Ultymyzdyń mýzykalyq aspaptarynda oınalǵan kúı bolsyn, dástúrli ánderimiz bolsyn, dertten aıyǵýǵa septigin tıgizedi. Dástúrli ánderdi tyńdaý delebesi qozyp, degbiri qashyp otyrǵan balany tynyshtaldyryp, yrǵaǵyn qalpyna keltiredi. Tanym belsendiligin arttyryp, sózdik qoryn baıytady. Ulttyq qundylyqtarymyzdy nasıhattaı otyryp, salt-dástúrine, ata mekenine, ultyna degen súıispenshiligin oıatyp, patrıottyq tárbıe berýge qol jetkizemiz. Ulttyq qundylyqtarymyzben sýsyndap ósken bala eshqashan óz ultyna qyryn qaramaıtyny anyq. Ári jasy ulǵaıa kele kezdesetin kez kelgen tyǵyryqtan shyǵýǵa da paıdasy óte mol.
Qazirgi jas urpaqqa usynylyp jatqan materıaldyń barlyǵy birdeı balanyń durys qalyptasýyna baǵyttalǵan dúnıeler dep aıtý qıyn. Bala óz tarapynan jaqsyny da, jamandy da súzgiden ótkizbeı qabyldaı beredi. 5 analızatordyń (qulaq, kóz, aýyz,muryn, qol) kómegimen qabyldaǵanynyń barlyǵy kúnderdiń kúninde júzege asyrylatynyn eskersek, óskeleń urpaǵymyzdyń qandaı bolyp qalyptasatynyn anyqtaý qıynǵa soqpaıdy. Onyń aıǵaǵyn ınternet jelileri arqyly berilip jatqan keleńsiz kórinisterden kórip te otyrmyz. Nátıjesinde balanyń tárbıesine yqpal jasaı almaı, ulttyq bolmysymyzdy joǵaltý aldynda turmyz. Bala boıynda úlkendi syılaý, ar-uıat, súıispenshilik, meıirimdilik,ynsap, ádildik pen adal eńbek etý, ılaný degen qasıetterdi qalyptastyrý qıynǵa soqty. Bul - aqyly tolyq jandarmen bolyp jatqan jaǵdaı. Al, aqyl-esi kem, múmkindigi shekteýli jandardyń da óz qatarlary sııaqty sol zańdylyqtarmen damıtynyn (biraq shamaly baıaý damıtynyn) eskersek, osy dertten múmkindigi shekteýli balalardy da qutqara almaıtynymyz anyq. Ǵalymdar bala tárbıesi barysyndaǵy kemshilikterdi dóp basyp aıta alǵanymen, túzetý joldaryn qandaı kózderden alýǵa bolatynyn izdenetin - ustaz. Qandaı joldy tańdaý, qandaı ádisti paıdalaný, qalaı paıdalaný ustazdyń sheberline baılanysty. Al, urpaq tárbıesine beı-jaı qaramaǵan ultymyzdyń kóregen kónekóz danalary nusqaǵan tárbıeniń negizgi kózi - ǵasyrdan-ǵasyrǵa jalǵasyp kele jatqan ulttyq qundylyqtarymyzda ekenin eskergen jón. Ol-ultymyzdyń ańyz-áńgimeleri, qıssa–dastandary, óleń, jańyltpashtary, maqal- mátelderi, óneri jáne ulttyq oıyndary. Ustazdyń mindeti osylardy keńinen paıdalanyp, tıimdi nasıhattaı bilý. Baǵyt-baǵdar berip otyrý.
Boıynan jaqsy qasıetterdiń tabylýyn óz betinshe izdegen kez-kelgen balalar zań buzýshylyqqa, dinı dogmaǵa urynyp jatqany barshamyzǵa aıan. Osy jaǵdaılardyń aldyn alý maqsatynda kómekshi mektep-ınternatynda júrgizilip jatqan tárbıe úrdisterine toqtalyp, tanystyrýdy jón kórdim.
Kómekshi mektep–ınternaty zııaty tómen, qabyldaýy baıaý balalarǵa arnalǵan arnaıy mekeme. Múmkindigi shekteýli balalardyń basym bóligin mı qabyǵynyń organıkalyq zaqymdanýynan paıda bolǵan tanymy men emoııalyq erik–jigeri buzylǵan, aqyl-esi kem balalar quraıdy. Bul balalardyń júıke júıeleriniń enjarlyǵy, qorshaǵan ortaǵa qyzyǵýshylyǵynyń bolmaýynyń saldarynan úlkendermen baılanys jasaı almaı, qatarlarynan qalyp qoıýyna alyp kelip soǵady. Tipti olarmen aralasýǵa degen qajettiliginiń bolmaýy da yqtımal. Aqyl – esi kem balanyń oıy matalyp jáne qarqyny tómen bolǵandyqtan óz betinshe qorshaǵan ortasyn qabyldap, taldap, toptaı almaıdy. Osy qabiletterdi meńgertý saý balalarǵa qaraǵanda álde qaıda qıyn, arnaıy túzetý jumystaryn talap etedi. Olarmen jumys jasaý barysynda únemi qaıtalaý qaǵıdasyn ustaný qajet. Aqyl–esi kem balalarda saýsaq qımyldary, qımyl-qozǵalysy durys damymaıdy. Qoldary epsiz, yrqyna kóne bermeıdi. Kópshiligi eki qolymen birdeı áreket jasaı almaıdy. Al, qol qımyly durys damymasa, mindetti túrde balanyń sóıleýi de damymaıdy. Tanymdyq áreketteriniń aýytqýymen qosa jeke basynyń damýynda da aýytqýlar kezdesedi. Kóbine olar sharasyz, albyrt keledi. Eshqashan qulshynys tanytyp, ózdiginen áreket jasap, ózgeniń yrqyna qarsylyq tanyta almaıdy. Keıde ǵana óziniń dittegenine jetý maqsatynda qýlyqqa baryp, jalǵan sóıleıtinderi de bar...
