ŞYŊǦYS HANNYŊ QYTAIŞYLDYǦY
Täŋırşıldık senım-nanym Şyŋǧys hannyŋ kultymen tyǧyz bailanysta ekenın ūmytpauymyz kerek.Osy oraida belgılı dıntanuşy,mädinettanuşy, filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Mūrtaza Būlūtai täŋırşıl-şamanist Şyŋǧys han turaly äleumettık jelıdegı jazbalarynda mynandai derekter keltıredı:
Qytai jerın jaulap alǧan Şyŋǧys han äkımşılık aimaqtarǧa basşy etıp köbınese ūlty qytailardy taǧaiyndaǧan eken.
Şyŋǧys han Temudjin bolyp jürgen kezınde 1196 jyly Qytaidyŋ Szin imperiiasynan "Jüzbasy" degen resmi äskerı şen alǧan edı, būl degen Temudjin Qytai ofiserı boldy degen söz. 1206 jyly handyqqa jetkenın eskersek, osy qytai äskeri şenınıŋ köp paidasy tigen sekıldı...
Temudjin Qytaidyŋ Szin imperiiasynyŋ ofiserı bolyp onşaqty jyl küş jinap, 1206 jyly han taǧyna otyrdy da qalǧan ömırınde Qytai qamqorşylaryna qaryzyn qaitaryp, solardyŋ qyzmetın ısteumen boldy.Onyŋ basty dälelı retınde Şyŋǧys hannyŋ Qytaidyŋ Daoist nanymyndaǧy Chuan-Chen sektasyn tıkelei özınıŋ qamqorlyǧyna alǧandyǧyn körsetuge bolady. Chuan Chen sektasynyŋ basty maqsaty Qytai jerın küireuden qorǧau jäne qytaidyŋ Han mädenietın basşylyqqa alu bolatūǧyn. Şyŋǧys han Chuan Chen hramdaryn salyqtan bosatyp, olarǧa ierarhiiada eŋ joǧary oryndy bergen eken. Būl dıni aǧym bızdegı sopylyq tariqattar men säläfiler siiaqty serpın alyp, memlekettıŋ barlyq qūrylymdarynda jaqtauşylaryn ūiymdastyryp, sol kezdegı eŋ quatty, eŋ yqpaldy äleumettık-saiasi küşke ainalypty. Şyŋǧys hannyŋ äskerı men uäkılderınıŋ köbısın qytailardy süiuge, qytailarǧa ūqsauǧa baulyǧan osy dıni-saiasi aǧym bolǧan eken...
Tarihta Şyŋǧys hanǧa deiın üş patşalyq bolyp, bır-bırımen qyrylysyp, bastary eşqaşan da bırıkpegen qytailardy Şyŋǧys han men ūrpaqtary bır tudyŋ astynda bırıktırıp, bırtūtas qytai memleketı etıp, bastaryn bırıktırıp, oǧan deiın eşbır qytai imperatory qol jetkıze almaǧan närsenı jasap kettı. Sondyqtan, qytailar Şyŋǧys hannyŋ eskertkışın ornatyp, oǧan qanşa taǧzym etıp, qanşa alǧys aitsa da jönı bar...
Qytailar mūŋǧūl bilıgı degen aty bolmasa ıs jüzınde qytailardyŋ özderı bilegen Iýan äuletınıŋ tarihyn qytai tarihynyŋ bır parasy retınde qabyldaidy, olar mūŋǧūldardy bızdı sūrady dep bas qatyrmaidy da. Osy jelıden mänchjur bilıgınde özegınen teppei, qytaidyŋ tarihynyŋ bır bölıgı dep köredı. Qytailardyŋ Şyŋǧys handy därıptep dürkın dürkın serial, kinofilm tüsıruı tegın emes; bır jaǧynan mūqym qytaidyŋ basyn bırıktırıp ketkenı üşın aitqan raqymetı şyǧar, al ekınşı jaqtan sol Iýan imperiiasynyŋ jerı bızdıŋ jerımız dep özderınıŋ ekspansiialyq josparlaryna Iýan men Şyŋǧys han ornatqan Mūŋǧūl patşalyǧyn tu etıp köterıp jatqan syŋailary bar...
Bızdegı Şyŋǧys hannyŋ janküierlerı ony keremet bır aqyldy adam, danyşpan, oişyl, strateg etıp körsetkısı keledı, sonyŋ ışınde Şyŋǧys babam täŋırge tabynǧan dep soǧatyndary bar. Al sol täŋırge tabynǧyş Şyŋǧystyŋ közınıŋ tırısınde eŋ jaqsy köretın balasy Ugedei budda dınınıŋ eŋ ülken hramyn ortalyq qala Qaraqorymnyŋ qaq ortasyna äkep ornatyp qoiǧan eken...
ŞYŊǦYS HANNYŊ AQYLŞYLARY KIMDER?!?
Şyŋǧys hannyŋ psihologiiasyn bırşama zerttedım, osy taqyrypqa arnalǧan zertteu maqalalardy oqyp şyqtym. Şyŋǧystyŋ osynşalyqty qanışer bolyp şyǧuynda onyŋ balalyq şaǧynyŋ qatty äserı bolǧan eken. Eŋ bırınşı äkesı Esugai barady da bıreudıŋ äielın tartyp alady, osydan Temudjin (iaǧni Şyŋǧys) tuǧan ǧoi. Bala bolsa da estıgen ǧoi, bälkım balalardan estıgen şyǧar, ülken kısıler aitqan şyǧar degendei. Özınıŋ kımnıŋ balasy ekenın oilaumen bolǧan sekıldı. Osydan bır aşuşaŋdyq, ışkı narazylyq stressı qalyptasqan sekıldı. On jastaǧy ınısın öltırgen, äkesı bır şeşesı bölek ınısın, mümkın ıştei qyzǧanǧan şyǧar onyŋ äkesı men şeşesı eş dausyz bolǧany üşın. Osydan keiın öz şeşesı de terıs būrylǧan. Özınıŋ tuysqandary taişuyttar da ony tastap ketken, tastamaq tügılı öltıruge tyrysqan ǧoi. Aita bersek äŋgıme köp. Äkesı aittyrǧan qalyŋdyǧyn merkıtter alyp qaşyp ketken, jarty jyldan keiın qaityp kelgende jüktı bolǧan. Qarap otyrsaŋyz ylǧi bır terıs aǧys, ylǧi bır qorlyq köru, osynyŋ bärı Temudjinnıŋ mınez qūlqyna qatty äser etken bolu kerek.
