«Qūtty bılık» (Qūtadǧū bılıg) – älemdık örkenietten oiyp tūryp oryn alatyn, türık tektes halyqtarǧa ortaq klassikalyq şyǧarmasy. Ertede būl şyǧarmany irandyqtar «Tūran şahnamasy» dese, Şyn jūrty «Handardyŋ ädep-qaǧidalary» dep ataǧan, al maşyndyqtar «Memleket dästürı» dep at qoiyp, aidar taqsa, küllı şyǧys elderıne «Ömır zeinetı», «Padişaǧa nasihat» degen ataularmen belgılı bolady. Sonşalyqty bükıl düniejüzı yntyq bolarlyqtai, törtkül düniege tanylarlyqtai būl qandai eŋbek?
Etiko-filosofiialyq, parasat pen aqyl, oi sūlulyǧyn ūrpaqtan-ūrpaqqa jetkızgen kıtapty barşa jūrt ūlylyqtyŋ negızı dep bılse kerek. Onda jar taŋdau, bala tärbiesı, aqyl-bılım, tıl ūstartu, memleket basqaru jäne taǧy basqa tolyp jatqan mäseleler jyrlanǧan. Bız öz tarapymyzdan şyǧarmadaǧy elge qyzmet etu, ūltty süiu, salt-dästürdı qūrmetteu tärızdı mäselelerı boiynşa öz oiymyzdy ortaǧa salmaqpyz. Qazaqstanda şyǧarmany qazaq tılıne audarǧandardyŋ bırı – akademik Ä.Qūryşjanov bolsa, ekınşısı – professor A.Egeubaev edı. Belgılı ǧalym Asqar Egeubaev şyǧarmany ūzaq jyldar boiy zerttep, 1986 jyly qazaq oqyrmandary üşın kıtap etıp tūŋǧyş ret jariialaǧan bolatyn. 1989 jyly Pekinnıŋ «Ūlttar» baspasynda arab qarıpımen qazaq tılınde ekınşı ret jaryq körse, 2006 jyly öŋdelıp, tolyqtyrylyp qaita basylady (Jüsıp Has Qajyb Balasaǧūn. Qūtty bılık. Köne türık tılınen audarǧan, alǧy sözı men tüsınıkterın jazǧan A. Egeubai. – Almaty: «Ölke», 2006. – 640 bet. 2-basylym). Bız maqalamyzdy däl osy kıtapty negızge ala otyryp jazudy jön kördık.
Şu boiynan şyqqan Jüsıp Balasaǧūn 45 jasynda (şamamen 1010-1015 jyldar) on segız aidyŋ ışınde jazylǧan. Türkiianyŋ ataqty ǧalymy Räşit Rahmadi Arattyŋ pıkırınşe, şyǧarma Balasaǧūn qalasynda bastalyp, Qaşqar qalasynda jazylyp aiaqtalǧan. A.Dılaşar oişyl aqyn 1068 jyly Qaşqarǧa baryp, şyǧarmasyn sonda jazdy degen boljam aitady.
Qūrmanǧali Halid «Tauarih hamsa» atty kıtabynda (Qazan, 1910 j.) Balasaǧūnnyŋ «İyl altmyş ekı erdı tört iüz bılä» degenı eskı jyl sanau boiynşa tört jüzınşı jyldyŋ alpys ekınşı jyly edı degen maǧynada, iaǧni hijra boiynşa 362 jyl bolyp şyǧady dep tüsındıredı. Ol Europa zertteuşılerımen būl mäselede kelıspeitının jazady. Qūrmanǧali Halid
«Alty şähar habarlary» tarauynda: haran ölgen soŋ Sadyq taqqa otyryp, ainalasynyŋ bärın isam dınıne engızdı (350-400 hijra) dep derek beredı. Qūrmanǧali Halid Sadyqtyŋ uäzırı Jüsıp Qydyrhan – laqaby imam Patşah – «Qūtadǧu bılık» kıtabyn jazyp, Sadyq Būǧrahanǧa tartu etkendıgın de jazady (A.Egeubai – 7-8 bb.).
