TÄŊIRŞILDIK QYTAIDYŊ MÄDENİ JOBASY MA?
Qazaqstandaǧy täŋırşıldık-şamanizmnıŋ soiylyn soǧuşylar Budda Şakiamunidy naiman ruynan,al «Ūmai ana» buddanyŋ şeşesı bolǧanyn,buddizmnıŋ özı «osmyslennyi tengrianstvo» dep BAQ-pen äleumettık jelıde täŋırşıldıktı aşyq nasihattauy qazaq qoǧamyn oilandyruy tiıs. Resei euraziiaşyl-imperialisterı Trubeskii,Saviskii t.b al qazırgı Kremldyŋ bas ideology A.Dugin siiaqtylardyŋ jergılıktı ūlttarǧa bailanysty täŋırşıldık nanym men etnomifologiiany qoldap-qolpaştauy men Qytai kommunistık bilıgınıŋ ideologiialyq-mädeni ekspansiiasy elımızde jüielı türde jürgızılıp jatqanyn aşyq körsetedı.
Täŋırşılderdıŋ BAQ-ta agressivtı türde basqa senımderge dürse qoia beruı tarih tūrǧysynan därmensız jäne aqyl üşın qorlyq qana emes, örkeniettı qoǧam tūrǧysynan da qauıptı ekenı sözsız . Öitkenı täŋırşıl- şamanist toptyŋ barlyq paraǧylymi jäne psevdotarihi opustary būqaranyŋ ūltşyl jäne şovinistık piǧyldaryn jauapkerşılıksız paidalanumen, ūlanǧaiyr dala adamdary bolǧan qazaqtardyŋ,iaǧni köşpendılerdıŋ basqa ūlttardan artyqtyǧy, oǧan qosa Täŋırşıldıktıŋ Avraam dınderınen üstemdıgı jönındegı ideialarmen qatty lastanǧan.
Men täŋırşıl-şamanizm nanymyn zerttei kele «täŋırşılderdıŋ özındık joly» qisynsyz absurd pen maǧynasyzdyqqa toly, al onyŋ basty mazmūny – qytailyq dıni dünietanymdy därıpteu dep tüsınemın.
Men neopūtqatabynuşy täŋırşılderdıŋ közqarasy antisemitizm, islamofobiia, antihristiandyq ideialarǧa toly jäne ūltaralyq alauyzdyqty qozdyruǧa baǧyttalatynyn baiqadym.Mysaly atap aitsaq 365info.kz saityndaǧy «Arman» jobasy sandyraq pen mistikaǧa qūrylǧan, al onyŋ basty mazmūny bolyp qytaidyŋ dıni dünietanymy men ekspansiiasyn därıpteuden tūrady.
https://365info.kz/tag/arman-nurmuxanbetov/ saityndaǧy Arman Nūrmahanbetovtyŋ mädeni jobasy täŋırşılderdıŋ ruhani filosofiialyq baǧytyn aiqyn anyqtady. Barlyq saiasi ideialar olardy öndıretın, olarǧa qūrylym men nysan beretın, närleitın, iaǧni qainar köz bolyp tabylatyn dünietanym belgılı bır mädenietpen tıkelei bailanysty. Mysaly, AQŞ-taǧy respublikalyq partiianyŋ saiasi doktrinasy neokonservativtı protestanttyq platformaǧa negızdelgen, İzrail memleketınıŋ resmi ideologiiasy sionizmnıŋ dıni-saiasi doktrinasyna säikestelıngen, qytailyq Chjun go («Orta Patşalyq») doktrinasy daosizm men konfusiişıldıkten taraidy, Gitler men Mussolini nasizmı Nisşenıŋ «Bıregeiımen» jäne ariilık ezoterikasymen jıgerlengen,al Äl-Qaǧida radikaldy sunnizm ideialarymen susyndaidy. Barlyq saiasi ideialardyŋ basy belgılı bır dınder, filosofiialar men mädenietterden bastalady. Täŋırşılderdıŋ qyzmetın obektivtı jäne ǧylymi tūrǧydan zertteuım menı täŋırşıl-şamanister öz filosofiiasynyŋ sondai qainar közı retınde qytai daosizmı, moŋǧol şamanizmı, neopūtqatabynuşylyq jäne täŋırşıldık pen tibettık buddizmnen tūratyn sinkrettık jüiesız botqany taŋdaǧan degen tūjyrymǧa äkeldı.