Mysaly, tarihta Aleksandr Makedonskii, Napoleon, Şyŋǧys, Gitler, Stalin, Mao siiaqty adamdar adamnyŋ oilau qabıletınen tys mölşerde zūlymdyq jasap, käduılgı qūmyrsqany qyrǧandai etıp genosid jasap, būryn soŋdy bolmaǧan qanışerlıkke barǧandyqtarymen tanymal bolǧan. Napoleonnan būryn jäne odan keiın fransuzdar soǧysqan joq pa, älbette soǧysty, bıraq onyŋ bärı qalypty tüsınıktegı soǧystar edı. Gitlerden būryn nemıster soǧysqan joq pa, Gitlerden 25-aq jyl būryn bırınşı soǧysta osy nemıster soǧysty ǧoi, bıraq ol nege köp aitylmaidy?! Öitkenı, ol soǧysta nemıster qūddy Gitler siiaqty genosid jasaǧan joq, faşizm jasaǧan joq. Osyndai mysaldardy köbeituge bolady. Şyŋǧys han bükıl adamzat tarihyndaǧy nömırı bırınşı jauyz, nömırı bırınşı qanışer. Onyŋ ūltynda, dınınde eş şaruam joq, meilı mūŋǧūl bolsyn, meilı pūtqa tabynsyn, menıŋ ony jek köretın sebebım jäne qazaǧymnan alşaqtatqym keletını - onyŋ jauyzdyǧy, aiausyzdyǧy, meiırımsızdıgı, qanışerlıgı. Adamzat örkenietıne eŋ ülken soqqyny berdı, mūsylman örkenietı osy Şyŋǧystyŋ şabuyldarymen qūlady, sol qūlaǧannan älı tūra alǧan joq. Şyŋǧys han köşpelı mūŋǧūldyŋ balasy emes, Baikal kölıne jaqyn maŋdaǧy orman mūŋǧūldarynyŋ balasy, osy jerın de aşyp alǧan jön. Ony qūddy bır köşpendılerdıŋ tuyn kötergen, otyryqşy halyqtarǧa qarsy solardyŋ abyroiyn qorǧaǧan qaharman etıp körsetu naǧyz adasuşylyq. Şyŋǧys köşpelı bolǧandyqtan jortuyldap jürgen joq, oǧan mūsylman jäne evrei saudagerler qai jerde qandai qazyna bar ekenın aityp otyrǧan, ol sol qazynalardy tonap alamyn dep qalai bolsa solai jortuyldap, şabuyldap otyrǧan. Äielqūmarlyǧy syn kötermeidı, qai eldıŋ patşasyn öltırse sonyŋ äielın özıne qatyn ǧyp alǧan, odan basqa är halyqtyŋ eŋ sūlu boidaq qyzdary eŋ äuelı Şyŋǧysqa syilyqqa berılıp tūrǧan, derekterde 3,000 astam qatyny bolǧany aitylady. Bügıngı künı 18 mln adam genetikalyq jaǧynan Şyŋǧystyŋ ūrqymyn dep jatsa, ol bır äielden taramaityny aitpasa da belgılı. Qoryta aitqanda, men Şyŋǧystyŋ ömırınen, ıstegen ısterınen ülgı alarlyq, ǧibrat alarlyq, tärbie eterlık eşbır dünie körıp tūrǧan joqpyn, moraldyq kelbetı tömen, san milliondaǧan adamnyŋ qanyn arqalap ketken būl tirandy tek laǧynetteumen ömır ötkızsek, ūrpaqqa onyŋ jauyzdyqtaryn nasihattap otyrsaq sauap bolar edı dep oilaimyn.
Qazaq handaryn Şyŋǧystyŋ ūrpaǧy sanap, sol arqyly Şyŋǧysty qazaqqa, qazaqtyŋ tarihyna äkep qosu, būl dūrys emes. Bırınşıden, qazaq handary şynymen de Şyŋǧystyŋ biologiialyq ūrqy ma emes pe, būl älı naqty däleldengen närse emes. Joşy merkıttıŋ balasy bolsa, osy Joşydan taraidy delıngen qazaq handary qalaişa Şyŋǧystyŋ ūrqy bolmaq?!? Būnyŋ anyq qanyǧyna jetu üşın Şyŋǧystyŋ, Joşynyŋ, qazaq handarynyŋ bärınıŋ DNK analizın jasau kerek, sonda bärı bırden belgılı bolady. Al, jaraidy, qazaq handary Şyŋǧystyŋ tıkelei ūrqy deiıkşı, sonda Şyŋǧystyŋ qazaqqa, qazaq tarihyna qandai qatysy bolmaq?!? Erte däuırde bır taipa ösıp, ekınşı taipany basyp alyp, osynyŋ bärı jeŋımpaz taipanyŋ atymen atanǧan nemese ösken taipa öz ışınde bölınıp basqa taipalarǧa, odan ary memleketterge jıktelgen, etnogenez, jaŋa taipalar men halyqtardyŋ paida bolu prosessı. Osy bölıngen taipalar taǧy da bırımen bırı soǧysqan. Qazaqtar da solai paida boldy, Özbek hannan Äbılqaiyr ūlysynan bölınıp, bız qazaqpyz dep atap özderın, qosylǧan taipalardyŋ bärıne superidentifikasiia retınde qazaq etnonimın paidalandy, östıp qazaq boldy. Al qazaqqa qosylmai qalǧan rulardyŋ, taipalardyŋ adamdary özbek bolyp qaldy, qazaqqa qosylǧandary qazaq boldy. Būl aityp otyrǧanymyz 1227 jyly ölgen Şyŋǧys hannan 250-300 jyldan keiın bolǧan etnogenezis prosessterı, oǧan Şyŋǧystyŋ qandai qatysy boluy mümkın?!? Älde Şyŋǧys özınıŋ onynşy ūrpaǧyna (!) sotovyi telefonnan sms jıberıp otyrǧan ba qazaq bolyŋdar, qazaq handyǧyn ornatyŋdar dep??? Külkılı äŋgıme ǧoi. Şyŋǧys mūŋǧūl edı, mūŋǧūl bolyp ömırden öttı. Qytaidy bilegen ūrpaqtary qytai boldy, İran jerın bilegenderı parsylanyp kettı, Türkıstan elderın bilegenderı türıktendı, Mūŋǧūliiada qalǧandary ǧana mūŋǧūldyǧyn saqtap qaldy. Adam öldı me osy düniedegı şaruasy bıttı degen söz, özı ölgennen keiıngı bolǧan uaqiǧalarǧa eş qatysy bolmaidy. Şyŋǧys ta solai. Är adam solai ǧoi. Al qazaq handary qazaq, öitkenı olar özderıne ergen halyqpen bırge qazaq bolyp bölındı. Han, töre bolǧan soŋ halyqtan alym alyp kün köru kerek, ol üşın olarǧa halyq kerek, bodan kerek. Han töre bolǧan soŋ bilık etıp, ükım şyǧaryp tūru kerek, ol üşın olarǧa halyq kerek, būqara kerek. Şyŋǧystan keiın bilıkke kelgennıŋ bärı osy sebeptı bölınıp, taqqa talasyp, jıktelıp, ūsaqtalyp, aqyrynda türık jūrty orys pen qytaidyŋ bodanyna ailanyp kettı, būǧan tıkelei kınälı osy handar men solardyŋ aqsüiek atanǧan şonjarlary dep oilaimyn. Osy sebeptı qazaqtyŋ tarihyna, qazaqqa Şyŋǧysty eş jolatpaudy ūsynar edım. Qazaq Şyŋǧysty bılmegen, qazaqtyŋ auyz ädebietınde, maqal-mätelderınde, qissa dastandarynda, küilerınde, kısı attarynda, jyr aŋyzdarda, folklorda Şyŋǧys turaly eşnärse de joq! Esımhannyŋ eskı, Qasymhannyŋ qasqa joly degen qazaq, nestorian iaki arab bolsa da Atymtai Jomartty ūmytpaǧan, qazaq, Qozy körpeştı jyr dastanǧa ailandyrǧan qazaq, Qorqyttyŋ küiın ūmytpaǧan qazaq, Qojanasyr men Aldarkösenı, Er Tarǧyn men Er Jänıbektı ūmytpaǧan qazaq Şyŋǧysty ūmytqan, bılmegen, estımegen de. Osyny aŋǧarǧan Şyŋǧys hannyŋ qazırgı janküierlerı qoldan jyr dastan jazyp, nebır jalǧan närselerdı qūrastyryp, onyŋ bärın bır aqsaqaldan aldyq dep, bügınge deiın jinalmai qalǧan dep ädebietke qosyp jatyr, būl halyq jadyna, halyq tarihyna jasalǧan qiianat. Bıraq, ondai jalǧan dastandardy ajyratu öte oŋai, täuelsızdıkten bergı jyldary şyqqanynan-aq bıluge bolady. Al qazaq handaryna keler bolsaq, jaqsysymen jamanymen olar bızdıŋ handarymyz, qazaqtyŋ handary. Qazaqty damytyp, ılgerıletu üşın tübegeilı özgerıster jasai almaǧandary ärine ökınıştı.