Olarǵa emoııalyq shıkilik, jetkilikti saralaı almaý, sezim turaqsyzdyǵy, qapalaný, qatty qaıǵyryp, qýana almaý tán. Kórsetilgen ym men ısharany túsine bermeıdi. Bul sanattaǵy damýynda aýytqýy bar balalardyń tanym belsendiliginde, sóıleý qabiletinde, keńistikti baǵdarlaýynda, qımyl-qozǵalysynda aýytqý bar. Ózin baǵalaýy, talaptaný deńgeıi kóbine aqylǵa qonymsyz. Balalar óz múmkindikterin asyra baǵalaýǵa beıim. Aqyl–esi kem balanyń aqyl–oı jáne sóıleý áreketi buzylýy da alýan túrli bolyp keledi. Aqyl–esi kem balany korrekııalyq damyta-oqytý men tárbıeleý barysynda qıyn da san túrli mindetter turǵanyn ańǵarý qıyn emes. Osy mindetterdi sheshýge baǵa jetpes ulttyq ónerimiz-dástúrli ánderdi paıdalaný arqyly qol jetkizýge bolady. Bul oıdy qaıdan alyp otyr demeńiz. Sál ǵana kidirip álem tarıhyna sholý jasaı ketsek mynadaı qyzyq derekterge tap bolamyz;
Mýzykalyq aspaptarmen oınalǵan áýenniń, ánniń emdik áseriniń bar ekenin Demokrıt (b.e.d V ǵ.) atap ótip, juqpaly aýyrýlardy emdeýge syrnaıdyń únin tyńdaýǵa keńes bergen eken. Al, Platonnyń paıymy boıynsha bas aýrýynan aıyǵý emdik shóptermen qosa erekshe mýzyka men án qosylǵanda áseri eselene túsedi eken. Ortaǵasyrdaǵy ıtalıandyq mýzyka teoretıgi Dj. arlıno (1517 - 1590) Senokrattyń aqylynan adasqandardy kerneıdiń áýenimen emdep qaıta qalpyna keltirgenin, Talettiń kóne aspap kıfaranyń áýenimen obany qalaı emdegenin jazady. Dáýit paıǵambardyń kıfarada oınap, án salyp bıblııa patshasy Saýlýdy kúızelisten (depressııa) qutylýǵa kómekteskenin aıtady. Osyndaı mýzykalyq aspaptarmen emdeý jaıynda aıtylǵannyń bárin tizbekteseń shyǵa beredi...
Kúndelikti jumys barysynda barlyq oqý-tárbıe isi oqýshynyń boıyndaǵy psıhosomatıkalyq kemshilikterimen qosa, tárbıesindegi kemshilikterin de túzetýge baǵyttalady. Mektepke joldama alǵan kontıngentterdiń dıagnozy atalǵan mektepke saı bolǵanymen damý deńgeıi, tanymy, tárbıesi, ulty, áleýmettik deńgeıi ártúrli bolyp keledi. Sondyqtan oqýshylar arasynda birin–biri túsinbeýi, ózara arazdyq, qaqtyǵystar týyndaýy yqtımal. Eresekterge bolmashy bolyp kórinetin nárse, bala úshin úlken problema jáne oǵan beıjaı qaraýǵa bolmaıdy. Sondaı daýly máselelerdi joıyp, durys sheshim tabýǵa, oqýshylardyń is-áreketterine taldaý jasap, oń nátıje jasaýyna pedagog bala tárbıesine qatysty tálimdik oılar jınaqtaýy tıis. Bala tárbıesine qatysty ádebı, psıhologııalyq, logıkalyq, tálim-tárbıelik ańyz-áńgimeler men qıssalar, dástúrli ánder aıtyp berýdiń yqpaly zor. Alǵashqysy izdengen ustazdyń qolynan kelgenimen, dástúrli án aıtý kez–kelgenge buıyra bermeıdi. Sondyqtan, «Halyq danalyǵynyń bazary» atty keshimizge arnaıy Almatydan maman shaqyrýdy jón kórdik. Bul aıdarmen júrgiziletin is–sharalarymyzdyń negizgi maqsaty - ulttyq qundylyqtarymyzdy nasıhattaý.
