Resei prezidentı Vladimir Putin Qazaqstannyŋ būrynǧy prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ "Putin men Zelenskiidı Nūr-Sūltan qalasynda betpe-bet kezdestıru" jaily bastamasyna jauap berdı.
- Nazarbaev Ukrainada köp jyl tūrǧandyqtan ış tartatynyn bılemın. Bıraq ol Ukrainaǧa öz baqytyn mūhittyŋ arǧy betınen ızdeudıŋ keregı joq ekenın, körşılerımen kelısımge kelgen jön ekenın aityp keledı. Äzırge Ukraina prezidentı Vladimir Zelenskiimen kezdesu turaly söz joq, öitkenı bız "norman formatynda" jolyǧatyn bolyp uaǧdalasqanbyz. Ukrainadaǧy jaǧdai retteu mäselesı boiynşa "norman formatynan" özge tetık joq, - dedı Resei prezidentı Vladimir Putin.
Putin būl pıkırın BRİKS sammitınıŋ qorytyndysy boiynşa ötken baspasöz konferensiiasynda aitty.
Ol öz pıkırın "daiyndyqsyz kezdesuge asyǧudyŋ keregı joq. Oǧan men de müddelı emespın, prezident Zelenskii de müddelı emes, naqty nätijeden keiın kezdeskenımız dūrys" dep tolyqtyrdy.
Osyǧan ūqsas pıkırdı qaraşanyŋ 13-ıne Putinnıŋ baspasöz hatşysy Dmitrii Peskov ta aitqan bolatyn. "Norman formaty" - Ukrainanyŋ şyǧysyndaǧy janjaldy retteu üşın 2014 jyldan berı jūmys ıstep kele jatqan Ukraina, Resei, Fransiia jäne Germaniia jetekşılerı men syrtqy ıster ministrlıgınıŋ kezdesu formaty.
12 qaraşada Qazaqstannyŋ būrynǧy prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev Ukraina prezidentı Vladimir Zelenskii men Resei prezidentı Vladimir Putindı beitarap jer - Nūr – Sūltan qalasynda betpe - bet kezdestırgısı keletının jäne oǧan Vladimir Zelenskii kelısım bergenın habarlaǧan. Sol künı "Astana Club" forumynda söilegen Nazarbaev Ukraina men Reseidı tatulastyrudaǧy öz rölın özı joǧary baǧalady. Resei Qyrymdy anneksiialaǧannan keiıngı janjaldy retteu üşın Batys memleketterınıŋ qatysuymen jasalǧan Minsk kelısımıne de zor üles qosqanyn aitty.
- Olardy alǧaşqy künnen bastap tabystyruǧa tyrysyp kelemın. Menıŋ jūmysymnyŋ alǧaşqy nätijesı Minskıdegı kezdesu boldy. Aldymen Europa elderın aralap şyqtym, odan keiın Kievke, Poroşenkoǧa bardym, odan soŋ Mäskeuge keldım. Fransiia prezidentı Qazaqstanda bolǧan edı, men odan qaitarda Mäskeuge soǧyp, Putinmen kezdesudı ötındım. Mıne, osylardyŋ nätijesınde, Minskıde jinaluǧa jäne sol kezdegı mäselelerdı şeşuge qol jetkızdık. Barlyǧy qalypty arnaǧa tüse bastaǧan edı, - dedı Nazarbaev.
Qazaqstannyŋ būrynǧy prezidentınıŋ bastamasyn Qazaqstannyŋ keibır aqparat qūraldary "Nazarbaev Resei men Ukrainany tatulastyrudyŋ amalyn tapty" dep jariialady.
Qazaqstannyŋ būrynǧy prezidendı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ būǧan deiın de bırneşe ret ara aǧaiyndyq jasap, bıtımger retınde körıngısı keletını baiqalǧan.
2014 jyly aqpanda Resei Ukrainaǧa tiesılı Qyrym tübegın anneksiialaǧan soŋ "ara aǧaiyndyq missiiasyn" bırneşe ret ūsynyp, Resei men Ukrainany Astanada (qazırgı Nūr-Sūltan qalasy) kelıssöz ötkızuge şaqyrǧan. 9 aidan soŋ Kievke resmi saparmen barǧanda Ukrainanyŋ sol kezdegı prezidentı Petr Poroşenkoǧa da aitqan. Osy kezdesude Nazarbaev Minsk kelısımın "Poroşenkonyŋ eŋbegı" dep sipattaǧan bolatyn.