Ahmet Baitūrsynūly “Äi, qap!” jūrnalynyŋ 1911 j. şyqqan №1 sanyndaǧy maqalasynda bylai dep aşyna jazǧan: “Handary da, halqy da ǧylym, önerdı kerek qylmaǧan. Bırımen bırı jaulasyp, basqa berekelı jūmys oilanbaǧan. Özge jūrttar ılgerı basqanda, qazaq kerı basqan. Hany nadan, halqy nadan, jūrty myqty memlekettıŋ janynda öz aldyna han bolyp tūruǧa köp küş kerek eken; ol küş alty baqan ala auyz qazaqta bolmaǧan”
Şyŋǧystyq feodaldyq jüienı zerttegen ǧalymdarymyz bylai deidı: “Mūŋǧūl sūltandary üstem tap ökılı edı jäne qarastyrylyp otyrǧan kezeŋde olar türkı qoǧamynyŋ eŋ bedeldı saiasi küşıne ainaldy…Şyŋǧys ūrpaqtary şyǧu tegıne bailanysty saiasi artyqşylyqqa, qoǧamnyŋ özge müşelerıne qaraǧanda zaŋǧa negızdelgen jeŋıldıkterge ie boldy. Būl köbınese bırdei qylmysy üşın türlı äleumettık toptardyŋ adamdary türlışe jaza tartudan körındı. “Kımde kım sūltandy ne qojany öltırse, - dep jazyldy “jetı jarǧy” qaulylarynda,- ol ölgen adamnyŋ tuystaryna jetı adamnyŋ qūnyn töleidı. Sūltandardy ne qojany sözben renjıtkenı üşın toǧyz mal, soqqyǧa jyqqany üşın 27 bas mal töleidı”. Osy zaŋ boiynşa qoǧamnyŋ türlı toptarynyŋ jauapkerşılıgın baǧalaudyŋ türlışe boluy olardyŋ bırdei emes mındetterın tuǧyzdy; sūltandarǧa eşqandai mındetkerlık (äskerden basqa) jüktelmedı. Qazaq ūlystary sūltandardyŋ barlyǧynyŋ “Arqar” atty erekşe ūrany boldy, bıraq ony jai halyq – “qarasüiekter” qoldana almady” (Amanjolov, K., Rahmetov, Q., Türkı Halyqtarynyŋ Tarihy, Almaty, Bılım, 1997, 25-27 better..)
Halyq basşysyz qalmaidy, Şyŋǧys hannan būryn da odan keiın de basşylar bolǧan, bileuşıler bolǧan. Qazaq jerınde özderın Şyŋǧystyŋ tıkelei ūrpaǧymyz degender bilık etken eken, halyqqa taŋdau mümkındıgı berılmegen. Öitkenı, Jänıbek pen Kerei sūltandar qazaq bolyp özderınıŋ tuystarynan bölınıp, jaŋa memlekettık qūrylym ornatqanda ailanadaǧy eldıŋ bärınde negızınen sol Şyŋǧys ūrpaqtary bilıkte bolypty, būqara halyq ta qalyptasqan jüieden şyǧa almaǧan ǧoi. Būl bızdıŋ sorymyz boldy. Şyŋǧys ūrpaqtary bilegen eldıŋ bärı qūrdymǧa kettı, al Şyŋǧystyŋ kım ekenın de bılmeitın nemıster, fransuzdar, italiialyqtar, japondar, aǧylşyndar t.b. bärı de myqty el bolyp kettı...
Qazaq jerınde töre tūqymdarynyŋ bilıgı äbden bekıp, quyrşaq ta bolsa, solardyŋ ükımı jürıp tūrǧan kez,ol şamamen 1450-1500 jyldar, özbekterden bölınıp, özınıŋ nemere tuys bauyrlarynan ırgesın bölıp, aqsüiekterdıŋ jaŋa handyq ornatu kezeŋı. Solardan keiıngı aqsüiekterdıŋ intellektualdy deŋgeiı, oilau qabıletı, paiym parasaty asa tereŋ bolmaǧany baiqalady. Qoqandar köşpelı bolmaǧandyqtan bärıbır özderınıŋ būrynǧy bilık tärtıpterıne oralǧan ǧoi. Qytai da sondai, İran jerı de, Resei de, bärı bırte bırte mūŋǧūldardan, bilıktegı Şyŋǧys ūrqynan qūtylyp, özderınıŋ memleketterın ornatyp, damu jolynda bolǧan. Bızdıŋ qazaq dalasynda kerı prosess boldy, bilıktegı handar qazaqty otyryqşy ömırge, oquǧa, bılım aluǧa, öndırıs aşuǧa ügıttegen joq, ony ügıtteitındei özderınıŋ köregendı paiym-parasattary bolǧan joq, qaita Şyŋǧys hannyŋ jasaq zaŋyndaǧy ösietın mūqiiat ūstanyp, köşpelı ömırdı berık ūstanǧan, halyqtan alym alyp, tegın ömır sürıp jüre bergen. Köşpelı jūrt öse me, dami ma?!? Myŋ jyl köşe berse de sol qalpy qala beredı ǧoi. Oǧan dälel köşpelı ǧūndar men saqtardyŋ kezındegı tūrmystyq deŋgeidıŋ keşegı köşpelı qazaqqa deiın eş özgerıssız keluı. Jalpy, jer betındegı adamzattyŋ bärı ertede köşpelı bolǧan ǧoi, olar bırte bırte otyryqtanyp, jerdı igerıp, egın egıp, tūraqtanyp, tamyr jaiyp, qala salyp, öndırıs aşyp degendei osy küngı örkeniet deŋgeiıne alyp kelgen. Al 400 jyl bilık etken qazaq handarynan jazylǧan bır kıtap ta qalǧan joq! Eşbır qala salyp, oqu orny aşpaǧan. Jaqyn maŋdaǧy orystar men qytailardyŋ küşeiıp, damyp, ösıp kele jatqanyn körmegen, köre almaǧan. Uaqtyly şara qoldanyp, reformalar jasap, halyqtyŋ ılgerıleuıne, memlekettıŋ basqa eldermen bäsekelesu qabıletınıŋ qalyptasuyna eşbır üles qosa almaǧan. Ahmet Baitūrsyn atamyz sony aityp ketken. Qazaq handyǧy qūlaǧanda qazaqtar osydan ekı myŋ jyl būrynǧy halyqtardyŋ damu deŋgeiınde bolsa orystar äjeptäuır damyǧan, qaru-jaraq öndırısı bar, quatty el bolǧan, aramyzda ekı myŋ jyldyq damu deŋgeiı parqy bolǧan, onymen qalai küresesıŋ, oǧan qalai tötep tūra alasyŋ?!? Europalyqtar Soltüstık Amerikaǧa barǧanda ūqsas jaǧdai boldy, köşıp jürgen qyzylterılerdıŋ oq pen baltadan basqa qarulary bolmaǧan, olar aǧylşyndar men fransuzdarǧa ne ıstei alsyn?! Mıne, mäsele osynda, qalǧan sözdıŋ bärı bos...
Alǧaşqy qazaq elşılerı sonau Täuekel hannyŋ tūsynda 1594-1595 jj. Mäskeuge barǧan eken. Sonda olar Mäskeu patşalyǧynyŋ damyǧan mädenietın, qalalyq ömırın, damyp kele jatqan tehnologiialyq öndırısterın, atap aitqanda myqty qaru-jaraq önerkäsıbın körmedı deisız be? Handar men hanzadalar orystardyŋ myqty qaru-jaraǧynyŋ bır künı öz elıne kezeletının boljamady deimız be? Qaityp elge kelgen olar sol jetıstıkterge jetu üşın nege äreket qylmaǧan? Nege jastardy oqu-bılımge jūmyldyryp, ekonomikany küşeituge şara qoldanbaǧan?
1450-1500 jyldary Europa äjeptäuır damyǧan edı, Dante (1265-1321), Da Vinchi (1452-1519), Makiavelli (1469-1527), Bruno (1548-1600), Kopernik (1473-1543), Erazm (1464-1536), Filippo Brunelleski (1377—1446), Kepler (1571-1630), bırneşeuın ǧana jazdym. İdeialary bügıngı künnıŋ özınde universitterde oqytylyp jatqan myŋdaǧan ǧalym, oişyl, filosof, önerşı däl sol ǧasyrda Europada düniege keldı, osylardyŋ tynymsyz eŋbekterınıŋ jemısın bügın bızder körıp jürmız. Al köşpelı mūŋǧūldardan kım şyqty, özımızdıŋ qazaqtan kım bar?!? Qaraqşylyq jasap, bıreudıŋ malyn barymtalap köşıp jürgennen asa alǧan joqqoi...