Ańyz aıtsań aýyzy ashylyp tyńdap úırengen balalarymyz konert bastalǵannan tyna qaldy. Biraq áńgimeniń áýenin áli de túsingen joq. Tek ortaǵa Bahtııar Aqymjanov aǵalary dombyrasymen shyqqanda tań qalystaryn jasyra almady. Qýanyshtarynda shek joq. Bar yqylasyn salyp án tyńdap otyr. Men zalda otyrǵan balalardyń barlyǵyna kóz júgirtip, qalaı otyrǵanyn baqylaýmen boldym. Dástúrli ándi jandy daýysta alǵashqy ret estip otyrsa da esh jatsynbaı, bireý úıretip qoıǵandaı-aq án yrǵaǵymen qosylyp, barlyǵy birdeı úzdiksiz qol soǵyp otyrdy. Shashaý shyǵyp, rıtmnen qalyp ketken bireýi bolsaıshy... Tipti, bala jastaǵy aýtızmi, emoııasy turaqsyz, minez-qulqynda aýytqýy bar keıde sabaq ótýińe kedergi jasaıtyn tynymsyz balalarǵa deıin bar yntasyn salyp, ornynan qozǵalmastan tyńdap otyryp qaldy. Hromosomdyq aýytqýlary (Daýn sındromy, t.b.) bar qozǵalysy baıaý balalardyń janarynda jalyn paıda bolyp, jany rahatqa bólengeni baıqaldy. Mektep-ınternat kontıngentteriniń basym bóligin quraıtyn zııatkerlik-mnestıkalyq qyzmetiniń jetispeýshiligi saldarynan jeke basynyń minez-qulqy buzylǵan balalardan keıin, sany jaǵynan kóp osy Daýn sındromy bar balalar.
Keshtiń ekinshi bólimin, balalardyń suraq qoıýyna, dombyrany jaqynnan kórip, qolymen ustaýyna múmkindik berdik. Eger, tárbıelenýshilerdiń psıhosomatıkalyq erekshelikterin eskersek, óz deńgeılerine ylaıyq, ózderin qyzyqtyratyn suraqtar berýmen boldy.
Balalar úshin eń áserlisi - dombyrany ustap, saýsaqtarymen shertip kórgende, ózderin de keremet án aıtyp turǵandaı sezingenin janarlary jasyra almady. Dombyraǵa qosylyp án aıtam deýshiler de tabyldy arasynan.
Ánshi aǵalarynyń sońyna erip, qımastyq sezimmen: - «Taǵy da kelińiz, taǵy da kelińiz!» dep qol bulǵap qoshtasty. Bári shynaıy. Al, shynaıylyq bolǵan jerde, júrek eljiremeı turmaıdy. Baqtııar da buryn-sońdy balalar arasynda án aıtyp osyndaı qurmetke bólenbegen shyǵar, sirá?!
Kesh ótkeli beri tárbıelenýshilerdiń boıynan ómirge degen qulshynys baryn baıqadym. Balalar "Almaty", "Semeı" týraly sóz qozǵalsa Bahtııar aǵalary jadynda turatyn boldy. Qazaq ánine balalarymyzdyń júrekteriniń qyly terbeldi. «Halyq danalyǵynyń bazary» balalarǵa halqymyzdyń baǵa jetpes murasyn usyndy. Barlyǵynyń qyzyǵýshylyǵy oıanyp, qazynaǵa jolyqqany anyq. «Uıyqtap jatqan júrekti án oıatar» degen dana halqymyz. «Halyq danalyǵynyń bazary» tarqamasyn! Dástúrli ánderimizdiń tyńdaýshysy kóp bolsyn!
Erteńine:
- Apaı, keshe qyzyq boldy, ıá? - dep kelgen balalarǵa suraq qoıdym.
- Aǵalaryńnyń aty kim?
- Baqtııar.
- Týǵan jeri qaı jer eken?
- Semeıden eken.
- Qazir qaıda turady eken?
- Almatyda, Almatyda – dep shýlady.
- Qandaı ánderi unady? – degen suraǵyma ár qaısysy ózderine unaǵan, esterinde qalǵan ánniń attaryn aıtyp jatsa, tompaıyp shette turǵan oqýshym:
- Apaı, siz aıtyp bere salyńyzshy, sol óleńdi – dep, qıylyp tur. Meni qolynan bári keledi degen senimmen tur-aý shamasy...
"Semeı", "Almaty" degen sózderdi estise assoıaııa - Baqtııar aǵalary.
Osylaı balalarǵa barynsha jaqsy dúnıeler usynyp, jaqsy pikir qalyptastyrý - úlkenderdiń mindeti. Balanyń janyn jańǵyrtyp, boıyn silkindirip, uıyqtap jatqan kletkalaryn oıatatyn dástúrli ánderdi tyńdaýdy dástúrge aınaldyrsaq, utpasaq utylmaımyz.
Gúlnár SEIITQYZY,
"Shymkent qosalqy mektep-ınternaty"
kommýnaldyq memlekettik mekemesi
dırektorynyń tárbıe jumysy jónindegi
orynbasary, defektolog,
olıgofrenopedagog