Anyqtama: Daosizm (qytai, pinin dàojiào) – dın, mistika, bal aşu, şamanizm men meditasiia praktikasynyŋ elementterın qamtityn qytailyq dästürlı ılım. Mifologiiasy qūdailar men jyn-şaitandardyŋ kürdelı ierarhiiasyn qamtidy. Daos kultınde bal aşu men zūlym ruhtardy «quyp şyǧaratyn» räsımder basty oryn alady. Daosizm panteonyn aspan qūdaiy, joǧarǧy qūdai jäne imperatorlardyŋ atasy («aspan ūldarynyŋ») retınde qūrmetteletın Iаşmanyŋ iesı (Şan-di) basqarady. Dao tūjyrymdamasynyŋ özı (daosizmdegı ortalyq ūǧym) köp jaǧynan, tıptı egje-tegjeilerıne deiın upanişadtarda köp märte jazylǧan, emanasiiasy közge körınetın fenomenaldy älemdı jaratqan, ärı onymen qosylu (fenomenaldy älemnen ketu) ejelgı ündı filosoftar, brahmandar, diuanalar men näpsıden tiyluşylardyŋ maqsaty bolǧan tūlǧasyz Brahmannyŋ ündı-ariilık tūjyrymdamasyna ūqsaidy. Eger de oǧan taǧy ejelgı qytailyq daos-filosoftardyŋ eŋ ülken maqsaty, būl – ömırdıŋ qūmarlyqtary men äbıgerşılıgınen alǧaşqy qauymnyŋ tūrmysyna, qarapaiymdylyq pen tabiǧilyqqa köşu bolǧanyn, däl osy daosterdıŋ ışınde ejelgı Qytaidaǧy pırädarlyǧy turaly Konfusiidıŋ özı qūrmetpen qaraǧanyn jäne alǧaşqy näpsıden tyiyluşy – diuanalar bolǧanyn qossaq, onda ūqsastyq odan da aiqyn jäne jūmbaq bolyp körınedı. Ejelgı Qytai despotizmın tudyrǧan daosizmnıŋ filosofiiasy men okkultizmı köşpelı moŋǧoldardyŋ, qalmaqtardyŋ ,odan qalsa basqalardyŋ qaradürsın nanym-senımderıne zor äserın tigızdı. Būl nanym-senımder bügın «täŋırşıldık» degen ataumen bırıktırılgen. Būl atau qytailyq Şan-Diınıŋ tıkelei analogy bolyp keletın moŋǧol panteonynyŋ joǧarǧy qūdaiynyŋ Mionkio-Kiokio-Täŋır, Mäŋgı Kök Aspan degen ūǧymmen tıkelei bailanysta. Zamanaui qazaq tılınde kezdesetın «Täŋır» sözınıŋ şynaiy semantikalyq maǧynasy Jaratuşynyŋ bır esımderıne jatady jäne täŋırşıldıkpen üş qainasa sorpasy qosylmaidy.
Gete «şyndyqtan görı qatenı tabu äldeqaida oŋai. Qatelık betınde jatady, bırden baiqalady» degen. Sonymen, ziiatkerlık dalai-lama ataǧyna talaptanatyn täŋırşılderdıŋ «şyǧarmaşylyǧynda» anyqtalǧan aşyq tarihi jäne ǧylymi būrmalaular olardyŋ oi tūjyrymdarynda aqiqatqa juyq eşnärse joq degen qorytyndy jasauǧa mümkındık beredı. Şamandardyŋ dälel men argumentterı ärtürlı maqsattardy közdeidı. Osy maqsattardyŋ bırı - tarihi şyndyqty kez-kelgen syn men tekseru mümkındıgın joqqa şyǧaratyn mistikalyq ezoterika baǧytqa audaru. Täŋırşılderdıŋ böspe jäne negızsız sözderı aqiqatynda bır ūly närsege degen qatystylyq jalǧan sezımın qalyptastyrady (ata-babalarynyŋ ūlylyǧyna degen tūraqty şovinistık aksent), tarihty syn közımen baǧalamauǧa mäjbür etedı, sanany özektı mäselelerden jäne jalpy şyndyqtan alaŋdatady. Būndai ädıstemelık täsıldıŋ maqsaty – tarihi prosesterdı rasionaldylyq spektrınen alyp tastau jäne olardy ǧylymnan tys aralyqtarǧa, iaǧni illiuziia salasyna köşıru.
Täŋırşıl qauymnyŋ taǧy bır maŋyzdylyǧy täŋırşıldık-daosizm-buddizmdı köpşılıkke taratu arqyly qazaqstandyqtardyŋ dıni sanasyn özgertuge degen agressivtı talpynys. Qytailyq (qytailyq qana emes, kez kelgen basqa da bolsyn) mädeni assimiliasiiasynyŋ negızgı qūraldarynyŋ bırı bolyp dıni missionerlık ekenın bärımız bılemız. Būl jaǧdaida daosizm-buddizm, täŋırşıldık degen atpen qazaqtarǧa balamaly jäne reformatorlyq dıni model retınde ūsynylady. Mūnyŋ bärı patriotizm men halyqtyŋ taǧdyryn uaiymdau degen ädemı populizm qana.