Aşarşylyqta basqa jūrttan köp qyrylǧanymyzdyŋ bır sebebı osy köşpendılık qoi dep oilaimyn, endı endı otyryqtanyp jatqanda baqqan malyn qolynan tartyp alyp edı bıttı, jappai qyryldy, öitkenı basqa künkörıs amaly joq edı. Al köşpelı tūrmyspen qalyptasyp, äbden süiekke sıŋıp ketken bolmaşy mınezder qazaqqa eş jaqsylyq äkelgen emes ..
Ärine, bolar ıs boldy, bıraq, ötken tarihqa syn közben qaraǧanymyz häm ǧibrat alǧanymyz jön, aǧaiyn.
Keide osy Şyŋǧys hannyŋ janküierlerınıŋ pıkırlerın oqyp qalam, Şyŋǧys han öte keremet aqyldy adam bolǧan degen, onyŋ aqyldylyǧy sonşalyq, ol sol kezdegı eŋ myqty memleketterdıŋ bärın qūlatqan eken deidı älgı bılgışter.
Şyŋǧys handa qaidaǧy aqyl, qaidaǧy bılım?!? Özı oqymaǧan, hat tanymaǧan adam bolsa, ol tyşqan aulap jep jürıp, qalaişa örkeniettı memleketterdı qūlata alǧan? Eş aqylǧa syimaityn närse.
Ailaǧa kelgende basy qatty ıstegen boluy äbden mümkın, bailyqqa jetu üşın, altyn men asyl tasqa ie bolu üşın qazırgı bazardaǧy beisauat keibır bai saudagerlerdıŋ tırlıgındei...
Al onyŋ osynşama memlekettı, osynşama qalany küiretuı aqyldylyqtyŋ nätijesı emes, qatıgezdıktıŋ, aiausyzdyqtyŋ nätijesı ekenı belgılı.
Degenmen, rasymen de myqty myqty memleketterdı qūlatyp, jermen jeksen etıp, halqyn aiamai qyrǧan, al oǧan küşı qalai jetken, sol eldermen soǧysqanda soǧys taktikalary men barlau mälımetterın, soǧys qūraldaryn qaidan alǧan, kım aqyl aitqan degen zaŋdy sūraq tuyndaidy.Zerttep qarasaq ainalasyndaǧy keŋesşılerı öŋkei qytailar, köp jyl qytai armiiasynda qyzmet etken ofiserler, joǧary lauazymdy tūlǧalar. Sonymen qatar qidan (qaraqytai) jäne chjurchjen elınıŋ satqyndary da osylarǧa qosylyp, öz elderınıŋ şabuylǧa ūşyrauyna sebep bolǧan adamdar. Osylarǧa qosa soǧdy, parsy, oiǧyr tb halyqtardan da aqylşylary bolǧan.
Bırınşıden, Qidan patşalyǧy (qaraqytailar) Şyŋǧys hannyŋ aldyndaǧy mūŋǧūltektı qidan halqy ornatqan patşalyq.
Şyŋǧys han ornatqan şapqynşylyqty käsıp etken qūrylym osy Qidan patşalyǧynyŋ jalǧasy, mūragerı. Qazaq tılınde qaraqytailar turaly köp jaqsy närse aitylmaǧan, halyq jadynda qorqynyşpen, üreimen qatar atalatyn memleket bolǧan, osydan tüsınuge bolady olardyŋ Şyǧys Türkıstan men Jetısu jerınde jasaǧan zūlymdyqtaryn.Sol üşın Şyŋǧys hannyŋ ūrpaǧy degen (oǧan da talas bar ūly ekenıne) täŋırşıl şaman Joşyny ūlyqtau dūrys emes! Otyrardy oirandaǧannyŋ bırı sol emes pe?!? Şyŋǧys hannyŋ joryqtarynda Joşy joiuşy küştıŋ bırı bolǧan, basynda bolǧan. Al kelesı jyly äl-Farabi babamyzdyŋ tuǧanyna 1150 jyl, sony ūlyqtaiyq! Ǧylymǧa ölşeusız üles qosqan, qanşa maqtansaq ta laiyqty tūlǧa, bükıl älem moiyndaǧan jerlesımızdı eş ūialmai, betımız qyzarmai, basymyz jerge qaramai qasterleuge bolady ǧoi. Jazǧan eŋbekterı bar, örkeniettıŋ damuyna orasan zor üles qosqan oişyl, dana, hakım babamyz tūrǧanda, sansyz adamdy qyryp, örkeniettı joiǧan Şyŋǧys pen Joşyny ūlyqtap qaitemız?!?- dep bügıngı qazaq qoǧamyndaǧy kökeitestı tarihi oqiǧalarǧa Mūrtaza aǧamyz öz qynjylysyn osylai bıldıredı.
Al matematik Asqar Jūmadıldaev aǧamyz bolsa:
Qazırgı damyǧan zamanda qazaqqa tehnokrat kerek. Öitkenı bız erteŋ söz ūiqastyǧy, ädemılıgımen alǧa şyǧyp kete almaimyz. Ony sız moiyndaisyz, men moiyndaimyn. Balaŋyz moiyndamaidy. "Oi, atamyz boltun eken", - deidı. "Aita beredı",- deidı. Boldy. Bız nemen maqtanamyz?! Qazır sūrasaŋ: "Oibai, Şyŋǧyshan qazaq eken, oibai, Adam ata qazaq eken, oibai, İsa paiǧambar qazaq eken" deidı.Şyŋǧys handy bır minut qazaq dep esepteiık,ne özgeredı sonda? Marsta alma güldeidı me? Iýpiterde jel tūra ma? Bız mysaly mäŋgılık el degendı jiı aitamyz. Mäŋgılık el degen qanşa jyl? 1 jyl, 10 jyl ma? Qalai bız ol kezge deiın ömır süremız?
Būl nenı bıldıredı?! Būl bızdıŋ ūlttyŋ älı damyp jetıspegendıgın bıldıredı. Bala deŋgeiınde ekenın bıldıredı. Būl – provinsializm. Öitkenı, bügın maqtanatyn eşteŋesı joq, sondyqtan ötkenımen maqtanady. Sız ötkenmen maqtanbaŋyz. Sız bügınmen maqtanyŋyz-deidı ǧalym aǧamyz.
Sol siiaqty ziialy qauymnyŋ arasynda Şyŋǧyshannyŋ ūlty turaly dau men onyŋ Ortalyq Aziia örkenietıne jasaǧan qiianaty turaly belgılı qalamger «Qazaqstan» ūlttyq arnasyndaǧy "Parasat maidany" jobasynyŋ avtory ärı jürgızuşısı Darhan Äbdık:
"Aitylmaidy. Aitylmaityn sebebı - bızdıŋ jazuşylarymyzdyŋ köbı jastaiynan töbelesıp öspegen. Al, töbelesıp öspegen adam ärqaşan qara küşke tabynatyn qorqaq bolady. Qorqaq adamnyŋ barlyǧy bilık basyndaǧy bıreudıŋ qara küşın pır tūtady. Bıreuge zorlyq-zombylyq jasaǧan adamdy keremet köredı. Mysaly, maǧan Şyŋǧyshannyŋ ūltynyŋ kım ekenı bärıbır. Öitkenı, Şyŋǧyshannyŋ zūlymdaryqtarynyŋ barlyǧy tarihta qaldy. Mysaly, onyŋ Otyrardy alǧan kezde bükıl halqyn qalai qyrǧany, kıtaphanalardy örtegenı, Qaiyrhannyŋ kömeiıne qorǧasyn qūiǧany turaly derekter bar. Şyŋǧyshan - dombyranyŋ kömeiıne qorǧasyn qūiǧan adam. Esterıŋızde bar ǧoi, "Aqsaq qūlan" degen küidıŋ aŋyzy. Dombyranyŋ kömeiıne qorǧasyn qūidy degen ne söz? Ol - halyqtyŋ ünın öşırdı degen söz", - dep jauap berdı.
Qazaqtyŋ aŋyzynda, folklorynda Şyŋǧyshan turaly bır de bır jaǧymdy söz joq ekenın tılge tiek etken Darhan Äbdık ony oilap tauyp jürgen keiıngı "sauaty şamaly, komplekstary bar jazuşylar" deidı.
Şyŋǧyshandy därıpteitın bolsaq - äl-Farabidı joqqa şyǧaru kerek!