«Qarahandar elınıŋ eŋ joǧarǧy, märtebelı qaǧan (şyǧyldar) ortalyǧy Balasaǧūnda ornalasady da, kışı qaǧan (iaǧmalar) ortalyǧy äuelı Tarazda bolyp, keiın Qaşqarǧa (Ordakent) oiysady. Osy kezeŋderde, keiın XII ǧasyrdaǧy jaugerşılık uaqyttarda da Balasaǧūn tarihi oqiǧalardyŋ naq ortasynda tūrdy. Eskı ekı keruen jolynyŋ bıreuı Samarqand-Taşkent-Taraz, Balasaǧūn arqyly Qytaiǧa ūştasyp jatty. Şu özenın boilap Ile Alatauynyŋ bauyryna qarai tartqan jol Şelektı basyp Şyǧys Türkıstanǧa, bır tarmaǧy Ileden asyp, Qoilyq, Qopal, Alaköl arqyly moŋǧoliiaǧa bastaityn jaŋa keruen joly da batys pen şyǧysty jalǧastyratyn küretamyrlardyŋ bırınen sanalǧan. Osynyŋ özı-aq Balasaǧūn şäharyna qyzu yqpal jasaǧan. Keiın, XIII ǧasyrda Saraişyq qalasynan tabylǧan qyş qūmyrada
«Aqyl körkı – tıl, tıldıŋ körkı – söz,
Kısı körkı – jüz,
Jüzdıŋ körkı – köz» degen «Qūtty bılıktıŋ» bır bäiıtı jazylǧany tegın emes.
«Qūtty bılık» köşırmelerınıŋ özı bır şetı mysyrdan, bır şetı Venadan şyǧuy taǧy da kezdeisoqtyq dep oilamaimyz. Būl mädeni damu tynysynyŋ qarymdylyǧynyŋ, qyzu qarym-qatynas pen örkeniettı ürdıstıŋ belgısı» (A.Egeubaev, 11 b.) deidı belgılı ǧalym Asqar Egeubaev. Rasynda da, «Qūtty bılık» - jalpaq jūrttyŋ igılıgıne ainalǧan öte baǧaly eŋbek.
Şyǧarma Küntudy, Aitoldy, Ögdülmış, Odǧūrmyş esımdı keiıpkerlerdıŋ özara sūhbaty ülgısınde jazylǧan. Ärbır keiıpkerdıŋ özındık beinesı bar. Küntudy – Ädılet, iaǧni ädıl zaŋ, ädıl elbasy, ädılettı ämır ūǧymdarymen asttasyp jatqan keiıpker atauy. «Qūtty bılıkte» Aitoldy – däulet, pışımı ünemı özgerıp, qūbylyp tūratyn Ai tärızdı körkem beine. Ögdülmış – aqyl, danyşpandyqpen daŋqy şyqqan kemeŋger tūlǧa obrazy bolsa, Odǧūrmyş – qarapaiymdylyq pen qanaǧattyŋ jiyntyq tūlǧasy retınde körınedı.
Aitoldynyŋ özgermelı beinesı «Nūry sönıp, semıp mülde joǧalar, Qaita tuyp, qaita tolar, oŋalar» degen joldar arqyly anyq bılınedı. Degenmen,
Aitoldynyŋ sözderı de köşelı kemeŋgerlıkke toly. Jalpy, «Qūtty bılık» şyǧarmasy mäŋgılık ruhani qūndylyqtardy jyrlaidy.
Jüsıp Balasaǧūn Aitoldynyŋ sözımen bırde:
Tırşılıkke aldanbaǧan öşedı,
Düniege maldanbaǧan köşedı, (186 b.) – dep bailyqtyŋ ötkınşılıgın aityp eskertse, kelesı bır bäiıtınde:
Barlyq ıste sabyrly bol köşelı,
Sabyrly jan tılegıne jetedı.
Qai ıste de bol ūstamdy, sabyrly,
Ūstamdylyq üiırer mal, baǧyŋdy, (189 b.) – dep adamzatty ūstamdylyqqa şaqyrady.
Köne türık, tıptı ertedegı qazaq dünietanymynda bala eŋ bır qasterlı, ömırdıŋ mänı, tırşılıktıŋ jalǧasy retınde nasihattalǧan. Adamnyŋ jasaǧan jaqsylyǧy men jamandyǧy öz iesın tabady, özın tappasa da ūrpaǧynyŋ aldynan şyǧady degen köne nanym atauly jädıgerden de anyq aŋǧarylady. Qazır keibır dümşe moldalar ömırdıŋ mänın o düniede dep tüsındırgısı keledı emes pe? Eger älgındei moldalardyŋ sözı rasqa şyqsa, ömırge ūrpaq äkeluımız, onyŋ bolaşaǧyn qamtamasyz etuge ūmtyluymyz da bekerşılık bolyp şyqpai ma?