Täŋırşılderdıŋ (nemese özgelerdıŋ) dıni közqarastaryn nasihattau alaŋdauşylyq tuǧyzbai qoimaidy, öitkenı şynynda jat mädeniet, ideologiia men filosofiiany jasyryn engızu jürgızılıp jatyr. Özderıŋız bılesızder, VIII ǧasyrdyŋ ortasynan bastap, 751 jyly Talas maŋyndaǧy äigılı şaiqastan keiın odaqtas arab-türkı koalisiiasy Qytai Tan imperiiasynyŋ jer qaiysqan qolyn tolyq talqandady. Nätijesınde Qazaqstan aumyǧynda İslam basym dınge ainalyp, Qarahanidter tūsynda 960 jyly memlekettık dın därejesıne köterıledı. Al 732 jyly-aq aumaǧy qazırgı Qazaqstannyŋ batys aimaqtaryn qamtityn Hazar qaǧanatynda İslam İudaizmmen qatar resmi dın retınde tanyldy.
Täŋırşılder taŋǧalatyn «şamanizm-täŋırşıldık» bolsa türkı nanym-senımderınıŋ arasynda tarih tūrǧysynan būryn-soŋdy bolmaǧan, tıptı «şaman» sözı türkı tılderınde kezdespeidı, al VII-VIII ǧasyrlarda kezdesetın «kam» jäne «kamdu» degen sinonimdes sözderınıŋ şyǧu tegı tūnǧys-manjur nemese moŋǧol-qytailyq ekenı aiqyn. Şamanizm soltüstık halyqtar men Sıbırdıŋ şaǧyn halyqtarynyŋ arasynda keŋ taralǧan: chukcha, kamchadal, eskimos, koriaktardyŋ jäne t.b., sondai-aq qazırgı moŋǧoldardyŋ bır bölıgınıŋ arasynda öte köp kezdesedı. Zamanaui psihologtardyŋ pıkırınşe, baqsylar aiqyn psihopatologiiasy bar, epilepsiialyq talmalarǧa beiım nevrotikter bolǧan, al baqsylar arasynda taralǧan salttyq transvestizm jiı gomoseksualdyq nekelerge äkeletın. Aitpaqşy, joŋǧar şabyluynyŋ qyzǧan kezınde dalai-lama 1678 jyly Ǧaldan joŋǧardy ūly han dep jariialaǧan. Osylaişa, qazaq halqynyŋ qandy genosidı saiasi-dıni bataǧa ie boldy. Tarihymyzdyŋ būl kezeŋı eŋ qaiǧyly dep sanalatynyn eske sala keteiık. Täŋırşıl top tibettık lamalar men lamaizmge aşyq bas iiuden ūialmaidy. Osylaişa täŋırşıldık, buddizm-lamaizm, şamanizm men daosizm siiaqty barlyq qiyr şyǧystyq dınder ärdaiym qazaqtarǧa qarsy dūşpandyq ideologiianyŋ qainar közı bolǧandyǧy, qazır de sondai boluy ärı sondai bola beretındıgı Qazaqstannyŋ naǧyz ūltjandy azamatyna tüsınıktı bolu kerek.
Ūlttyq zaŋnama şeŋberınde dıni senım bostandyǧy qūqyǧy bızdıŋ azamattarǧa kez-kelgen dındı ūstanuǧa erık beredı. Alaida, äŋgıme jat ideologiianyŋ importy, şovinizm men zorlyq-zombylyq kultı, irrasionaldy jäne ǧylymǧa qarsy doktrinalardy nasihattau turaly bolsa, onda şynynda qoǧamdyq narazylyq qajet.
Postkeŋestık kezeŋde keŋ taralǧan tarihtyŋ balama interpretasiiasy, ädette psevdoǧylymi tüsınıktemesımen süiemeldenıp, ziiatkerlık qanauşylyq türge ie bolady. Būl tarihi gerostrattar qarapaiym bılımge ie bolmai, öz slengınde akademiialyqsymaqtyqpen sau mänı joq sandyraq sözder aitady. Osyndai tömen sapaly makulaturanyŋ nätijesı tarihi faktılermen būrmalanyp, qalalyq päterlerde tūryp, özderın reformator-postnomadtar retınde körsetu üşın tükke tūrmaityn äreket etetın kezektı şapitoǧa ainalady.
Özınıŋ ziiatkerlık negızı retınde täŋırşılderdıŋ bızdıŋ tarihymyz ben qoǧamymyzǧa jat anyq köpqūdaişylyq, şamanizm men pūtqatabynuşylyq ideologiiasyn taŋdai otyryp, keleşek ūrpaq aldynda jauapkerşılıgın ūǧynbaityndyǧy ädıl aşu tuǧyzady. Qoǧamdyq nazardy özıne audaru talpynysy, myŋ jyldan astam uaqyt boiy ırgetasy bolǧan İslam, Mäsıhşılık pen Iаhudi monoteistık dınderı bolyp keletın halqymyzdyŋ ruhani bırlıgın būzuǧa jol berılmeuı kerek.