"Eger sızder Şyŋǧyshandy därıpteseŋızder, onda äl-Farabidy joqqa şyǧaru kerek. Öitkenı äl-Farabi şyqqan Otyrardy qūrtqan - Şyŋǧyshan! Eger sızder Şyŋǧyshandy därıpteseŋızder, onda, Gitler de keremet. Onda Napoleon da, Stalin de keremet. Eger Sızder adamnyŋ ūlylyǧyn onyŋ parasatymen, ızgılıgımen emes, tek, jaulap alu qūdyretımen ölşeseŋızder, onda Şyŋǧyshanǧa tabynasyzdar. Bıraq, Şyŋǧyshanǧa tabynǧan qoǧam - eşqaşan ızgılıktı qoǧam bolmaidy", - dep Darhan Äbdık myrza ūly bileuşıge qatysty pıkırın bıldırdı.
Sonymen qatar jurnalist Şyŋǧys hannyŋ joryqtary Ortalyq Aziia elderınıŋ damuyn jetı ǧasyr artqa şegergenın atap öttı.
"Moŋǧol şapqynşylyǧyna deiın Ortalyq Aziiada köşede kıtap satyldy, adamdar oqudy, jazudy bıldı degen söz. Demek, onda örkeniettı orta boldy degen söz. Al, Moŋǧol şapqynşylyǧynan keiın bız kıtap oqudy, jazudy qaşan üirendık? Sovet ükımetı kelgen soŋ ǧana üirendık. 200 emes. Mysaly, Şyŋǧyshannyŋ şapqynşylyǧy XIII ǧasyrda bolsa, bız qaitadan oqyp-jazuǧa XX ǧasyrda ǧana keldık. Sonda, ekı jüz emes, jetı jüz jylǧa keiın şegerıp tūr. Demek, bız örkenietten jetı jüz jylǧa keşeuıldedık", dei kele qoǧam qairatkerı orta ǧasyrlarda 200 myŋ halqy bolǧan Otyrar sekıldı qalalar talqandalmaǧanda, bügın London, Parij, Niu-İork degen qalalarǧa ainalatyn edık jäne "Ortalyq Aziianyŋ örkenietı - qazır bükıl Evropa, bükıl älem süisınetın örkeniet bolar edı", - degen edı.
Jalǧasy bar...
Avtordyŋ pıkırı redaksiianyŋ közqarasyn bıldırmeidı!
ŞYŊǦYS HANNYŊ AQYLŞYLARY KIMDER?!?
Şyŋǧys hannyŋ psihologiiasyn bırşama zerttedım, osy taqyrypqa arnalǧan zertteu maqalalardy oqyp şyqtym. Şyŋǧystyŋ osynşalyqty qanışer bolyp şyǧuynda onyŋ balalyq şaǧynyŋ qatty äserı bolǧan eken. Eŋ bırınşı äkesı Esugai barady da bıreudıŋ äielın tartyp alady, osydan Temudjin (iaǧni Şyŋǧys) tuǧan ǧoi. Bala bolsa da estıgen ǧoi, bälkım balalardan estıgen şyǧar, ülken kısıler aitqan şyǧar degendei. Özınıŋ kımnıŋ balasy ekenın oilaumen bolǧan sekıldı. Osydan bır aşuşaŋdyq, ışkı narazylyq stressı qalyptasqan sekıldı. On jastaǧy ınısın öltırgen, äkesı bır şeşesı bölek ınısın, mümkın ıştei qyzǧanǧan şyǧar onyŋ äkesı men şeşesı eş dausyz bolǧany üşın. Osydan keiın öz şeşesı de terıs būrylǧan. Özınıŋ tuysqandary taişuyttar da ony tastap ketken, tastamaq tügılı öltıruge tyrysqan ǧoi. Aita bersek äŋgıme köp. Äkesı aittyrǧan qalyŋdyǧyn merkıtter alyp qaşyp ketken, jarty jyldan keiın qaityp kelgende jüktı bolǧan. Qarap otyrsaŋyz ylǧi bır terıs aǧys, ylǧi bır qorlyq köru, osynyŋ bärı Temudjinnıŋ mınez qūlqyna qatty äser etken bolu kerek.
Mysaly, tarihta Aleksandr Makedonskii, Napoleon, Şyŋǧys, Gitler, Stalin, Mao siiaqty adamdar adamnyŋ oilau qabıletınen tys mölşerde zūlymdyq jasap, käduılgı qūmyrsqany qyrǧandai etıp genosid jasap, būryn soŋdy bolmaǧan qanışerlıkke barǧandyqtarymen tanymal bolǧan. Napoleonnan būryn jäne odan keiın fransuzdar soǧysqan joq pa, älbette soǧysty, bıraq onyŋ bärı qalypty tüsınıktegı soǧystar edı. Gitlerden būryn nemıster soǧysqan joq pa, Gitlerden 25-aq jyl būryn bırınşı soǧysta osy nemıster soǧysty ǧoi, bıraq ol nege köp aitylmaidy?! Öitkenı, ol soǧysta nemıster qūddy Gitler siiaqty genosid jasaǧan joq, faşizm jasaǧan joq. Osyndai mysaldardy köbeituge bolady. Şyŋǧys han bükıl adamzat tarihyndaǧy nömırı bırınşı jauyz, nömırı bırınşı qanışer. Onyŋ ūltynda, dınınde eş şaruam joq, meilı mūŋǧūl bolsyn, meilı pūtqa tabynsyn, menıŋ ony jek köretın sebebım jäne qazaǧymnan alşaqtatqym keletını - onyŋ jauyzdyǧy, aiausyzdyǧy, meiırımsızdıgı, qanışerlıgı. Adamzat örkenietıne eŋ ülken soqqyny berdı, mūsylman örkenietı osy Şyŋǧystyŋ şabuyldarymen qūlady, sol qūlaǧannan älı tūra alǧan joq. Şyŋǧys han köşpelı mūŋǧūldyŋ balasy emes, Baikal kölıne jaqyn maŋdaǧy orman mūŋǧūldarynyŋ balasy, osy jerın de aşyp alǧan jön. Ony qūddy bır köşpendılerdıŋ tuyn kötergen, otyryqşy halyqtarǧa qarsy solardyŋ abyroiyn qorǧaǧan qaharman etıp körsetu naǧyz adasuşylyq. Şyŋǧys köşpelı bolǧandyqtan jortuyldap jürgen joq, oǧan mūsylman jäne evrei saudagerler qai jerde qandai qazyna bar ekenın aityp otyrǧan, ol sol qazynalardy tonap alamyn dep qalai bolsa solai jortuyldap, şabuyldap otyrǧan. Äielqūmarlyǧy syn kötermeidı, qai eldıŋ patşasyn öltırse sonyŋ äielın özıne qatyn ǧyp alǧan, odan basqa är halyqtyŋ eŋ sūlu boidaq qyzdary eŋ äuelı Şyŋǧysqa syilyqqa berılıp tūrǧan, derekterde 3,000 astam qatyny bolǧany aitylady. Bügıngı künı 18 mln adam genetikalyq jaǧynan Şyŋǧystyŋ ūrqymyn dep jatsa, ol bır äielden taramaityny aitpasa da belgılı. Qoryta aitqanda, men Şyŋǧystyŋ ömırınen, ıstegen ısterınen ülgı alarlyq, ǧibrat alarlyq, tärbie eterlık eşbır dünie körıp tūrǧan joqpyn, moraldyq kelbetı tömen, san milliondaǧan adamnyŋ qanyn arqalap ketken būl tirandy tek laǧynetteumen ömır ötkızsek, ūrpaqqa onyŋ jauyzdyqtaryn nasihattap otyrsaq sauap bolar edı dep oilaimyn.
Qazaq handaryn Şyŋǧystyŋ ūrpaǧy sanap, sol arqyly Şyŋǧysty qazaqqa, qazaqtyŋ tarihyna äkep qosu, būl dūrys emes. Bırınşıden, qazaq handary şynymen de Şyŋǧystyŋ biologiialyq ūrqy ma emes pe, būl älı naqty däleldengen närse emes. Joşy merkıttıŋ balasy bolsa, osy Joşydan taraidy delıngen qazaq handary qalaişa Şyŋǧystyŋ ūrqy bolmaq?!? Būnyŋ anyq qanyǧyna jetu üşın Şyŋǧystyŋ, Joşynyŋ, qazaq handarynyŋ bärınıŋ DNK analizın jasau kerek, sonda bärı bırden belgılı bolady. Al, jaraidy, qazaq handary Şyŋǧystyŋ tıkelei ūrqy deiıkşı, sonda Şyŋǧystyŋ qazaqqa, qazaq tarihyna qandai qatysy bolmaq?!? Erte däuırde bır taipa ösıp, ekınşı taipany basyp alyp, osynyŋ bärı jeŋımpaz taipanyŋ atymen atanǧan nemese ösken taipa öz ışınde bölınıp basqa taipalarǧa, odan ary memleketterge jıktelgen, etnogenez, jaŋa taipalar men halyqtardyŋ paida bolu prosessı. Osy bölıngen taipalar taǧy da bırımen bırı soǧysqan. Qazaqtar da solai paida boldy, Özbek hannan Äbılqaiyr ūlysynan bölınıp, bız qazaqpyz dep atap özderın, qosylǧan taipalardyŋ bärıne superidentifikasiia retınde qazaq etnonimın paidalandy, östıp qazaq boldy. Al qazaqqa qosylmai qalǧan rulardyŋ, taipalardyŋ adamdary özbek bolyp qaldy, qazaqqa qosylǧandary qazaq boldy. Būl aityp otyrǧanymyz 1227 jyly ölgen Şyŋǧys hannan 250-300 jyldan keiın bolǧan etnogenezis prosessterı, oǧan Şyŋǧystyŋ qandai qatysy boluy mümkın?!? Älde Şyŋǧys özınıŋ onynşy ūrpaǧyna (!) sotovyi telefonnan sms jıberıp otyrǧan ba qazaq bolyŋdar, qazaq handyǧyn ornatyŋdar dep??? Külkılı äŋgıme ǧoi. Şyŋǧys mūŋǧūl edı, mūŋǧūl bolyp ömırden öttı. Qytaidy bilegen ūrpaqtary qytai boldy, İran jerın bilegenderı parsylanyp kettı, Türkıstan elderın bilegenderı türıktendı, Mūŋǧūliiada qalǧandary ǧana mūŋǧūldyǧyn saqtap qaldy. Adam öldı me osy düniedegı şaruasy bıttı degen söz, özı ölgennen keiıngı bolǧan uaqiǧalarǧa eş qatysy bolmaidy. Şyŋǧys ta solai. Är adam solai ǧoi. Al qazaq handary qazaq, öitkenı olar özderıne ergen halyqpen bırge qazaq bolyp bölındı. Han, töre bolǧan soŋ halyqtan alym alyp kün köru kerek, ol üşın olarǧa halyq kerek, bodan kerek. Han töre bolǧan soŋ bilık etıp, ükım şyǧaryp tūru kerek, ol üşın olarǧa halyq kerek, būqara kerek. Şyŋǧystan keiın bilıkke kelgennıŋ bärı osy sebeptı bölınıp, taqqa talasyp, jıktelıp, ūsaqtalyp, aqyrynda türık jūrty orys pen qytaidyŋ bodanyna ailanyp kettı, būǧan tıkelei kınälı osy handar men solardyŋ aqsüiek atanǧan şonjarlary dep oilaimyn. Osy sebeptı qazaqtyŋ tarihyna, qazaqqa Şyŋǧysty eş jolatpaudy ūsynar edım. Qazaq Şyŋǧysty bılmegen, qazaqtyŋ auyz ädebietınde, maqal-mätelderınde, qissa dastandarynda, küilerınde, kısı attarynda, jyr aŋyzdarda, folklorda Şyŋǧys turaly eşnärse de joq! Esımhannyŋ eskı, Qasymhannyŋ qasqa joly degen qazaq, nestorian iaki arab bolsa da Atymtai Jomartty ūmytpaǧan, qazaq, Qozy körpeştı jyr dastanǧa ailandyrǧan qazaq, Qorqyttyŋ küiın ūmytpaǧan qazaq, Qojanasyr men Aldarkösenı, Er Tarǧyn men Er Jänıbektı ūmytpaǧan qazaq Şyŋǧysty ūmytqan, bılmegen, estımegen de. Osyny aŋǧarǧan Şyŋǧys hannyŋ qazırgı janküierlerı qoldan jyr dastan jazyp, nebır jalǧan närselerdı qūrastyryp, onyŋ bärın bır aqsaqaldan aldyq dep, bügınge deiın jinalmai qalǧan dep ädebietke qosyp jatyr, būl halyq jadyna, halyq tarihyna jasalǧan qiianat. Bıraq, ondai jalǧan dastandardy ajyratu öte oŋai, täuelsızdıkten bergı jyldary şyqqanynan-aq bıluge bolady. Al qazaq handaryna keler bolsaq, jaqsysymen jamanymen olar bızdıŋ handarymyz, qazaqtyŋ handary. Qazaqty damytyp, ılgerıletu üşın tübegeilı özgerıster jasai almaǧandary ärine ökınıştı.
Ahmet Baitūrsynūly “Äi, qap!” jūrnalynyŋ 1911 j. şyqqan №1 sanyndaǧy maqalasynda bylai dep aşyna jazǧan: “Handary da, halqy da ǧylym, önerdı kerek qylmaǧan. Bırımen bırı jaulasyp, basqa berekelı jūmys oilanbaǧan. Özge jūrttar ılgerı basqanda, qazaq kerı basqan. Hany nadan, halqy nadan, jūrty myqty memlekettıŋ janynda öz aldyna han bolyp tūruǧa köp küş kerek eken; ol küş alty baqan ala auyz qazaqta bolmaǧan”
Şyŋǧystyq feodaldyq jüienı zerttegen ǧalymdarymyz bylai deidı: “Mūŋǧūl sūltandary üstem tap ökılı edı jäne qarastyrylyp otyrǧan kezeŋde olar türkı qoǧamynyŋ eŋ bedeldı saiasi küşıne ainaldy…Şyŋǧys ūrpaqtary şyǧu tegıne bailanysty saiasi artyqşylyqqa, qoǧamnyŋ özge müşelerıne qaraǧanda zaŋǧa negızdelgen jeŋıldıkterge ie boldy. Būl köbınese bırdei qylmysy üşın türlı äleumettık toptardyŋ adamdary türlışe jaza tartudan körındı. “Kımde kım sūltandy ne qojany öltırse, - dep jazyldy “jetı jarǧy” qaulylarynda,- ol ölgen adamnyŋ tuystaryna jetı adamnyŋ qūnyn töleidı. Sūltandardy ne qojany sözben renjıtkenı üşın toǧyz mal, soqqyǧa jyqqany üşın 27 bas mal töleidı”. Osy zaŋ boiynşa qoǧamnyŋ türlı toptarynyŋ jauapkerşılıgın baǧalaudyŋ türlışe boluy olardyŋ bırdei emes mındetterın tuǧyzdy; sūltandarǧa eşqandai mındetkerlık (äskerden basqa) jüktelmedı. Qazaq ūlystary sūltandardyŋ barlyǧynyŋ “Arqar” atty erekşe ūrany boldy, bıraq ony jai halyq – “qarasüiekter” qoldana almady” (Amanjolov, K., Rahmetov, Q., Türkı Halyqtarynyŋ Tarihy, Almaty, Bılım, 1997, 25-27 better..)
Halyq basşysyz qalmaidy, Şyŋǧys hannan būryn da odan keiın de basşylar bolǧan, bileuşıler bolǧan. Qazaq jerınde özderın Şyŋǧystyŋ tıkelei ūrpaǧymyz degender bilık etken eken, halyqqa taŋdau mümkındıgı berılmegen. Öitkenı, Jänıbek pen Kerei sūltandar qazaq bolyp özderınıŋ tuystarynan bölınıp, jaŋa memlekettık qūrylym ornatqanda ailanadaǧy eldıŋ bärınde negızınen sol Şyŋǧys ūrpaqtary bilıkte bolypty, būqara halyq ta qalyptasqan jüieden şyǧa almaǧan ǧoi. Būl bızdıŋ sorymyz boldy. Şyŋǧys ūrpaqtary bilegen eldıŋ bärı qūrdymǧa kettı, al Şyŋǧystyŋ kım ekenın de bılmeitın nemıster, fransuzdar, italiialyqtar, japondar, aǧylşyndar t.b. bärı de myqty el bolyp kettı...
