Ūltymyzdyŋ muzykalyq aspaptarynda oinalǧan küi bolsyn, dästürlı änderımız bolsyn, dertten aiyǧuǧa septıgın tigızedı. Dästürlı änderdı tyŋdau delebesı qozyp, degbırı qaşyp otyrǧan balany tynyştaldyryp, yrǧaǧyn qalpyna keltıredı. Tanym belsendılıgın arttyryp, sözdık qoryn baiytady. Ūlttyq qūndylyqtarymyzdy nasihattai otyryp, salt-dästürıne, ata mekenıne, ūltyna degen süiıspenşılıgın oiatyp, patriottyq tärbie beruge qol jetkızemız. Ūlttyq qūndylyqtarymyzben susyndap ösken bala eşqaşan öz ūltyna qyryn qaramaityny anyq. Ärı jasy ūlǧaia kele kezdesetın kez kelgen tyǧyryqtan şyǧuǧa da paidasy öte mol.
Qazırgı jas ūrpaqqa ūsynylyp jatqan materialdyŋ barlyǧy bırdei balanyŋ dūrys qalyptasuyna baǧyttalǧan dünieler dep aitu qiyn. Bala öz tarapynan jaqsyny da, jamandy da süzgıden ötkızbei qabyldai beredı. 5 analizatordyŋ (qūlaq, köz, auyz,mūryn, qol) kömegımen qabyldaǧanynyŋ barlyǧy künderdıŋ künınde jüzege asyrylatynyn eskersek, öskeleŋ ūrpaǧymyzdyŋ qandai bolyp qalyptasatynyn anyqtau qiynǧa soqpaidy. Onyŋ aiǧaǧyn internet jelılerı arqyly berılıp jatqan keleŋsız körınısterden körıp te otyrmyz. Nätijesınde balanyŋ tärbiesıne yqpal jasai almai, ūlttyq bolmysymyzdy joǧaltu aldynda tūrmyz. Bala boiynda ülkendı syilau, ar-ūiat, süiıspenşılık, meiırımdılık,ynsap, ädıldık pen adal eŋbek etu, ilanu degen qasietterdı qalyptastyru qiynǧa soqty. Būl - aqyly tolyq jandarmen bolyp jatqan jaǧdai. Al, aqyl-esı kem, mümkındıgı şekteulı jandardyŋ da öz qatarlary siiaqty sol zaŋdylyqtarmen damitynyn (bıraq şamaly baiau damitynyn) eskersek, osy dertten mümkındıgı şekteulı balalardy da qūtqara almaitynymyz anyq. Ǧalymdar bala tärbiesı barysyndaǧy kemşılıkterdı döp basyp aita alǧanymen, tüzetu joldaryn qandai közderden aluǧa bolatynyn ızdenetın - ūstaz. Qandai joldy taŋdau, qandai ädıstı paidalanu, qalai paidalanu ūstazdyŋ şeberlıne bailanysty. Al, ūrpaq tärbiesıne bei-jai qaramaǧan ūltymyzdyŋ köregen köneköz danalary nūsqaǧan tärbienıŋ negızgı közı - ǧasyrdan-ǧasyrǧa jalǧasyp kele jatqan ūlttyq qūndylyqtarymyzda ekenın eskergen jön. Ol-ūltymyzdyŋ aŋyz-äŋgımelerı, qissa–dastandary, öleŋ, jaŋyltpaştary, maqal- mätelderı, önerı jäne ūlttyq oiyndary. Ūstazdyŋ mındetı osylardy keŋınen paidalanyp, tiımdı nasihattai bılu. Baǧyt-baǧdar berıp otyru.
Boiynan jaqsy qasietterdıŋ tabyluyn öz betınşe ızdegen kez-kelgen balalar zaŋ būzuşylyqqa, dıni dogmaǧa ūrynyp jatqany barşamyzǧa aian. Osy jaǧdailardyŋ aldyn alu maqsatynda kömekşı mektep-internatynda jürgızılıp jatqan tärbie ürdısterıne toqtalyp, tanystyrudy jön kördım.
