Semei qalai QYSQARDY?

21.11.2019
5859
https://adyrna.kz/content/uploads/2019/11/serik.jpg
«...Semei oblysynyŋ halqy Ser-aǧasy üşın sertke tūryp, oppozisiialyq saiasatkerdı ekı ret parlamenttık sailaudan deputattyqqa alyp şyqty. «Alyp şyqty» degen oŋai söz: anyǧynda, bilık Äbdıldinge qarsy qoiǧan kandidattardy ädıram qaldyryp, äkımşılık resurstardy tas-talqan etıp, özınıŋ täuelsız tumasyn Joǧarǧy palataǧa deputat ettı. Būl jaǧdai Nazarbaev üşın asa «qaterlı signal» edı.
Abyz Abaidyŋ tuǧanyna 175 jyldyq aituly datasynyŋ qarsaŋynda Semei öŋırı qazaqstandyq bilıktıŋ esıne tüstı: 90-jyldardyŋ ortasynan bergı «soǧystan keiıngı qiraǧan şaruaşylyqty qalpyna keltıruge» bıraz qomaqty qarjy bölınıp jatqan siiaqty. Qomaqtysy – qomaqty-au, bıraq ol qarjy Semeidıŋ üŋıreigen jyrtyǧyna jamau-jasqau bola ma? Poligon zardabynan – bır, paryqsyzdyq zalalynan – ekı japa şekken şermende öŋırdıŋ mūŋ-zaryn, tıptı Abyzdyŋ aruaǧymen aldarqatu mümkın be?Qoǧamda ara-tūra aitylyp jürgen osy siiaqty sūraqtardyŋ saldary bolsa kerek, Semeidı bölek oblys retınde qaitadan qalpyna keltıru mäselesı de soŋǧy kezderı jiı-jiı söz bola bastady. Eger Semeige baryp-qaitqan prezident Toqaevtyŋ tälımdı nietı tüzu bolsa, oblysty qalpyna keltıru – Abaidyŋ mereitoiyna tartylǧan ǧalamat syilyq bolar edı... Juyqta Adyrna.kz portalynan Oŋǧar Qabden bauyrym: «Semei nege jabylyp edı?» degen sūraq qoidy. Oŋǧardyŋ oiy mälım: būl sūraqtyŋ astyrynda da Semeidı qalpyna keltırudıŋ mümkındıgı bar ma degen emeurın jatqan edı. İä, bügınde el şetıne şyǧuǧa jarap qalsa da, 90-jyldary «üstel jaǧalap jürgen» bıraz bala-şaǧanyŋ bılmeuı de mümkın: eŋ aldymen Semei oblysyn qysqartuǧa ne sebep bolyp edı degen sūraqqa jauap ızdep köreiık. Bırınşıden, oblys jabylǧan 1997 jyly QR ükımetınıŋ bastamasymen respublikada «eldı-mekenderdı ırılendıru saiasaty» qyzu jürgızıldı. Oŋtaily qoǧamdyq pıkır qalyptastyru maqsatynda Kabminge kırıptar BAQ «ırılendıru» degen tüsınıktı «körkeitu» maǧanasymen jamyrai jazdy. Anyǧynda būl «ırılendıru» üşın emes, tyǧyryqqa qamalǧan ükımettı «tırılendıru» /tırıltu/ üşın jasalǧan saiasat boldy. Tap-taza – közaldau edı. Taqyr-taza qalǧan qazynaǧa qiyndyq tuyp, halyqtyŋ jalaqysy men zeinetaqysyn töleu qiiametı ükımettı keŋırdekten qysqan kezde, biudjet şyǧyndaryn qysqartu amalymen Jezqazǧan, Kökşetau, Semei, Taldyqorǧan jäne Torǧai oblystary qysqardy. Traibalizmnıŋ taqyryby dep, jasyryp-jabar tügı joq jäne turasyn aitu kerek: qysqartuǧa negızınen Orta jüzdıŋ tolyq tört oblysy (Taldyqorǧannyŋ jartysynan astamy – Orta jüz aimaǧy) tap