Qazaqstannyŋ saiasi sarapşylary Nūrsūltan Nazarbaev bıtımgerlıgıne ärtürlı baǧa bergen edı. Keibırı, "halyqaralyq deŋgeidegı janjaldarǧa bıtımgerlık jasaǧysy keletın Qazaqstannyŋ Resei men Ukraina arasyndaǧy qaqtyǧystarǧa ara aǧaiyndyq jasauǧa mümkındıgı bar" dese, keibırı "osy uaqytqa deiın Qazaqstannyŋ ara aǧaiyndyq jasap, şielenısken mäselelerdı şeşkenın körmegenın" aitqan.
Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bıtımger retınde rölı Qazaqstanyŋ resmi baspasözınde jiı aitylyp, 2017 jyly "Bıtımger missiiasy" telefilmıne ainaldy.
Filmde prezident Nazarbaevtyŋ 2015 jyly qaraşada Siriiada Türkiianyŋ joiǧyş ūşaǧy Reseidıŋ Su-24 bombalauşy ūşaǧyn atyp tüsırgennen keiın uşyqqan Resei-Türkiia arasyndaǧy daǧdarysty retteuge qosqan ülesı, Resei men Batystyŋ ara qatynasyn qalpyna keltıruge ūmtylysy, Resei men Türkiia bastamasymen Astana qalasynda (qazırgı Nū-Sūltan qalasy) Siriia mäselesı boiynşa kelıssöz ötkızgenı söz bolǧan.
"NAZARBAEV ÖZINE JARNAMA JASAǦYSY KELDI"
Azattyq Putin-Zelenskii kezdesuın ūiymdastyru turaly Nazarbaevtyŋ ūsynysy jaily Täuekelderdı baǧalau tobynyŋ direktory, saiasattanuşy Dosym Sätbaevpen sūhbattasty.
Azattyq: Sätbaev myrza, eks-prezident Nūrsūltan Nazarbaevqa Putin men Zelenskii kezdesuın ūiymdastyru ne üşın kerek? Nazarbaevtyŋ tüpkı oiy ne?
Dosym Satbaev: Nazarbaev būl ūsynysty özınıŋ jeke basyn oilap jasap otyr. Ol ışkı jäne syrtqy auditoriiaǧa yqpal etuge talpynyp kördı. Syrtqa – postsovettık aimaqqa – ol özın prezidenttıkten ketse de älı künge deiın "negızgı tatulastyruşy" retınde körsetkısı keldı. Al ışkı qazaqstandyq auditoriiaǧa syrtqy elderge de äser ete alatynyn körsetuge tyrysty. Sondyqtan būl jerde Nazarbaev özınıŋ jeke basyn jarnamalaǧysy keldı.
Azattyq: Nazarbaev Qazaqstandy kelıssöz jürgızuge «beitarap aimaq» retınde ūsyndy. Däl osy jaǧdaida Qazaqstan şynymen «beitarap aimaq» pa?
Dosym Sätbaev: Nazarbaev resmi deŋgeide Reseige büiregı būratynyn körsetken. Onyŋ soŋǧy jyldardaǧy "Batys Reseige qatysty tym qatal saiasat ūstandy", "Qyrym men Şyǧys Ukraina mäselesınde Resei anyǧyraq közqarasyn bıldırdı" jäne "Reseidıŋ būl qadamǧa baruǧa öz sebepterı boldy" degen sözderı Nazarbaevtyŋ Mäskeuge köŋılı būrǧanyn aŋǧartty. Qazaqstan "Qyrymdaǧy referendum halyqtyŋ qalauy boldy" degende Poroşenko bilıgı tūsyndaǧy Ukraina Nūr-Sūltanǧa nota joldaǧan. Sol kezde bız postsovettık aimaqta Qyrymdaǧy referendum jaily nota alǧan jalǧyz el boldy. Belarustyŋ özı Qyrymdaǧy referendumǧa beitarap közqaras ūstandy.
Azattyq: Nazarbaevtyŋ ūsynysyn Mäskeu men Kiev nege salqyn qabyldady dep oilaisyz?