Kömekşı mektep–internaty ziiaty tömen, qabyldauy baiau balalarǧa arnalǧan arnaiy mekeme. Mümkındıgı şekteulı balalardyŋ basym bölıgın mi qabyǧynyŋ organikalyq zaqymdanuynan paida bolǧan tanymy men emosiialyq erık–jıgerı būzylǧan, aqyl-esı kem balalar qūraidy. Būl balalardyŋ jüike jüielerınıŋ enjarlyǧy, qorşaǧan ortaǧa qyzyǧuşylyǧynyŋ bolmauynyŋ saldarynan ülkendermen bailanys jasai almai, qatarlarynan qalyp qoiuyna alyp kelıp soǧady. Tıptı olarmen aralasuǧa degen qajettılıgınıŋ bolmauy da yqtimal. Aqyl – esı kem balanyŋ oiy matalyp jäne qarqyny tömen bolǧandyqtan öz betınşe qorşaǧan ortasyn qabyldap, taldap, toptai almaidy. Osy qabıletterdı meŋgertu sau balalarǧa qaraǧanda älde qaida qiyn, arnaiy tüzetu jūmystaryn talap etedı. Olarmen jūmys jasau barysynda ünemı qaitalau qaǧidasyn ūstanu qajet. Aqyl–esı kem balalarda sausaq qimyldary, qimyl-qozǧalysy dūrys damymaidy. Qoldary epsız, yrqyna köne bermeidı. Köpşılıgı ekı qolymen bırdei äreket jasai almaidy. Al, qol qimyly dūrys damymasa, mındettı türde balanyŋ söileuı de damymaidy. Tanymdyq äreketterınıŋ auytquymen qosa jeke basynyŋ damuynda da auytqular kezdesedı. Köbıne olar şarasyz, albyrt keledı. Eşqaşan qūlşynys tanytyp, özdıgınen äreket jasap, özgenıŋ yrqyna qarsylyq tanyta almaidy. Keide ǧana özınıŋ dıttegenıne jetu maqsatynda qulyqqa baryp, jalǧan söileitınderı de bar...
Olarǧa emosiialyq şikılık, jetkılıktı saralai almau, sezım tūraqsyzdyǧy, qapalanu, qatty qaiǧyryp, quana almau tän. Körsetılgen ym men işarany tüsıne bermeidı. Būl sanattaǧy damuynda auytquy bar balalardyŋ tanym belsendılıgınde, söileu qabıletınde, keŋıstıktı baǧdarlauynda, qimyl-qozǧalysynda auytqu bar. Özın baǧalauy, talaptanu deŋgeiı köbıne aqylǧa qonymsyz. Balalar öz mümkındıkterın asyra baǧalauǧa beiım. Aqyl–esı kem balanyŋ aqyl–oi jäne söileu äreketı būzyluy da aluan türlı bolyp keledı. Aqyl–esı kem balany korreksiialyq damyta-oqytu men tärbieleu barysynda qiyn da san türlı mındetter tūrǧanyn aŋǧaru qiyn emes. Osy mındetterdı şeşuge baǧa jetpes ūlttyq önerımız-dästürlı änderdı paidalanu arqyly qol jetkızuge bolady. Būl oidy qaidan alyp otyr demeŋız. Säl ǧana kıdırıp älem tarihyna şolu jasai ketsek mynadai qyzyq derekterge tap bolamyz;
Muzykalyq aspaptarmen oinalǧan äuennıŋ, ännıŋ emdık äserınıŋ bar ekenın Demokrit (b.e.d V ǧ.) atap ötıp, jūqpaly auyrulardy emdeuge syrnaidyŋ ünın tyŋdauǧa keŋes bergen eken. Al, Platonnyŋ paiymy boiynşa bas auruynan aiyǧu emdık şöptermen qosa erekşe muzyka men än qosylǧanda äserı eselene tüsedı eken. Ortaǧasyrdaǧy italiandyq muzyka teoretigı Dj. Sarlino (1517 - 1590) Senokrattyŋ aqylynan adasqandardy kerneidıŋ äuenımen emdep qaita qalpyna keltırgenın, Talettıŋ köne aspap kifaranyŋ äuenımen obany qalai emdegenın jazady. Däuıt paiǧambardyŋ kifarada oinap, än salyp bibliia patşasy Sauludy küizelısten (depressiia) qūtyluǧa kömekteskenın aitady. Osyndai muzykalyq aspaptarmen emdeu jaiynda aitylǧannyŋ bärın tızbekteseŋ şyǧa beredı...