Elık oiyn mäteldedı, balady,
Ūryqty jan ölse, ūrqy qalady! (215 b.) – dep aqyn ūrpaq arqyly ömır jalǧasyn tabatyndyǧyn bıldırgısı keledı.
Joǧaryda aitqanymyzdai, Jüsıp Balasaǧūn Aitoldynyŋ sözı arqyly igı ıstıŋ eşqaşan «ölmeitındıgın» myna bäiıt joldarymen däleldeuge tyrysady:
Ei, ızgı jan, ızgılık et, jaŋylma,
Izgılıktı jūtpas qarttyq, qabyr da!..
Izgılıgıŋ qartaimaidy, qalady,
Ǧūmyry – ūzaq, aty alysqa şabady! (216 b.)
Älbette, ılım-bılım, zamanaui tehnikany üirenu būl tek qara bastyŋ mäselesı emes, ūlt pen ūlystyŋ, bolaşaq ūrpaqtyŋ qamy. Tıptı bügıngı damyǧan zamanda da kım bılımdı bolsa, san salaly nanotehnologiialardyŋ tılın bılse, sonyŋ tasy örge domalaidy.
Aitty Ögdülmış: - O, qūtty Elık, qysqasy,
Bılım, sana – būl, önerdıŋ nūsqasy.
...Aqyl-esı adamnyŋ tabiǧattan būiyrar,
Qabılettı üirenbes, qabıletke syiynar!
Adam esten basqany bılımımen alady,
Bılım, oqu-toqudy eŋbegımen tabady! (219 b. ) – dep aqyn bılım alu üşın orasan zor eŋbek kerektıgın eskertse, bılımnıŋ berer jemısın bylaişa sipattaidy:
Bılım bılseŋ, künıŋ qūtty ötedı,
Qanşa kışık bolsaŋ da, ūly etedı! (231 b.)
Ūl men qyzdy qalai tärbieleu kerektıgı de şyǧarmada söz bolady. Otan qorǧaityn ūlǧa artylar jauapkerşılık, «qyzǧa - qyryq üiden tyiym» tüsınıkterın de osy şyǧarmadan tabasyz. Mysaly:
Äiel äper – ūlǧa, qyzdy erge ber,
Qaiǧy-mūŋsyz tırlıkke ne teŋ keler!?
Ūldy üiret küllı öner-bılımge,
Ol önermen dünie tabar tübınde, (456 b.) – dep jas tolqyndy öner-bılımge baulu kerektıgı basa aitylady onda.
Ädette, bız bılsek te, bılmesek te öz oiymyzdy aituǧa asyǧamyz. Ol da jön şyǧar. Äitse de, «az söz – altyn, köp söz – kömır» degen qazaqtyŋ sözın esten şyǧaryp alatyn kezımız de jiı kezdesedı. Dana Ögdülmıştıŋ aitpaǧy da osyǧan saiady:
Aitty Ögdülmış: Ei, ızgı bek, tıregım,
Söilegennen, tyŋdau abzal, bılemın.
Söz söileuşı janyn qinap tynady,
Tyŋdaǧan jan sergıp, semırıp şyǧady.
Degen eken synap körgen, körıktı er,
«Tılıŋdı tyi, aqylyŋa erık ber!»
Köp tyŋdaǧan dana bolar, köp bılıp,
Köp söilegen basyn berer köpırıp!
Estı sözden – ǧibrattanar qūlaǧyŋ,
Köp myljyŋnan lailanar oi-būlaǧyŋ.
Köŋıldegı aitylmaǧan söz altyn,
Baqyr bolar, şyqsa – narqyn joǧaltyp. (241 b.)
Jüsıp Balasaǧūn el-jūrtqa, memleketke qyzmet etuge şaqyrady. Jai ǧana qyzmet etuge emes, sol ūly jolda jan beruge daiyn boluǧa ügıtteidı.
Jomart qandai? Kımdı aitamyz saqi dep,
Saqi jan tek er haqyna bas imek!