Täŋırşılder Avraam dıni örkenietın ūialmai qaralap, ony ūlanǧaiyr keŋ dalaǧa arab basqynşylarynyŋ küşımen ornatylǧan taiau şyǧys semit taipalardyŋ maǧynasyz räsımderdıŋ jiyntyǧy retınde körsetedı. Iаhudi, hristian men mūsylmandar bırdei qūrmetteitın bibliialyq paiǧambarlar miftık keiıpkerler retınde surettelıp, şaitandarǧa teŋelgen. Būl Qytaidyŋ Ortalyq Aziiaǧa keŋeiuın toqtatu üşın Talastaǧy bes kündık şaiqasta öz ömırın qūrban etken qaharman men şahid mūsylmandardyŋ erlıgın aiqyn kelemejdeu bolyp tabylady.
İslam dınıne jäne tarihymyzǧa degen öşpendılıkke bola baryp tūrǧan ötırıktıŋ mysaly retınde «XV ǧasyrdyŋ ortasynda Äbılqaiyr köşpelı özı-bekterdı küşpen islamdandyruǧa şeşım qabyldaǧanda, olardyŋ eŋ qairattylary narazylyq tanytyp, Şu alqabyna qonys audardy-mys»degen tarihi falsifikasiiaǧa jauabymyz: eger Altyn Ordanyŋ ekınşı hany Berke būdan ekı jüz jyl būryn İslamdy qabyldap, Egipet sūltany Beibaryspen odaqtas bolyp özınıŋ tuysy şyŋǧysid Hulaguǧa qarsy azat etu soǧysyn jürgızse, onda XV ǧasyrdaǧy postaltynordalyq halyqtardy küştep islamdandyru turaly qandai äŋgıme boluy mümkın? Al Äbılqaiyrdan jüz jyl būryn, 1312 jyly Özbek han İslamdy Altyn Ordanyŋ memlekettık dını dep jariialaǧan.
Täŋırşıl-şamanister elımızde türkılerdıŋ jaŋǧyru ideiasyn jeleu qylyp halqymyzdyŋ mūsylman kezeŋındegı mädeni mūrasynyŋ bedelın tüsıruge qasarysqan türde ūmtyluda , moŋǧol basqynşylary men agressorlardyŋ kultın ornatyp, qytailar men moŋǧoldardyŋ nanym-senımderın – daosizm men şamanizmdı jüielı türde nasihattap jatyr.
Köşpendıler men otyryqşy mädenietterın tūraqty türde bır bırıne qarsy qoiu, būl Arnold Toinbi men Semiuel Hanttington siiaqty tarihşylar men ideologtardyŋ öreskel plagiaty.
Būl tūrǧyda mūndai qarsy qoiuşylyq tereŋ qarama-qaişylyqta, öitkenı köşpelı moŋǧoldardyŋ «mädenietınıŋ» negızgı salttyq qainar közderı – täŋırşıldık ,iaǧni lamaizm men daosizm,al būl nanymdar naǧyz «jer tūrǧyndarynyŋ» – qytailar men industardyŋ önımı.
Täŋırşılderdıŋ jüiesız nanymynda «Mäŋgı Kök Aspannyŋ ūly» Şyŋǧyshanǧa erekşe oryn berılgen, ony täŋırşılder «qūdaidyŋ» serıktesı retınde tanidy.
Täŋırşılderge aitarym Şyŋǧyshan bastaǧan moŋǧol ordalary Otyrar, Syǧanaq, Sauran, Hudjant, Samarqand, Būhara, Horezm türkı mūsylman qalalaryn otqa jaqqandaryn, beibıt tūrǧyndarǧa degen zorlyq-zombylyqtaryn ärı jappai öltıruşılıkterın eşuaqytta jäne eşqaşan aqtap aluǧa bolmaidy.
Şyŋǧyshannyŋ Ortalyq Aziiaǧa şabuyl jasauy būl aimaqtyŋ damuyn edäuır toqtatty da örkenietın bırneşe ǧasyr artqa laqtyryp jıberdı.
Bızdıŋ oiymyzşa ziialylar men qoǧam täŋırşılderdıŋ agressivtı şabuyldaryna öz pıkırlerın bıldırıp, olarǧa ǧylymi baǧa berıp, qazaqstandyqtardyŋ ūlttyq qadır-qasietın ärı senuşılerdıŋ sezımderın qorlaityn jyndy näjısterdıŋ şyǧuyn toqtatulary kerek. Qazaqstandyq qoǧam dūşpandyq ideologiia men aşyq şovinistık filosofiialardyŋ teoriialyq jetılu örısı bola almaidy jäne bolmauy tiıs. Qytaidyŋ mädeni ekspansiiasy toqtatylsyn!