Kündelıktı jūmys barysynda barlyq oqu-tärbie ısı oquşynyŋ boiyndaǧy psihosomatikalyq kemşılıkterımen qosa, tärbiesındegı kemşılıkterın de tüzetuge baǧyttalady. Mektepke joldama alǧan kontingentterdıŋ diagnozy atalǧan mektepke sai bolǧanymen damu deŋgeiı, tanymy, tärbiesı, ūlty, äleumettık deŋgeiı ärtürlı bolyp keledı. Sondyqtan oquşylar arasynda bırın–bırı tüsınbeuı, özara arazdyq, qaqtyǧystar tuyndauy yqtimal. Eresekterge bolmaşy bolyp körınetın närse, bala üşın ülken problema jäne oǧan beijai qarauǧa bolmaidy. Sondai dauly mäselelerdı joiyp, dūrys şeşım tabuǧa, oquşylardyŋ ıs-äreketterıne taldau jasap, oŋ nätije jasauyna pedagog bala tärbiesıne qatysty tälımdık oilar jinaqtauy tiıs. Bala tärbiesıne qatysty ädebi, psihologiialyq, logikalyq, tälım-tärbielık aŋyz-äŋgımeler men qissalar, dästürlı änder aityp berudıŋ yqpaly zor. Alǧaşqysy ızdengen ūstazdyŋ qolynan kelgenımen, dästürlı än aitu kez–kelgenge būiyra bermeidı. Sondyqtan, «Halyq danalyǧynyŋ bazary» atty keşımızge arnaiy Almatydan maman şaqyrudy jön kördık. Būl aidarmen jürgızıletın ıs–şaralarymyzdyŋ negızgı maqsaty - ūlttyq qūndylyqtarymyzdy nasihattau.
Aŋyz aitsaŋ auyzy aşylyp tyŋdap üirengen balalarymyz konsert bastalǧannan tyna qaldy. Bıraq äŋgımenıŋ äuenın älı de tüsıngen joq. Tek ortaǧa Bahtiiar Aqymjanov aǧalary dombyrasymen şyqqanda taŋ qalystaryn jasyra almady. Quanyştarynda şek joq. Bar yqylasyn salyp än tyŋdap otyr. Men zalda otyrǧan balalardyŋ barlyǧyna köz jügırtıp, qalai otyrǧanyn baqylaumen boldym. Dästürlı ändı jandy dauysta alǧaşqy ret estıp otyrsa da eş jatsynbai, bıreu üiretıp qoiǧandai-aq än yrǧaǧymen qosylyp, barlyǧy bırdei üzdıksız qol soǧyp otyrdy. Şaşau şyǧyp, ritmnen qalyp ketken bıreuı bolsaişy... Tıptı, bala jastaǧy autizmı, emosiiasy tūraqsyz, mınez-qūlqynda auytquy bar keide sabaq ötuıŋe kedergı jasaityn tynymsyz balalarǧa deiın bar yntasyn salyp, ornynan qozǧalmastan tyŋdap otyryp qaldy. Hromosomdyq auytqulary (Daun sindromy, t.b.) bar qozǧalysy baiau balalardyŋ janarynda jalyn paida bolyp, jany rahatqa bölengenı baiqaldy. Mektep-internat kontingentterınıŋ basym bölıgın qūraityn ziiatkerlık-mnestikalyq qyzmetınıŋ jetıspeuşılıgı saldarynan jeke basynyŋ mınez-qūlqy būzylǧan balalardan keiın, sany jaǧynan köp osy Daun sindromy bar balalar.