Dosym Sätbaev: Nazarbaevtyŋ ūsynysy olardy yŋǧaisyz jaǧdaiǧa qaldyrdy. Nazarbaevtyŋ köŋılıne tiıp ketpes üşın Zelenskii men Putin jai ǧana alǧys aitty. Zelenskii qazanda Putinmen "norman formatynda", Germaniia men Fransiianyŋ qatysuymen ǧana kezdesetının aitqan. Mäskeu men Kiev belgılı bır baǧyttar boiynşa kelıssöz jürgızuge daiyn ekendıkterın körsetkısı kelıp, osyndai gumanitarlyq qadamǧa baryp otyr. Bıraq ekı taraptyŋ öz ūstanymdaryn özgertkısı kelmeitının körıp otyrmyz. Mūnyŋ saiasi astary bar, sebebı mūnda bır eldıŋ territoriiasyn basyp alu mäselesı tūr. Al Putin men Zelenskii Qazaqstanda kezdesse, būl mäsele şeşılmes edı.
Qazaqstannyŋ būrynǧy prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev (sol jaqta) pen Resei prezidentı Vladimir Putin
Azattyq: Putin Nazarbaevtyŋ ūsynysy jaily "daiyndyqsyz kezdesuge asyǧudyŋ keregı joq" dedı. Tym qatal aitylǧan jauap emes pe?
Dosym Sätbaev: Putin belgılı bır deŋgeide Nazarbaevqa keibır mäselelerge aralaspaŋyz degendı körsettı. Ukraina men Resei arasyndaǧy mäsele öte kürdelı. Mūndai kezdesulerdı tyŋǧylyqty ūiymdastyru kerek. Nazarbaev Japoniiada Zelenskiimen jolyqty. Sol kezde būl ūsynystyŋ şetın şyǧarsa kerek. Demek, ol būl ūsynysyn Reseige taŋyp otyr. Putin būdan da qatty aituy mümkın edı. Sebebı ol avtoritar basşy retınde oiyn erejesın özı basqarǧandy ūnatady. Al būl jerde Nazarbaev "Qazaqstanda kezdesıŋder" dep öz oiynyn ūsynyp otyr. Eger Putin Zelenskiimen kezdeskısı kelse baiaǧy da jolyǧar edı.
Azattyq: Nazarbaev būǧan deiın de "bıtımger" boluǧa tyrysqan...
Dosym Sätbaev: Nazarbaev Qazaqstanda türlı bıtımgerşılık şaralar ūiymdastyrǧandy ūnatady. Resei, Türkiia jäne İran qatysqan Siriia kelıssözı öttı. Astana kelıssözıne basqa tarap kelmedı. Onyŋ aldynda Qazaqstan İran iadrolyq baǧdarlamasy boiynşa kelıssöz jürgızdı. Nazarbaev osyndai talai şara ūiymdastyrdy. Nazarbaevtyŋ jeke bas müddesı bolǧany aitpasa da tüsınıktı. Beibıtşılık salasy boiynşa Nobel syilyǧyn aluǧa tyrysty. Ol älem aldynda būl syilyqqa laiyq ekenın körsetkısı keldı. Nazarbaevtyŋ ekı baǧyty boldy. Bırınşısı, Qazaqstannyŋ – iadrolyq qarusyz statusy. Nazarbaev būl taqyrypty kötergendı öte jaqsy kördı. Jaqynda Qazaqstanda bükılälemdık antiiadrolyq sammit ötkızgısı keletının aityp qaldy. Ekınşısı – bıtımgerşılık şaralary. Mūnda da onyŋ jeke müddesı jatyr.
Azattyq: Qalai oilaisyz, Qazaqstannyŋ "bıtımgerşılık" bastamalary qanşalyqty nätijelı boldy?
Dosym Sätbaev: Joq. Qazaqstan İran iadrolyq baǧdarlamasy, Siriiadaǧy jaǧdaidan bölek Ündıstan men Päkıstan arasyndaǧy mäselenı şeşuge tyrysty. Bıraq nätijesız – ekı el arasy älı de salqyn. Qazaqstan ūzaqqa jalǧasqan qaqtyǧystardy şeşuge tyrysty. Ondai qaqtyǧystardy bır-ekı, tıptı jüz kelıssözben şeşu mümkın emes. Sebebı būl qaqtyǧysta bır jeŋımpaz boluy tiıs. İä, Qazaqstan ara aǧaiyn bolǧysy keldı. Bır jaǧynan, mūnda tūrǧan eşteŋe joq. Qazaqstandy beibıtsüigış el retınde qabyldai bastady. Ekınşı jaǧynan alsaq, būl bastamalardan eş nätije körıp jatqan joqpyz.
"Azattyq" radiosy
Foto avtory Mikhall Metzel Tass