Saiasattanuşylardyŋ boljamy boiynşa, etnikalyq ūltşyldyq ideialary bızdıŋ qoǧamda jaqyn bolaşaqta sūranysqa ie bolady. Bügın bız saiasi ideologiialyq negız retınde täŋırşıl- şamanisterdıŋ gipotezalaryn qoldana otyryp, osyndai sūranysty öz müddelerı üşın paidalanuǧa qalai tyrysatynyn baiqaimyz. Alaida, täŋırşıl ideologtardyŋ şyǧarmaşylyǧynda baiqalatyn aşyq ǧylymi jalǧandyq pen būrmalauşylyq osy ideialyq qoqystardyŋ barlyǧyn intellektualdyq kollapsqa jäne nätijesınde ideologiialyq bankrottyqqa aparatyn ,ūlttyŋ tamyryna tüsken qūrt bolyp tabylatyny anyq. Qalai bolsa da, tarihi jeŋılıske oisyratyla ūşyrap, kelmeske ketken köşpendılerdıŋ äljuaz dünietanymyna süienu – şübäsız küireu joly. Täŋırşılderdıŋ armany qazaqtardyŋ köşpendı dästürıne «tabiǧi, ekologiialy, tabiǧat qorǧauşy» ömır saltyna qaita duşar qylu .Ol tek myqty industrialdy Qytaiǧa ǧana tiımdı bolyp tabylady. Qoişylardy basqaru oŋaiyraq! Aitpaqşy, täŋırşılderdıŋ tabiǧi adamnyŋ daostık idealyn därıpteuışılıgı kezdeisoq emes .Täŋırşıl- şamandardyŋ aituynşa, bız «ejelgı türkı dının» täŋırşıldıktı qaita jaŋǧyrtyp, köşpelılerdıŋ «tabiǧat qorǧau» tūrmysyna qaita oralyp... otyryqşy örkenietterden tarihi jeŋılıske ūşyraǧandyq üşın kek qaitaruymyz kerek. Qyzyǧy, şopandar qanatty zymyrandardy qalai atyp tüsıredı eken? (mysal, ärine, eŋ jaqsy emes, bıraq şynaiylyq keide odan da jaman jaǧdailardy keltıredı!)
Täŋırşıl qauymnyŋ ideialaryn kelesı tezisterge jinaqtauǧa bolady:
1. Bızdıŋ barlyq qaiǧylarymyzǧa özderınıŋ otyryqşy örkenietı men dının mäjbürlep ornatqan semit-arabtar men semit-evreiler kınälı. İslam qazaqtardyŋ damudan artta qalǧandyǧy jäne ärı artta qalyp jatqandyǧy men jeŋılıske ūşyraǧandyǧy üşın kınälı.
2. Qazaqtar köşpelı moŋǧoldardyŋ ūrpaqtary jäne Şyŋǧyshan qūrǧan moŋǧol imperiiasynyŋ tıkelei mūragerlerı bolyp tabylady.
3. Täŋırşıldık qazaqtardyŋ baiyrǧy dını bolyp tabylady.
Bırınşıden, arabtar men evreiler, dälırek aitqanda olardyŋ mädenietı men dını, būl – däl köşpendılık sanasynyŋ önımderı bolyp tabylady. Semittık etnostar, türkıler men olardyŋ ūrpaqtary qazaqtar ǧasyrlar boiy ömır sürgen jaǧdailardan aiyrmaşylyǧy az jäne olarda köşpendı halyqtar retınde qalyptasqan. Pastoraldy-nomadtyq şaruaşylyq türı, dala men şöldıŋ klimatynyŋ ıs jüzınde bırdeilıgı, Qytai, Parsy men Rimnıŋ otyryqşy örkenietterımen tūraqty qarsylasu, azattyqty süigıştık, belsendılık, jeŋıske jıgerlengen erık – būl barlyq köşpendılerge, al bızdıŋ jaǧdaiymyzda qazaqtar men semitterge, bırdei sai keletın ūqsas jaǧdailar men mınez erekşılıkterınıŋ jiyntyǧy. Arabtar-mūsylmandar men köşpelı türkı taipalarynyŋ dünietanymdary men dünie qabyldaularynyŋ jaqyndyǧynyŋ arqasynda ǧana İslam türındegı Jalǧyzqūdaişylyq bızdıŋ halqymyzǧa kelıp, mäŋgıge qaldy. Monoteizm (jalǧyzqūdaişylyq) teologiiasy örkeniettıŋ köşpendı türınıŋ mädeni mūrasy bolyp tabylady. Būl tarihi faktını täŋırşıl top tüptep kelgende dälel retınde qarastyrmaidy. Eger faktıler men ǧylym olardyŋ tezisterıne qaişy kelse, täŋırşıl qauym «özderınıŋ sözderıne jai senudı» talap etedı. VIII ǧasyrdyŋ ortasynan bastap Türkıstan jerıne islam dınınıŋ keluımen türkı halyqtarynyŋ arasynda būryn-soŋdy bolmaǧan örleu men damu bastaldy. Qalalar paida boldy, kıtaphanalar, auruhanalar, meşıtter, bazarlar salyndy... Örkeniet pen mädeniet qaryşty qarqynmen damydy... Filosofiia, logika, medisina, muzyka, matematika, astronomiia, optika, öner, säulet, muzyka – būnyŋ bärı damu renessansyn bastan ötkerdı. Älemdık masşatbtaǧy ǧylymdar men önerlerdıŋ negızderın salǧan bızdıŋ aimaqtan şyqqan ǧalym-mūsylmandar – İbn Sina, Äl-Farabi, Äl-Horezmi, Äl-Biruni, Ūlyqbek jäne taǧy basqalar boldy. Moŋǧol şapqynşylyǧyna deiın Qazaqstan aumaǧynda jiyrma alty qala bolǧan. Olardyŋ arasynda köptegen sauda, saiasi jäne mädeni bailanystar boldy. Onyŋ üstıne, bükıl aimaq «jıbek» keruen joldary arqyly älemdık ekonomikalyq jäne mädeni jüiege engen. Özara mädeni baiytu men almasudyŋ tūraqty jahandanu prosesı boldy, örkeniet örkendedı. Mūnyŋ bärı ūlanǧaiyr keŋ dala halyqtaryn nadandyq zūlymdyǧy men pūtqatabynuşylyq tiraniiasynan azat etken Jalǧyzqūdaişylyqtyŋ arqasynda mümkın boldy.Keŋ dala adamynyŋ aqyl-oiy men ruhyn bibliialyq paiǧambarlardyŋ dını – İslam bosatty. Aqyl, jalǧyzqūdaişylyq, ädılettılık – Qūran äkelgen ämbebap jäne jeŋımpaz kod. Qūrannyŋ arqasynda bızdıŋ halqymyz ortaǧasyrlyq mifter tūtqynynan jäne yrymşyldyq pen soqyr nanymnyŋ şynjyrlarynan qūtyldy, Qūrannyŋ arqasynda türkıler damuda ülken serpılıs jasap, qytailanudan qūtyla aldy, Qūrannyŋ arqasynda bız öz säikestıgımızdı joǧaltpai, Alaş arystarynyŋ jolyn älı de jalǧastyrudamyz. VIII, XIII, XVIII ǧasyrlarda solai boldy, bügın de solai boluy kerek.
Ekınşıden ärı üşınşıden, moŋǧoldar men qazaqtar ärtürlı halyqtar. Būl olardyŋ arasyndaǧy barlyq derlık salalardaǧy aiqyn aiyrmaşylyqtarda körınedı: tılde, mädeniette, etikette, ädet-ǧūryptarda, salt-dästürlerde, jeke gigienasy mäselelerıne degen közqarastarda, tamaqty taŋdauda, qarttarǧa degen qarym-qatynastarda jäne t. b. Alaida, qazaqtar men moŋǧoldar arasyndaǧy eŋ maŋyzdy aiyrmaşylyq – olardyŋ dünietanymy. Jeke jäne ūjymdyq dünietanymdy qalyptastyruda dınnıŋ eŋ ülken röl atqaratyndyǧy belgılı. Moŋǧoldardan degen özgelıgımızdıgı bız dıni sanalyq tūrǧydan ızdeuımız kerek. Bız jalǧyzqūdaişylarmyz, olar – köpqūdaişylar. Bız monoteistermız, olar panteister. Bız jeke, absoliuttı, transsendenttı Jaratuşy-Qūdaidyŋ bar ekendıgıne senımdımız, bız Oǧan täuekel etemız, Oǧan bet būramyz, ölgenımızden keiın , jaŋa ömırde Oǧan qaityp oralamyz, bız tarihtyŋ vektorlyq damuyna jäne Ǧalamnyŋ aqyryna senemız, adamnyŋ jeke jauapkerşılıgıne jäne erık-jıger qasietıne senemız, bız Jaqsylyq jasap, Jamandyqqa qarsy tūramyz, bız adamdy Qūdaidyŋ Jerdegı ökılı ärı laiyqty jaratylysy dep sanaimyz, bız Zaŋdy ūstanamyz jäne Ösietke adalmyz, bız barlyq Kıtap ielerın eŋ basty mäselede – Bır Qūdaidy moiyndauda – pıkırlesterımız jäne bauyrlarymyz dep bılemız , bız älem halyqtary men jeke tūlǧalardy olardyŋ önegelık jäne moraldyq deŋgeiıne