandyq dabyldaǧy «Täŋırdıŋ» beinesı.
XIII ǧasyrdaǧy Szin imperiiasy men köşpelı moŋǧoldar
Monǧoldardyŋ dındarlyǧy (Aspanǧa tabynu kultı) turaly mif Erenjen Hara-Davannyŋ «Qolbasşy Şyŋǧys han jäne onyŋ mūrasy. XII-XIV ǧasyrlardaǧy Moŋǧol imperiiasy turaly mädeni-tarihi ocherk» kıtabynda egjei-tegjeilı türınde berılgen.
XI-XIII ǧasyrlardaǧy köşpelı moŋǧol taipalary da VIII ǧasyrdaǧy türkı taipalarynyŋ jaǧdaiynda boldy: imperiianyŋ soltüstık şekaralaryndaǧy şielenıs, özara soǧystar, şapqyndar jäne ... imperatorǧa degen adal qyzmet!
«Han» titulyn köşpelı bileuşılerge imperatorlyq sarai bergenı belgılı. Aspan Ūlynyŋ qyzmetındegı pälen «gur-handar», «van-handar», «ha-handar», «daian-handar» özderınıŋ ataqtaryn qytai altyn patşalyq ükımetınıŋ kansleriiasynyŋ rūqsatymen ǧana alatyn. «Han» sözınıŋ bileuşı tituly retındegı anyqtamasy ne türkı, ne moŋǧol tılderınde joq.
Būl sözdıŋ maǧynasy men onyŋ qytai tılındegı ideogrammasy qyzyqty.
Qytai tılınde «han» sözı köşpendıler bileuşılerınıŋ tituly retınde 可汗 (ke-han) nemese 大汗 (da-han) belgılerımen körsetılgen. Bırınşı jaǧdaida, 汗 («han» dybysy) ieroglifınıŋ aldynda «kelısken, laiyqty, rūqsat» degen maǧynany bıldıretın可 («ke» dybysy) belgısı tūr.
Ekınşı jaǧdaida, «han» aldynda 大 («iä») belgısı tūr, ol belgı «ülken, ūly» degendı bıldıredı.
Al «han» - 汗 sözınıŋ özı qytai tılınen audarǧanda «ter, qara ter» degendı bıldıredı, etıstık retınde «terleu, terlep-tepşu, qara terge tüsu» degendı bıldıredı.
Belgılerdıŋ tırkesı «mındettı türde terleu» nemese «ülken terlegen (bıreu)» maǧynalaryna ie. Qytai imperatory «Aspan Ūly» ekenın eskere otyrǧanda, «han» sözı men 汗 belgısınıŋ maǧynalary müldem basqa maǧynaǧa ie bolady. Köşpelı bileuşıler İMPERATORDYŊ – ASPAN ŪLYNYŊ qyzmetınde ǧana «terleitın», «qara terge tüsetın», «terleuge rūqsat alatyn» da «ūly» dep atalatyn!
Bileuşıge titul beru qytai dästürı bolyp keledı, ol onyŋ erekşe märtebesın körsetetın. Köşpendılerdıŋ köşbasşylary bahadur, bek jäne t.s.s. dästürlı äskeri ataqtardan basqa, bilık tituldaryn imperatordyŋ qolynan ǧana alatyn.
Temüjınnıŋ özı, «Şyŋǧys-han» atalmas būryn, aimaqtyq şekara zastavasynyŋ qolbasşysy lauazymyna nominaldy türde säikes keletın qytailyq «chauthuri» ataǧyn taǧyp jürdı. Sonymen qatar, «Moŋǧoldardyŋ qūpiia aŋyzy» boiynşa kereiıttıŋ basşysy Togoril men taidjuitter basşysy Temüjın, tatarlarǧa qarsy küresudegı kömek üşın Szin imperiiasynan: bırınşısı «vana» (bileuşı) ataǧyn, al ekınşısı «chauthuri» titulyn aldy.
Monǧoldar men Szin imperiiasynyŋ qarym-qatynasynda Şyŋǧys hannyŋ Orta patşalyqqa degen erekşe qarym-qatynasynyŋ obektivtı faktoryn da eskergen jön: Temüjin moŋǧoldary «Qytaimen» tolyq maǧynadaǧy soǧys küiınde bolǧan joq. Tatarlarmen soǧys kezınde imperatordyŋ qyzmetınde bolumen qatar, Temüjın Szin imperiiasyna 1210 jylǧa deiın alym tölep otyrǧan.
Moŋǧol köşpendılerı qazırgı Qytai aumaǧyndaǧy äskeri qaqtyǧystarǧa osy nemese basqa memlekettık bırlestıktıŋ jaǧynda belsendı türde qatysqan. Mäselen, 1207-1209 jyldary Temüjınnıŋ küşterı Si-Sia tangut memleketıne qarsy Szin jaǧynda bolǧan, alaida būl moŋǧoldar 50 milliondy (!) Soltüstık Qytaidy baǧyndyru üşın onymen baiypty jäne däiektı türde soǧys jürgıze alady degendı bıldırmeidı. Negızınen, Temüjınnıŋ «şapqyndary» janjaldyŋ būl nemese basqa tarabynan syi alumen aiaqtalatyn, sonyŋ ışınde imperator saraiynyŋ hanşaiymdary da bolatyn.
Qytai, moŋǧol äskeri küşterınıŋ saiasi täueldılıgıne Şyŋǧys hannyŋ qaitys bolǧanynan keiın ǧana Hubilai hannyŋ tūsynda tüstı. Onyŋ üstıne, Qytaidy «baǧyndyru» köbınese, bilıktegı saiasi rejimder haosqa ūşyratqan, konstitusiialyq tärtıptı retke keltıru men İmperiiadaǧy memlekettık bilıktı qalpyna keltıruge ūqsaityn. Sonymen bırge Hubilai han «tazartudan» keiın özınıŋ Iýan äuletın qūrdy!
Moŋǧoldar Qytaida bileuşı äulet retınde zaŋdastyrylǧannan keiın ǧana Şyŋǧys han qytai derekterınde 太祖, iaǧni «Tai szu» nemese «Qasiettı negız qalauşy – baba» dep atalady. Onyŋ üstıne, bileuşı retınde oǧan 法天啟運聖武皇帝 degen ataq berılgen, būl «Zaŋǧa jäne Aspannyŋ erkıne säikes sättı türde bileuşı-jauynger bolǧan Jerdıŋ Qasiettı Bileuşısı» degendı bıldıredı. Sonymen bırge titulda maŋyzdy özgerıs oryn alady: köşpelı bileuşılerdıŋ atauyn bıldıretın 汗 «han» belgısı Şyŋǧys handa 皇帝 «huan di»-ge auystyrylady. Al būl titulǧa bırıkken Qytaidyŋ bırınşı imperatory – Sin Şi haundinıŋ özı ǧana ie bolǧan!
Bırıkken Qytaidyŋ alǧaşqy imperatory Sin Şi Huandinıŋ tituly.
Jalǧasy bar...
Avtordyŋ pıkırı redaksiianyŋ közqarasyn bıldırmeidı.
Tūrarbek Qūsaiynov,
"Demos" QB töraǧasy