boldy. Saiyp kelgende, būl «eldı-mekenderdı ırılendıru» saiasaty emes, Arqadaǧy el-jūrtty aŋyratu saiasaty boldy da şyqty.Eske alaiyq: ol kezdegı el premer-ministrı Äkejan Qajygeldin – Semeidıŋ tumasy edı. Jekeşelendıru saiasaty saldarynan qalyptasqan äleumettık-ekonomikalyq problemadan qūtylu üşın jäne ükımet pen biudjettı qūtqaru amalymen premer-ministr el prezidentınıŋ aldynda özınıŋ territoriialyq-tumalyq müddesın jyǧyp beruge mäjbür boldy. Sol jyldary London ekonomika mektebınıŋ «Jyl reformatory» atanǧan Qajygeldinnıŋ qisabynda memlekettık müdde tūrǧysynda bır esep bolǧan şyǧar, bıraq barlyq auyrtpalyq pen äleumettık daǧdarystyŋ soqqysy osy qysqarǧan bes oblystyŋ halqyna tidı. Qatty aityldy deuge bolmas: küizelgen el-jūrt qaŋǧyryp kettı. Älı de maŋyp jür...Eskere ketetın taǧy bır jäit: Kabminnıŋ sol kezdegı esebı boiynşa, qysqartuǧa tap bolǧan oblystar jergılıktı öndırıstıŋ negızınde özdıgınen biudjet qalyptastyra almaityn, ekonomikalyq tūrǧyda meşeu – şaǧyn oblystar sanaldy. Osy oraida taǧy da jık saldynyŋ sözı demesın: būl qysqartuǧa batystyŋ nemese oŋtüstıktıŋ sol jyldarǧy ekonomikasy şaǧyn oblystary – Atyrau, Oral, Maŋǧystau, Qyzylorda nege tap bolmady? Sebebı – «noiys mınezdı» ör batystan qatty qaimyǧatyn Nazarbaev būl oblystarǧa «soqtyqpau» qajettıgın Qajygeldinge qatty eskertken boluy kerek. (Batysta «bunt» būrq etse, ony basu oŋai bolmasyn endıgı jaŋa tarih däleldep berdı). Al Jambyl oblysy şe? Ol nesımen Semei men Torǧaidan artyq edı? Ony ekıgı jaryp, jartysyn – Şymkentke (OQO), ekınşı bölıgın Almaty oblysyna nege qospady? Jezqazǧan Qaraǧandyǧa qosylǧan soŋ, ekı oblystyŋ jalpy aumaǧy Jambyl men OQO-nyŋ bırıkken kölemınen asyp keter me edı? Nemese, Maqanşydan 600 şaqyrymdaǧy oblys ortalyǧy – Öskemenge sabylatyn semeilık halyq könbıs pe edı? Bıraq būl arada sol jyldarǧy jambyldyq joipandar – Qaratai Tūrysov, Ömırbek Baigeldı, Sarybai Qalmyrzaev qiqu qoastyn faktordy Nazarbaev nazarǧa alsa kerek. Bilıktıŋ basyn basyp alǧan būlar bastaǧan «klandar» bıtıspes maidanǧa şyǧary – prezidenttıŋ paiymyndaǧy qater edı. Rasynda, Arqanyŋ tört oblysyn taratyp jıberu jeŋılırek ekenın sezgen Nazarbaev naqūrys deisız be: Jambyl jaqtan şyǧatyn «jaudyŋ» betı küştı bolaryn bılgen şyǧar? Ekınşıden, qysqarǧan oblystardyŋ özındık öndırıstık-ekonomikalyq mümkındıgı jergılıktı biudjettı qalyptastyruǧa qauharsyz degen ükımettık uäj – aldarqatu amaly ǧana edı. Semeimen salystyratyn bolsaq, Qyzylorda, Oral (BQO) jäne Jambyl oblystary sol 90-jyldary qaryq bolǧan jaǧdaida emes edı. Ol kezde Qyzylordada – mūnai, Oralda – gaz öndıru tügılı, onyŋ bügıngı perspektivasy da bolmaǧan. Jambyldyŋ jalǧyz jäne ırı baǧyty – fosfor öndırısı daǧdarystyq jaǧdaida jantaiyp jatqan. Bıraq būl oblystar respublika biudjetınen dotasiiada otyrsa da, özındık statusyn saqtap qaldy.