qarap baǧalaimyz, bız adamdardy tüsı, jynysy, dını, mädenietı negızınde bölmeimız. Täŋırşılderdıŋ nasihattaityn dünietanymynan bızdıŋ basty aiyrmaşylyǧymyz osy. Täŋırşılerdıŋ düniege degen közqarasy – tibettık lamalardyŋ fatalistık jäne passivtı tūjyrymdamasy, qytailyq daosisterdıŋ antirasionaldy filosofiiasy men psihopatiialyq baqsylardyŋ nanym-senımderınen qoiu qylyp ilengen jan türşıgerlık jäne qarama-qaişylyqqa toly sandyraǧy. Būl uly qainatpa qazaq qoǧamyna jasandy patriotizm men psevdoǧylymi şatpaqtan jasalǧan ydysta ūsynylady. Täŋırşıler qazaqtardy kışıgırım jäne tabynuǧa yŋǧailyraq qūdailar, ruhtar, jyn-şaitandardyŋ sansyz tobynyŋ joǧarǧy qūdaiy-bastyǧy retınde qytailyq tūlǧasyz mäŋgı kögıldır aspanǧa senuge şaqyrady. Aqyr soŋynda, qazaq sol aspannyŋ kögıldır tolqynynda erıp ketuı tiıs. Täŋırşılder adamnan barlyq jauapkerşılıktı alyp tastaityn jäne monoteistık moraldyq etika negızderın öltıretın karma men reinkarnasiia siiaqty jat induistık ideialardy qazaqtarǧa ata-babalary joǧaltqan danalyq retınde ūsynady. Vavilon astrologiiasy (şyny kerek, äuesqoilyq deŋgeide) täŋırşılder tūjyrymdamasynda bärın bıletın jäne bärın tüsındıretın tälımger rölın atqarady.
Şyŋǧyshan qysqa merzımge bırıktırgen türkıler men moŋǧoldar arasyndaǧy teketıres eşqaşan toqtaǧan emes. 1227 jyly Ūly Han qaitys bolǧannan keiın onyŋ Ieke Mongol Ulus imperiiasy (moŋǧoldardyŋ Ūly imperiiasy) ıs jüzınde lezde ekıge bölındı: Joşy (Altyn Orda) men Şaǧataidyŋ türkı-islamdyq ūlystaryna jäne moŋǧol-pūtqatabynatyn Iýan İmperiiasy men İlhandar (Hulagu) memleketıne. 1271 jyly ilhan sūltan Mahmud Gazan-han İslam dının qabyldap, hulaguidtık İrandy mūsylman älemınıŋ bır bölıgı etedı. Moŋǧol elementı, äsırese mädeni men dıni salada, ıs jüzınde bolmaǧan. Endı Batu hannyŋ ınısı men mūragerı Berke han kezınde, islamdy bükıl Altyn Ordanyŋ resmi dını qyluǧa äreket jasalyndy, nätijesınde Altyn Ordanyŋ şyǧys bölıgı – Kök Orda ǧana tolyǧymen islamdandyryldy. Aq Ordada (Altyn Ordanyŋ batys bölıgı) islam jai köpşılıktıŋ dını ǧana boldy. 1312 jyly Altyn Orda tolyǧymen islamdyq boldy. Berke hannyŋ özı İslamdy erte qabyldaǧan, naǧyz mūsylman bolǧan, mūsylman sūltan Beibaryspen odaqtasyp, moŋǧol hany Hulaguǧa qarsy soǧysqan. Şyŋǧys hannyŋ būrynǧy derjavasynyŋ basqa bır bölıgı, Hulagu hannyŋ, Moŋǧoliianyŋ özı men Qytai aumaǧyn qamtyǧan, Iýan imperiiasynyŋ mädeni-dıni qūramy tek moŋǧoldyq pen pūtqatabynuşylyqtan tūratyn.
Mysaly Qytai bilıgı täŋırşıl Şyŋǧys hannyŋ oŋ qoly jäne qolbasşysy ruy jalaiyr bolǧan Mūqalidı öte qatty därıpteidı. Sol üşın «Mūqali» atty arnaiy ekspedisiia jasaqtap Mūqalige eskertkış ornatyp,Goban degen ataq-status bergen.Qytailyqtardyŋ Şyŋǧys handy ūlyqtauy öz aldyna, toz-tozy jetıp ydyraudyŋ şegıne jetken qytaidyŋ Iýan imperiiasyn , Şyŋǧyshan-Mūqali nyǧaityp bırıktırdı dep asa qūrmetteulerı bızdı oilandyruy tiıs.
Būndai tarihi ıs-şaralar qandastarymyzǧa jüielı türde genosid jürgızıp jatyrǧan qytai qyzyl kompartiiasynyŋ müddesıne sai keletının ūmytpauymyz kerek.