Qazaq jerınde töre tūqymdarynyŋ bilıgı äbden bekıp, quyrşaq ta bolsa, solardyŋ ükımı jürıp tūrǧan kez,ol şamamen 1450-1500 jyldar, özbekterden bölınıp, özınıŋ nemere tuys bauyrlarynan ırgesın bölıp, aqsüiekterdıŋ jaŋa handyq ornatu kezeŋı. Solardan keiıngı aqsüiekterdıŋ intellektualdy deŋgeiı, oilau qabıletı, paiym parasaty asa tereŋ bolmaǧany baiqalady. Qoqandar köşpelı bolmaǧandyqtan bärıbır özderınıŋ būrynǧy bilık tärtıpterıne oralǧan ǧoi. Qytai da sondai, İran jerı de, Resei de, bärı bırte bırte mūŋǧūldardan, bilıktegı Şyŋǧys ūrqynan qūtylyp, özderınıŋ memleketterın ornatyp, damu jolynda bolǧan. Bızdıŋ qazaq dalasynda kerı prosess boldy, bilıktegı handar qazaqty otyryqşy ömırge, oquǧa, bılım aluǧa, öndırıs aşuǧa ügıttegen joq, ony ügıtteitındei özderınıŋ köregendı paiym-parasattary bolǧan joq, qaita Şyŋǧys hannyŋ jasaq zaŋyndaǧy ösietın mūqiiat ūstanyp, köşpelı ömırdı berık ūstanǧan, halyqtan alym alyp, tegın ömır sürıp jüre bergen. Köşpelı jūrt öse me, dami ma?!? Myŋ jyl köşe berse de sol qalpy qala beredı ǧoi. Oǧan dälel köşpelı ǧūndar men saqtardyŋ kezındegı tūrmystyq deŋgeidıŋ keşegı köşpelı qazaqqa deiın eş özgerıssız keluı. Jalpy, jer betındegı adamzattyŋ bärı ertede köşpelı bolǧan ǧoi, olar bırte bırte otyryqtanyp, jerdı igerıp, egın egıp, tūraqtanyp, tamyr jaiyp, qala salyp, öndırıs aşyp degendei osy küngı örkeniet deŋgeiıne alyp kelgen. Al 400 jyl bilık etken qazaq handarynan jazylǧan bır kıtap ta qalǧan joq! Eşbır qala salyp, oqu orny aşpaǧan. Jaqyn maŋdaǧy orystar men qytailardyŋ küşeiıp, damyp, ösıp kele jatqanyn körmegen, köre almaǧan. Uaqtyly şara qoldanyp, reformalar jasap, halyqtyŋ ılgerıleuıne, memlekettıŋ basqa eldermen bäsekelesu qabıletınıŋ qalyptasuyna eşbır üles qosa almaǧan. Ahmet Baitūrsyn atamyz sony aityp ketken. Qazaq handyǧy qūlaǧanda qazaqtar osydan ekı myŋ jyl būrynǧy halyqtardyŋ damu deŋgeiınde bolsa orystar äjeptäuır damyǧan, qaru-jaraq öndırısı bar, quatty el bolǧan, aramyzda ekı myŋ jyldyq damu deŋgeiı parqy bolǧan, onymen qalai küresesıŋ, oǧan qalai tötep tūra alasyŋ?!? Europalyqtar Soltüstık Amerikaǧa barǧanda ūqsas jaǧdai boldy, köşıp jürgen qyzylterılerdıŋ oq pen baltadan basqa qarulary bolmaǧan, olar aǧylşyndar men fransuzdarǧa ne ıstei alsyn?! Mıne, mäsele osynda, qalǧan sözdıŋ bärı bos...
Alǧaşqy qazaq elşılerı sonau Täuekel hannyŋ tūsynda 1594-1595 jj. Mäskeuge barǧan eken. Sonda olar Mäskeu patşalyǧynyŋ damyǧan mädenietın, qalalyq ömırın, damyp kele jatqan tehnologiialyq öndırısterın, atap aitqanda myqty qaru-jaraq önerkäsıbın körmedı deisız be? Handar men hanzadalar orystardyŋ myqty qaru-jaraǧynyŋ bır künı öz elıne kezeletının boljamady deimız be? Qaityp elge kelgen olar sol jetıstıkterge jetu üşın nege äreket qylmaǧan? Nege jastardy oqu-bılımge jūmyldyryp, ekonomikany küşeituge şara qoldanbaǧan?
1450-1500 jyldary Europa äjeptäuır damyǧan edı, Dante (1265-1321), Da Vinchi (1452-1519), Makiavelli (1469-1527), Bruno (1548-1600), Kopernik (1473-1543), Erazm (1464-1536), Filippo Brunelleski (1377—1446), Kepler (1571-1630), bırneşeuın ǧana jazdym. İdeialary bügıngı künnıŋ özınde universitterde oqytylyp jatqan myŋdaǧan ǧalym, oişyl, filosof, önerşı däl sol ǧasyrda Europada düniege keldı, osylardyŋ tynymsyz eŋbekterınıŋ jemısın bügın bızder körıp jürmız. Al köşpelı mūŋǧūldardan kım şyqty, özımızdıŋ qazaqtan kım bar?!? Qaraqşylyq jasap, bıreudıŋ malyn barymtalap köşıp jürgennen asa alǧan joqqoi...
Aşarşylyqta basqa jūrttan köp qyrylǧanymyzdyŋ bır sebebı osy köşpendılık qoi dep oilaimyn, endı endı otyryqtanyp jatqanda baqqan malyn qolynan tartyp alyp edı bıttı, jappai qyryldy, öitkenı basqa künkörıs amaly joq edı. Al köşpelı tūrmyspen qalyptasyp, äbden süiekke sıŋıp ketken bolmaşy mınezder qazaqqa eş jaqsylyq äkelgen emes ..
Ärine, bolar ıs boldy, bıraq, ötken tarihqa syn közben qaraǧanymyz häm ǧibrat alǧanymyz jön, aǧaiyn.
Keide osy Şyŋǧys hannyŋ janküierlerınıŋ pıkırlerın oqyp qalam, Şyŋǧys han öte keremet aqyldy adam bolǧan degen, onyŋ aqyldylyǧy sonşalyq, ol sol kezdegı eŋ myqty memleketterdıŋ bärın qūlatqan eken deidı älgı bılgışter.
Şyŋǧys handa qaidaǧy aqyl, qaidaǧy bılım?!? Özı oqymaǧan, hat tanymaǧan adam bolsa, ol tyşqan aulap jep jürıp, qalaişa örkeniettı memleketterdı qūlata alǧan? Eş aqylǧa syimaityn närse.
Ailaǧa kelgende basy qatty ıstegen boluy äbden mümkın, bailyqqa jetu üşın, altyn men asyl tasqa ie bolu üşın qazırgı bazardaǧy beisauat keibır bai saudagerlerdıŋ tırlıgındei...
Al onyŋ osynşama memlekettı, osynşama qalany küiretuı aqyldylyqtyŋ nätijesı emes, qatıgezdıktıŋ, aiausyzdyqtyŋ nätijesı ekenı belgılı.
Degenmen, rasymen de myqty myqty memleketterdı qūlatyp, jermen jeksen etıp, halqyn aiamai qyrǧan, al oǧan küşı qalai jetken, sol eldermen soǧysqanda soǧys taktikalary men barlau mälımetterın, soǧys qūraldaryn qaidan alǧan, kım aqyl aitqan degen zaŋdy sūraq tuyndaidy.Zerttep qarasaq ainalasyndaǧy keŋesşılerı öŋkei qytailar, köp jyl qytai armiiasynda qyzmet etken ofiserler, joǧary lauazymdy tūlǧalar. Sonymen qatar qidan (qaraqytai) jäne chjurchjen elınıŋ satqyndary da osylarǧa qosylyp, öz elderınıŋ şabuylǧa ūşyrauyna sebep bolǧan adamdar. Osylarǧa qosa soǧdy, parsy, oiǧyr tb halyqtardan da aqylşylary bolǧan.