Üşınşıden, Öskemendı (ŞQO) qazaqylandyru üşın, oǧan Semeidı qosyp, jergılıktı orystyŋ üles salmaǧyn semeilık qazaqtyŋ esebınen «ezıp jıberu» qajet boldy degen aldarqatu da – bos söz. Eger şekaralyq oblystardy qaitkende qazaqylandyru qajet bolǧan jaǧdaida, Oraldy – Atyrauǧa, Petropavldy – Kökşetauǧa qosyp jıberu qajet edı. Bıraq sol jyldary kazaktar men slaviandyq qūrylymdar «qūtyryp tūrǧan» būl oblystar qysqartu qaişysyna ılıkpedı. Mıne osyndai salystyrmaly saraptaudan soŋ, Semeidı qysqartudyŋ qandai bilıktık qisabyn tılge tiek ete alamyz? Semeidıŋ özındık öndırıstık mümkındıkterın aitpaǧanda, onyŋ agrarlyq sipatyn saqtap, nege derbes oblys retınde qaldyruǧa bolmady? "Agrarlyq sipat" degende, bügıngı oŋtüstıktıŋ (Almaty, Şymkent, Taraz) mal bazarlaryn negızınen Maqanşynyŋ, Ürjar, Aqsuat jäne Aiagözdıŋ ırı qara maly toltyryp tūrǧanyn eske alu kerek. "Soŋǧy on jyldan berı Semeiden tasyp jatyrmyz, tasyp jatyrmyz – būl ne degen bıtpeitın mal?!" degendı bügınde oŋtüstıktegı ekı deldal saudagerdıŋ bırı aitady.İä, sonymen qalai bolǧanda da, «öz künın özı körıp ketu» mümkındıgı bolǧan Semeidı qysqartu nege qajet boldy? Ärine būl oraidaǧy bızdıŋ pıkır subektivtı sipatta boluy mümkın: bıraq qalai bolǧanda da, būl arada bız bırınşı kezekte semeilık tuma «Äbdıldinnıŋ faktoryn» tılge tiek etkımız keledı. 90-jyldarǧy qazaqstandyq oppozisiianyŋ ırı ökılı Serıkbolsyn Äbdıldin bilıkke qauıp töndıretın dara tūlǧa boldy. Ol jyldary älı avtokrattanyp ülgermegen Nūrsūltan Nazarbaev bolaşaqta özınıŋ taǧyna talasatyn bırden-bır «qauıptı ümıtker» Äbdıldin ekenın bıldı. Sol sebeptı ol QR Joǧarǧy Keŋesınıŋ töraǧasy (1991-93j.) bolyp otyrǧan Äbdıldindı qoǧamdyq qoldaudan ajyratudyŋ barlyq aila-şarǧysyn jasap baqty. Al Semei oblysynyŋ halqy Ser-aǧasy üşın sertke tūryp, oppozisiialyq saiasatkerdı ekı ret parlamenttık sailaudan deputattyqqa alyp şyqty. «Alyp şyqty» degen oŋai söz: anyǧynda, bilık Äbdıldinge qarsy qoiǧan kandidattardy ädıram qaldyryp, äkımşılık resurstardy tas-talqan etıp, özınıŋ täuelsız tumasyn Joǧarǧy palataǧa deputat ettı. Būl jaǧdai Nazarbaev üşın asa «qaterlı signal» edı.