Däl osy pūtqatabynuşylyq dındı täŋırşılder türkılerdıŋ baiyrǧy dını dep ötırık aitu arqyly nasihattauda. Altyn Orda – türkıler men mūsylmandardyŋ derjavasy boldy, onyŋ qytai-moŋǧol mädenietı men dınıne eşqandai qatysy bolǧan joq. Bızdıŋ halqymyzdyŋ tarihy, dünietanymy, mentalitetı, mınez-qūlqy, oiy, ötken şaǧy, osy şaǧy men bolaşaǧy juynbaityn baqsylardyŋ zalymdyǧymen emes, Monoteizmnıŋ Ūly Örkenietıne qatystylyǧymen anyqtalady ärı anyqtalatyn bolady! Pūtqatabynuşylyqtyŋ elımızge basyp kıruın bız jūmylyp bırge toqtatuymyz kerek!
Bız moŋǧoldar men qytailardan barlyq jaǧynan erekşelendık ärı qazır de erekşelenemız: tıl, jazu-syzu, öner, senım, mädeniet, dästür, mınez-qūlyq. Mūny tüsınu üşın moŋǧoldar men qytailardy olardyŋ tabiǧi ortasynda jai ǧana baqylap köru jetkılıktı . Aiyrmaşylyq köz aldyŋda bolady.
Bız ben moŋǧoldar arasyndaǧy jalǧyz-aq bailanys, būl – Şyŋǧyshan negızın salǧan memlekettık basqaru jüiesı. Alaida, aiaǧyna deitın obektivtı bolsaq, Şyŋǧyshannyŋ şyn mūragerı bolyp osy jüienı qabyldaǧan jäne ony ūzaq merzımdı perspektivada paidaly türde qoldana alǧan Resei imperiiasy ǧana bola alady.
Joǧaryda aitylǧandarǧa süiene otyryp, bız neopūtqatabynuşy-täŋırşılerdıŋ qytai-moŋǧol-tibettık dıni dästür men kulttı qazaqtardyŋ mūrasy dep körsetu äreketterın mädeni agressiialyq akt dep sanaimyz. Bız öz halqynyŋ taǧdyryna bei-jai qaramaityn barlyq adamdardy osy jasyryn intervensiiaǧa azamattyq qarsylyq körsetuge şaqyramyz.
Täŋırşıldık dep atalatyn ideologiia, būl – artqa qaitu jäne uaqyt ölşemınde bükıl däuırge şegınu, tolyqtai kapituliasiia men tıze bügu. Täŋırşıl az ǧana toptyŋ tūjyrymdarynda logika men jüienı ızdeu qūr beker, sebebı onda olar müldem joq. Tek qozǧan qiialdar, komplekster jäne jüzege aspaǧan ambisiialar ǧana osyndai närsenı tudyruy mümkın. Ärine, ärkımnıŋ öz pıkırıne degen qūqyǧy bar, alaida būl pıkır ūlttyq qauıpsızdıkke, ūltaralyq jäne konfessiiaaralyq kelısımge, ekonomikalyq örkendeuge jäne eldıŋ ǧylymi damuyna qauıp töndıretın bolsa, onda qarsy şaralar men osy qauıptı ideologiialardy beitaraptandyru qajet. Täŋırşılderdıŋ köşpendı-dala adamdary,iaǧni qazaqtar basqa halyqtardan, täŋırşıldık İslamnan, türkıler semitterden artyq degen ideialaryn taratu, zorlyq-zombylyq kultın jäne t.b. nasihattau ışkı azamattyq janjal üşın qolaily jaǧdai tuǧyzady. Azamattyq soǧys kez kelgen qarqyn deŋgeiınde mındettı türde memlekettılıktıŋ küireuıne jäne jalpy ūlttyq haosqa aparady. Qazaqtardyŋ onsyzda ūlttyq säikestıgı joiylyp, halqymyzdyŋ qarapaiym tırşılıgıne qauıp-qater tönedı. Neotäŋırşılerdıŋ ideologiialyq sandyraqtary tyŋdauşynyŋ sanasyna esırtkılık äserın tigızedı.
Bız täŋırşıl toptarǧa keŋes bergımız keledı: qūrmettı myrzalar, kez-kelgen saiasi ritorika dıni nemese psevdodıni doktrinanyŋ jalǧasy bolyp keledı. Saiasat mädeniettı emes, mädeniet saiasatty bileidı. Bilık qandai bolsa da, ol, eŋ aldymen, qoǧamdyq qūrylystyŋ elementı retınde ömır süredı jäne onyŋ ideologiiasy, eŋ aldymen, ūlttyq müddelerdı basşylyqqa aluy kerek…
Sondyqtan da halyqty qūtqaruǧa talaptanatyn adamdar eŋ bastysy özderınıŋ dünietanymy men moraldy-önegelılık baǧdaryn anyqtau kerek!
Soŋy. Basy ötken sandarda
Avtordyŋ pıkırı redaksiianyŋ közqarasyn bıldırmeidı.
Tūrarbek Qūsaiynov,
"Demos" QB töraǧasy