Saqi emes kümıs şaşyp bölgender,
Saqi – elge janyn qiyp bergender! (581 b.)
Būl düniede ärbır adam öz artynan ız qaldyruǧa, jaqsylyqpen jaqyndarynyŋ jüregın jylytuǧa yqylas qoiǧany abzal. «Jaqsynyŋ aty ölmeidı, ǧalymnyŋ haty ölmeidı» deitın qazaq ūǧymynyŋ bastaularyn Ögdülmıştıŋ Elıkke aitqan ösietınen de baiqai alamyz:
Tırlık emes, ızgı at tıle – tıleseŋ,
Izgı atyŋ – tırlıgıŋ ol, bılesıŋ!
Özıŋ ölseŋ, qalar aqyr atyŋ da,
Atyŋ ızgı bolsa – tırlık tatymdy!
Kımnıŋ aty kırlei tüsse, aştyraq,
Bolǧanynan bolmaǧany jaqsyraq!
Ömır – zaia, jaqsy at tıle mändırek,
Jamandyqsyz jaqsy at qalar mäŋgıge! (452 b.)
Uaqyt degen zymyrap barady. Degenmen, onyŋ qadırın bılıp jatqandar neken-saiaq. Uaqytty qadırleu turaly bastama bırneşe ǧasyrlar būryn da köterılgen dese, bıreu sener, bıreu senbes. Uaqytqa qarsy tötep berer tek adamnyŋ igı ısterı ekenın, jaqsynyŋ jaqsylyǧy mäŋgı ölmeitındıgın orta ǧasyrdaǧy şaiyr da el-jūrtqa eskertuge tyrysady:
Köşıŋdı jıber, jıberme – maqūl,
Bolmaǧyn osal, köşesıŋ aqyr!
Qalasaŋ bek bol, qalasaŋ qūl bol,
Qalmaisyŋ mäŋgı, ölımge – tūr jol.
Qalasaŋ, jasa: on segız, myŋ jyl,
Jaqsy ataq qaldyr, ölesıŋ bır kün.
Qalasaŋ bai bol nemese şyǧai,
Tırlıktı jeidı keşken kün, jyl, ai. (480 b.)
Odǧūrmyştyŋ Elıkke:
Öter jalǧan, eşteŋe joq köşpeitın,
Jaqsylyq qyl, özıŋ ketseŋ öşpeitın! – dep bilık basyndaǧy baqtyŋ jalǧandyǧyn, qaiyrymdy ıs arqyly mäŋgılık ız qaldyruǧa ügıtteuı qaşanda qūny joiylmas qūndy keŋes ekenı aian. Älbette, beldı bekem buyp, bılektı türıngen adam qūr qalmasy anyq. Aldan ümıt säulesın tüsırıp, qanatyn keŋge jaiady. Kerısınşe, qaiǧymen qarap otyrǧannyŋ oŋalmasyn jyr joldarynan oqyp, ömırımızge önegelı tälım-tärbie alamyz. Mysaly:
Qyzmet etken jürer ümıt-senımmen,
Keter, tūrmas ümıt üzıp jerıngen. (534 b.)
Jaqsy niet jarty ıske teŋ desedı. Köŋılı körıktı adamnyŋ ömırı de säulelı bolary beseneden belıgılı.
Jaqsy bolsa erdıŋ niet – qūlyǧy,
Is – tılegı tügel bolar ǧūmyry.
***
Is būzylsa, zaŋ būzylsa – er azar,
El būzylar, baǧy qaityp, jer azar. (551 b.)
Kezınde dästür halyqtyŋ būzylmas qaǧidasyna ainaldy. Patşa nizamy men dästürdıŋ arasynda aitarlyqtai qaşyqtyq boldy dep aita almaspyz. Zaŋ bolyp el ışıne ornyqqan dästür köşpelı qoǧamnyŋ dala demokratiiasyn qalyptastyrǧany köpke mälım. Dästür qaǧidalary saqtalmasa, eldıŋ de, erdıŋ de azǧyndaitynyn kemeŋger aqyn qalai däl tauyp aitqan deseŋızşı!
Taudan asqan tas būlaq,
Qazsa qūiar teŋızge.
Qanşa maly köp bolsa,
Bai quanar egızge.
