Jolaman Qūjiman, änşı: Än salsaŋ mamyrlatyp…

– Jolaman aǧa, sız Mädidıŋ «Qarake­sek», «Qarqaraly», «Üşqoŋyryn», Ükı­lı Ybyraidyŋ «Tolqyn», «Şalqyma­syn», Aqan serınıŋ «Üş toty qūs», «Şäm­şi-qamar» änderın, sondai-aq Bırjan saldyŋ da änderın oryndap jürsız. Dästürlı änderdıŋ bügıngı auditoriiasy qandai?

– Dästürlı änderdı tyŋdaityn auditoriia qazırgı taŋda keŋ dep aita almaimyn. Baiaǧyda keŋestık däuırde halqymyz Bır­jan, Aqan serılerdıŋ änderın ızdep jürıp tyŋdauşy edı. Qazır ökınışke qarai olai emes. Maz­mūny tereŋ, sözı bai änderdı tyŋ­dauşylardyŋ sany az. Aqparat qūral­darynyŋ köbeiıp, şeteldık baila­nystardyŋ artuynan soŋǧy uaqytta jastarymyz özımızdıŋ töl tuyndyla­ry­myz­ǧa qyzyǧuşylyq tanyta qoimaityn boldy. Osy jerde, «Dästürlı än» degen sözben kelıse almaitynymdy aitqym keledı. Osy turasynda änşı Erlan Tö­leutai da: «Ol qazaqtar üşin, tüsingen adam üşin dūrys bolar. Biraq orystil­diler men sondai ūǧym­daǧylar üşin ūlttyq än önerimizdi folklorlyq deŋgeige tüsiretin atau», – dep jür. Men de sol oidamyn. Jalpy HIH ǧasyrda tuǧan änderdıŋ barlyǧy klassikalyq şyǧar­malar ǧoi. Şeteldıkter öz şyǧar­ma­laryn klassikaǧa teŋeidı. Bız nege teŋe­meimız? Qarap otyrsaŋyz, jaŋaǧy aityp ketken Mädi, Aqan serı, Bırjan saldardyŋ tuyndylary sol älem aityp jürgen klassikadan artyq bolmasa kem emes. «Jiyrma bes», «Gauhar tas» siiaqty köptegen halyq ände­rımızdıŋ änı de, sözı de bai, tärbielık mänı zor asyl mūramyzdyŋ bıregeiı. Keŋ diapazondaǧy änderımız şetel tyŋdarmandaryn qairan qaldyryp jatady. Sondyqtan ūlttyq klassika dep tolyq aituǧa bolady. Qazırgı jastary­myz­dyŋ osy tamyrdan ajyrap, qūnarsyz qaŋǧyr-küŋgırge boi ūryp bara jatqany qynjyltady. Osy därejesı biık tuyndy­larymyzdyŋ jastar tarapynan tys qa­lyp jatatyny qinaidy. Būl jerde auyl jastarynyŋ arasynan tyŋdarman­dardyŋ, oryndauşylardyŋ tabylatyny sözsız, bıraq qala jas­tary alysta jür. Oǧan nasihattyŋ azdyǧy sebep şyǧar…

– Osy ūlttyq tuyndylarymyzdyŋ qai-qai­sysyn almasaŋyz da mazmūny tereŋ filosofiiamen ūştasyp jatady. Sol tereŋdıktıŋ tüp maqsaty nede dep oilaisyz?

– Ol – halyqtyŋ oi-örısınıŋ biıktıgı, sana-sezımınıŋ tereŋdıgı, parasatynyŋ joǧarylyǧynda jatyr. Kez kelgen şyǧarmada ülken oi jatyr. Astarynda tär­bielık, män jatyr. Eŋ bastysy barlyq änderden anaiylyq tūrpatty kezdestır­meisız. Bır ǧana sözımen-aq jastarǧa tärbielık maǧyna bere alady. Bır-aq auyz sözımen köp dünienı jetkızedı. Osyndai qasietterın eskeretın bolsaq, bır än – bır kıtap. Ärqaisysynyŋ mazmūnynyŋ jan-jaqtylyǧy baiqalyp tūrady. Tıptı ömırde de äŋgıme arasynda öz oiymyzdy däldep jetkızu üşın sol änderdıŋ ara­syndaǧy ötkır sözderdı paidalanyp jatamyz. Öitkenı töl tuyndynyŋ alar orny erekşe. Osy jerde aita keteiın, Täuelsız­dıgımızdıŋ 20 jyl­dyǧyna orai «Bırjan dep atym şyqty alty Alaşqa» atty ta­qyryppen Studentter saraiynda qazaq­tyŋ bırtuma perzentı Bırjan Qojaǧū­lūlynyŋ änderınen keş ötedı. Būl keşte Bırjan änderı şyrqalyp, ūly änşınıŋ ömırınen syr şertıledı. Ony ūiymdas­tyruşylardyŋ bırı «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq saitynyŋ bas redaktory Arman Äubäkır ekeumız Bırjannyŋ osy künge deiın ai­tylmaǧan, mūraǧatta şaŋ basyp qalǧan änderın ızdes­tırıp, bırazyn taptyq. Olardyŋ da özındık salmaǧy bar, qūndy tuyndylar ekenı anyq.

– Birjan saldyŋ jaŋa änderi jaiynda toly­ǧyraq aityp ketseŋız…

– Ahmet Jūbanov aǧamyzdyŋ eŋbegı­men tabylǧan, sondai-aq Bırjannyŋ öz auzynan estıgen qariialardyŋ bırınen-bırıne jetıp, el auzynda jürgen änderı tabyldy. Osy keşte Bırjannyŋ 14-15 şaqty jaŋa änderı oryndalatyn bolady. Mysaly, «Äielı Äpışke aitqa­ny», Abaiǧa jazǧan öleŋderı, «Men kördım ūzyn qaiyŋ qūla­ǧanyn», «Mınezı jüirıkterdıŋ soqpa-soqpa», «Jas­tarǧa» degen änderın älı eşkım estıgen emes.

Än salsaŋ, mänerlep ait, mamyrlatyp,

Jıgıttıŋ jaraspaidy tasyrlyǧy, – dep, Bırjan atamyz aityp ketkenındei, är än öz mänerınde oryndaluy tiıs. Osyny men şäkırtterıme de aitumen kelemın.

Äŋgımelesken

Tolqyn SADYROVA

«Dala men qala».