Keştıŋ ekınşı bölımın, balalardyŋ sūraq qoiuyna, dombyrany jaqynnan körıp, qolymen ūstauyna mümkındık berdık. Eger, tärbielenuşılerdıŋ psihosomatikalyq erekşelıkterın eskersek, öz deŋgeilerıne ylaiyq, özderın qyzyqtyratyn sūraqtar berumen boldy.
Balalar üşın eŋ äserlısı - dombyrany ūstap, sausaqtarymen şertıp körgende, özderın de keremet än aityp tūrǧandai sezıngenın janarlary jasyra almady. Dombyraǧa qosylyp än aitam deuşıler de tabyldy arasynan.
Änşı aǧalarynyŋ soŋyna erıp, qimastyq sezımmen: - «Taǧy da kelıŋız, taǧy da kelıŋız!» dep qol būlǧap qoştasty. Bärı şynaiy. Al, şynaiylyq bolǧan jerde, jürek eljıremei tūrmaidy. Baqtiiar da būryn-soŋdy balalar arasynda än aityp osyndai qūrmetke bölenbegen şyǧar, sırä?!
Keş ötkelı berı tärbielenuşılerdıŋ boiynan ömırge degen qūlşynys baryn baiqadym. Balalar "Almaty", "Semei" turaly söz qozǧalsa Bahtiiar aǧalary jadynda tūratyn boldy. Qazaq änıne balalarymyzdyŋ jürekterınıŋ qyly terbeldı. «Halyq danalyǧynyŋ bazary» balalarǧa halqymyzdyŋ baǧa jetpes mūrasyn ūsyndy. Barlyǧynyŋ qyzyǧuşylyǧy oianyp, qazynaǧa jolyqqany anyq. «Ūiyqtap jatqan jürektı än oiatar» degen dana halqymyz. «Halyq danalyǧynyŋ bazary» tarqamasyn! Dästürlı änderımızdıŋ tyŋdauşysy köp bolsyn!
Erteŋıne:
- Apai, keşe qyzyq boldy, iä? - dep kelgen balalarǧa sūraq qoidym.
- Aǧalaryŋnyŋ aty kım?
- Baqtiiar.
- Tuǧan jerı qai jer eken?
- Semeiden eken.
- Qazır qaida tūrady eken?
- Almatyda, Almatyda – dep şulady.
- Qandai änderı ūnady? – degen sūraǧyma är qaisysy özderıne ūnaǧan, esterınde qalǧan ännıŋ attaryn aityp jatsa, tompaiyp şette tūrǧan oquşym:
- Apai, sız aityp bere salyŋyzşy, sol öleŋdı – dep, qiylyp tūr. Menı qolynan bärı keledı degen senımmen tūr-au şamasy...
"Semei", "Almaty" degen sözderdı estıse assosiasiia - Baqtiiar aǧalary.
Osylai balalarǧa barynşa jaqsy dünieler ūsynyp, jaqsy pıkır qalyptastyru - ülkenderdıŋ mındetı. Balanyŋ janyn jaŋǧyrtyp, boiyn sılkındırıp, ūiyqtap jatqan kletkalaryn oiatatyn dästürlı änderdı tyŋdaudy dästürge ainaldyrsaq, ūtpasaq ūtylmaimyz.
Gülnär SEIITQYZY,
"Şymkent qosalqy mektep-internaty"
kommunaldyq memlekettık mekemesı
direktorynyŋ tärbie jūmysy jönındegı
orynbasary, defektolog,
oligofrenopedagog