Jamannan jaqsy tusa da,
Jaqsydan jaman tusa da,
Tartpai qoimas negızge, - dep berırekte Būqar jyrau tektılıktı jyrǧa arqau etse, orta ǧasyrda ömır sürgen Jüsıp Balasaǧūn da qan tektılıgınıŋ maŋyzdylyǧyna basa nazar audarady. Mäselenki:
Asyl bolsa kımnıŋ ata-tegı eger,
Odan elge paida tier sene ber! (554 b.)
Jüsıp Balasaǧūn şyǧarmasynda qazaq dünietanymymen, ūlttyq qūndylyqtarymen astasyp jatqan dünieler jetkılıktı. Danyşpan aqyn aitqan ūlttyq taǧamdar älı künge qazaqtyŋ keŋ dastarhanynan tüsken joq.
Qymyz, süt, mai, ırımşık, süzbe, qūrt,
Kiız, syrmaq, perde qūrsaŋ - üige qūt. (450 b.)
Osy joldarda aitylǧan «kiız», «syrmaq», «perdeŋız» de qazaq tūrmysynda keŋınen qoldanylyp keledı. Şyǧarmadaǧy tüs joruǧa bailanysty ūǧymdary qazaq tüs joruy nanymdarymen tūp-tura säikes keluı bekerden beker emes şyǧar. Qazaq tüstegı qaiǧy-qasırettı, qorqynyşty öŋımızde kezdesetın quanyş nyşanyna balaidy. Qysqasy, jaman tüstı jaqsylyqqa yrymdaidy. Jüsıp Balasaǧūnnyŋ «Qūtty bılıgınde» de däl sol ūǧymdy ūşyratamyz:
Oiyn toida jürseŋ jainap, şattanyp,
Qaiǧy-mūŋnyŋ qaqpasyn sen qaqqanyŋ.
Tüste japa şekseŋ, jylap, sualyp,
Uanarsyŋ öŋıŋde myŋ quanyp. (574 b.)
«Kök türıktıŋ qara şaŋyraǧy qazaqta qaldy» dep kezınde Maǧjan aqyn jaidan jai jyrlady deisız be?!
«Qūtty bılıkte» ezuge mysqyldy külkı ūialatatyn, söite tūra tereŋ oiǧa batyratyn joldardy da jiı kezdestıresız.
Ölım – zeinet, ei, iesı beinettıŋ,
Ölım – beinet, ei, iesı zeinettıŋ!
Kedei ölse, bar beinetten arylar!
Bai ölse, eger, esebınen jaŋylar! (206 b.)
Rasynda, qazaqtyŋ «Ölım – baidyŋ malyn şaşady...» degen sözı osyndai jaitqa qaratyla aitylsa kerek.
Qol ūmsynyp, bılım ızdep terledım,
Sözdı sözge örıp, tızıp terledım!
Türkı sözın kördım taǧy kiıktei,
Eptep ūstap, qolǧa üiretıp demdedım. (621-622 bb.)
Şynymen-aq, Jüsıp Balasaǧūn qasiettı türıktıŋ sözın «ūstap», babalardyŋ baqyt pen bereketke jetkızgen dünietanymyn bolaşaq ūrpaqqa jetkızgen kemeŋger. Ǧūlamanyŋ islam dını jeleuımen arabi ekspansiianyŋ Ortalyq Aziia elderıne küşeigen kezınde ömır sürgendıgıne qaramastan, şyǧarmasynda köşpelı türıktık dünietanymnyŋ qainar közı ruhaniiatqa susaǧan kökıregıŋızdıŋ şölın qandyrady. Jalaŋ dogmatikalyq dıni nasihatty mülde kezdestırmeisız.
Jüsıp Balasaǧūn özı jyrlarynda aitqandai artynda mäŋgılık öşpeitın ız qaldyrdy, uaqyttyŋ tezıne şydap beretın şyǧarma tudyrdy. Sol sebeptı, şyǧarma jazylǧaly ondaǧan ǧasyr ötse de, tuyndy kez kelgen zamanmen qūrdas bola alady. Endeşe, qanşama ǧasyrlar men myŋjyldyqtar ötse de, artyndaǧy ūrpaqtary «Qūtty bılıkten» öz jan-dünielerıne qajet ruhani azyq tabary sözsız.
Arman ÄUBÄKIR,
QR R.B.Süleimenov atyndaǧy
Şyǧystanu institutynyŋ PhD doktoranty