«Äbdıldinnıŋ faktory» degende, 1995 jyly jalpyhalyqtyq referendumda qabyldanǧan nazarbaevtyq Konstitusiia eske tüsedı. Būl – QR Joǧarǧy Keŋesı taratylǧan kezde, elde zaŋ şyǧaruşy organnyŋ vakumyn paidalanyp, prezidenttıŋ jeke dara jarlyǧy boiynşa taǧaiyndalǧan jäne Qazaqstandy avtokratiialyq baǧytqa būra tartqan Konstitusiianyŋ qabyldanuyna negız bolǧan referendum edı. Sol jyldarǧy at töbelındei ǧana oppozisiiamen bırge Serıkbolsyn Äbdıldin qarsy bolǧan osy referendumda respublika boiynşa eŋ tömengı mölşerde dauys bergen Semei oblysy boldy. (Būl biresmi derek kezınde «Krestnyi test» degen kıtap jazyp, qazaqstandyq sailau tehnologiiasyn äşkerelegen Rahat Älievtıŋ auzynan şyqqan söz edı).Sondyqtan şeteldık keŋesşılerınıŋ kömegımen «superprezidenttık jüie» jasaudy qolǧa alǧan Nazarbaev özınıŋ basty qarsylasy Serıkbolsyn Äbdıldinnıŋ saiasi arynyn «tūnşyqtyrudyŋ» qūityrqy intrigasyn bırte-bırte jüzege asyra bastady. Sol solaqai saiasattyŋ jäne öşpendılık piǧyldyŋ bır tarmaǧy – Äbdıldin bastaǧan oppozisiia oşaǧyn qoldaityn Semeidı «qūrtu» boldy. Ol saiasattyŋ aqyr soŋy – 1996 jyldan berı Sekeŋ jetekşısı bolǧan Qazaqstan Kommunistık partiiasyn sot şeşımımen jabumen tyndy (2015 jyl).Al 90-jyldardyŋ soŋy men 2000-jyldardyŋ basynda Semei öŋırı «oppozisiia oşaǧy» bolǧanyn eşkım joqqa şyǧara almasa kerek: Äkejan Qajygeldin, Amangeldı Kerımtaev, Maira Äbenova, Baqytgül Mäkımbai, aǧaiyndy Nūrlan jäne Quanyş Bäkırlanovtar (RNPK), Ǧalymjan Jaqiianov, Tölen Toqtasynov, Zäureş Battalova, Viktor Kovtunovskii (DVK), Marjan Aspandiiarova, Ämırbek Toǧysov, (Azat)... – osyndai semeilık tūlǧa-tūqymdardar tūrǧanda, Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «noiys» Semeige öşıgetın jönı bar ma, joq pa? Basqa esep-qisabyn qaidam, mūndai oǧylandar ortasyna ozbyrlyq jasau – jeke dara bilıgı üşın ölarman adamnyŋ sanasyna säikes jaǧdai bolsa kerek...Al endı Semei oblysyn qaitadan qalpyna keltıruge bola ma degen sūraq – prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ endıgı erık-jıgerıne täueldı mäsele. Eger ol «kıtaphanadaǧy» kısınıŋ yqpalynan şyǧa alsa, kepiettı aruaqtar ruhy aspandaǧan, tarihy tereŋ aimaqtyŋ atyn da, zatyn da qaitara alady. Al eger Semeidı qalpyna keltırsek, jabylǧan basqa oblystarǧa «tızbektelgen reaksiia» tarap ketuı mümkın degen qorqynyştan qūtyla almasa, 1997 jylǧy status-kvony barlyǧyna bırdei qalyptastyruǧa tura keledı. Būl endı, rasynda da daǧdarystaǧy el ekonomikasyna täueldı şeşım: mūnai men gazdan tüsken qyruar qarjy ofşorǧa oiysa bere me, joq älde ony el müddesıne būruǧa bola ma?Jasyratyny joq, būl da – şeşımı «kıtaphana» arqyly şeşıletın sūraq... Ermūrat BAPİ
Arnaiy Adyrna.kz portaly üşın jazyldy.   
             