Bırınşıden, Qidan patşalyǧy (qaraqytailar) Şyŋǧys hannyŋ aldyndaǧy mūŋǧūltektı qidan halqy ornatqan patşalyq.
Şyŋǧys han ornatqan şapqynşylyqty käsıp etken qūrylym osy Qidan patşalyǧynyŋ jalǧasy, mūragerı. Qazaq tılınde qaraqytailar turaly köp jaqsy närse aitylmaǧan, halyq jadynda qorqynyşpen, üreimen qatar atalatyn memleket bolǧan, osydan tüsınuge bolady olardyŋ Şyǧys Türkıstan men Jetısu jerınde jasaǧan zūlymdyqtaryn.Sol üşın Şyŋǧys hannyŋ ūrpaǧy degen (oǧan da talas bar ūly ekenıne) täŋırşıl şaman Joşyny ūlyqtau dūrys emes! Otyrardy oirandaǧannyŋ bırı sol emes pe?!? Şyŋǧys hannyŋ joryqtarynda Joşy joiuşy küştıŋ bırı bolǧan, basynda bolǧan. Al kelesı jyly äl-Farabi babamyzdyŋ tuǧanyna 1150 jyl, sony ūlyqtaiyq! Ǧylymǧa ölşeusız üles qosqan, qanşa maqtansaq ta laiyqty tūlǧa, bükıl älem moiyndaǧan jerlesımızdı eş ūialmai, betımız qyzarmai, basymyz jerge qaramai qasterleuge bolady ǧoi. Jazǧan eŋbekterı bar, örkeniettıŋ damuyna orasan zor üles qosqan oişyl, dana, hakım babamyz tūrǧanda, sansyz adamdy qyryp, örkeniettı joiǧan Şyŋǧys pen Joşyny ūlyqtap qaitemız?!?- dep bügıngı qazaq qoǧamyndaǧy kökeitestı tarihi oqiǧalarǧa Mūrtaza aǧamyz öz qynjylysyn osylai bıldıredı.
Al matematik Asqar Jūmadıldaev aǧamyz bolsa:
Qazırgı damyǧan zamanda qazaqqa tehnokrat kerek. Öitkenı bız erteŋ söz ūiqastyǧy, ädemılıgımen alǧa şyǧyp kete almaimyz. Ony sız moiyndaisyz, men moiyndaimyn. Balaŋyz moiyndamaidy. "Oi, atamyz boltun eken", - deidı. "Aita beredı",- deidı. Boldy. Bız nemen maqtanamyz?! Qazır sūrasaŋ: "Oibai, Şyŋǧyshan qazaq eken, oibai, Adam ata qazaq eken, oibai, İsa paiǧambar qazaq eken" deidı.Şyŋǧys handy bır minut qazaq dep esepteiık,ne özgeredı sonda? Marsta alma güldeidı me? Iýpiterde jel tūra ma? Bız mysaly mäŋgılık el degendı jiı aitamyz. Mäŋgılık el degen qanşa jyl? 1 jyl, 10 jyl ma? Qalai bız ol kezge deiın ömır süremız?
Būl nenı bıldıredı?! Būl bızdıŋ ūlttyŋ älı damyp jetıspegendıgın bıldıredı. Bala deŋgeiınde ekenın bıldıredı. Būl – provinsializm. Öitkenı, bügın maqtanatyn eşteŋesı joq, sondyqtan ötkenımen maqtanady. Sız ötkenmen maqtanbaŋyz. Sız bügınmen maqtanyŋyz-deidı ǧalym aǧamyz.
Sol siiaqty ziialy qauymnyŋ arasynda Şyŋǧyshannyŋ ūlty turaly dau men onyŋ Ortalyq Aziia örkenietıne jasaǧan qiianaty turaly belgılı qalamger «Qazaqstan» ūlttyq arnasyndaǧy "Parasat maidany" jobasynyŋ avtory ärı jürgızuşısı Darhan Äbdık:
"Aitylmaidy. Aitylmaityn sebebı - bızdıŋ jazuşylarymyzdyŋ köbı jastaiynan töbelesıp öspegen. Al, töbelesıp öspegen adam ärqaşan qara küşke tabynatyn qorqaq bolady. Qorqaq adamnyŋ barlyǧy bilık basyndaǧy bıreudıŋ qara küşın pır tūtady. Bıreuge zorlyq-zombylyq jasaǧan adamdy keremet köredı. Mysaly, maǧan Şyŋǧyshannyŋ ūltynyŋ kım ekenı bärıbır. Öitkenı, Şyŋǧyshannyŋ zūlymdaryqtarynyŋ barlyǧy tarihta qaldy. Mysaly, onyŋ Otyrardy alǧan kezde bükıl halqyn qalai qyrǧany, kıtaphanalardy örtegenı, Qaiyrhannyŋ kömeiıne qorǧasyn qūiǧany turaly derekter bar. Şyŋǧyshan - dombyranyŋ kömeiıne qorǧasyn qūiǧan adam. Esterıŋızde bar ǧoi, "Aqsaq qūlan" degen küidıŋ aŋyzy. Dombyranyŋ kömeiıne qorǧasyn qūidy degen ne söz? Ol - halyqtyŋ ünın öşırdı degen söz", - dep jauap berdı.
Qazaqtyŋ aŋyzynda, folklorynda Şyŋǧyshan turaly bır de bır jaǧymdy söz joq ekenın tılge tiek etken Darhan Äbdık ony oilap tauyp jürgen keiıngı "sauaty şamaly, komplekstary bar jazuşylar" deidı.
Şyŋǧyshandy därıpteitın bolsaq - äl-Farabidı joqqa şyǧaru kerek!
"Eger sızder Şyŋǧyshandy därıpteseŋızder, onda äl-Farabidy joqqa şyǧaru kerek. Öitkenı äl-Farabi şyqqan Otyrardy qūrtqan - Şyŋǧyshan! Eger sızder Şyŋǧyshandy därıpteseŋızder, onda, Gitler de keremet. Onda Napoleon da, Stalin de keremet. Eger Sızder adamnyŋ ūlylyǧyn onyŋ parasatymen, ızgılıgımen emes, tek, jaulap alu qūdyretımen ölşeseŋızder, onda Şyŋǧyshanǧa tabynasyzdar. Bıraq, Şyŋǧyshanǧa tabynǧan qoǧam - eşqaşan ızgılıktı qoǧam bolmaidy", - dep Darhan Äbdık myrza ūly bileuşıge qatysty pıkırın bıldırdı.
Sonymen qatar jurnalist Şyŋǧys hannyŋ joryqtary Ortalyq Aziia elderınıŋ damuyn jetı ǧasyr artqa şegergenın atap öttı.
"Moŋǧol şapqynşylyǧyna deiın Ortalyq Aziiada köşede kıtap satyldy, adamdar oqudy, jazudy bıldı degen söz. Demek, onda örkeniettı orta boldy degen söz. Al, Moŋǧol şapqynşylyǧynan keiın bız kıtap oqudy, jazudy qaşan üirendık? Sovet ükımetı kelgen soŋ ǧana üirendık. 200 emes. Mysaly, Şyŋǧyshannyŋ şapqynşylyǧy XIII ǧasyrda bolsa, bız qaitadan oqyp-jazuǧa XX ǧasyrda ǧana keldık. Sonda, ekı jüz emes, jetı jüz jylǧa keiın şegerıp tūr. Demek, bız örkenietten jetı jüz jylǧa keşeuıldedık", dei kele qoǧam qairatkerı orta ǧasyrlarda 200 myŋ halqy bolǧan Otyrar sekıldı qalalar talqandalmaǧanda, bügın London, Parij, Niu-İork degen qalalarǧa ainalatyn edık jäne "Ortalyq Aziianyŋ örkenietı - qazır bükıl Evropa, bükıl älem süisınetın örkeniet bolar edı", - degen edı.
Jalǧasy bar...
Avtordyŋ pıkırı redaksiianyŋ közqarasyn bıldırmeidı!
Tūrarbek Qūsaiynov,
"Demos" QB töraǧasy
