NARQYZYL
Abylai turaly tarihi jyrlarda 15 jasar Abylaiǧa Bögenbaidyŋ bata berıp, astyndaǧy Narqyzyl atyn syilaityny aitylady. Sondaǧy Bögenbaidyŋ aitqan sözı:
«Jylqynyŋ tūlpary edı Narqyzylym»,
Şyraǧym, yrym qylyp sen mın dedı.
Qaraǧym, uytty-otty bala ekensıŋ,
Mınez-qūlqyŋ tūp-tura dana ekensıŋ,
Jazǧytūrym üş jüz bop jinalamyz,
Sol jiynǧa kerektı jan ekensıŋ.
Şyraǧym, taza saqta Narqyzyldy,
Esıŋe al, kek alatyn keler jyldy.
Joŋǧarǧa qarsy üş jüzdıŋ bırıgıp Qaraqūmda qūryltai (sezd) ötkızıp bırıkken äsker jasaqtauyn 1723 jyl desek, būl oqiǧa bır jyl būryn 1722 jyly ötkenge ūqsaidy. Bögenbaidyŋ Narqyzyldy közıŋnıŋ qaraşyǧyndai saqta jäne ekı ret tūlpar deuıne qaraǧanda Narqyzyl şynynda da tūlpar bolsa kerek. Narqyzyldy astyna mınıp, özınıŋ būrynǧy ötken babasy Abylaidyŋ atyn atap aruaq şaqyruy jyrda bylaişa suretteledı:
Sabalaq ataq alyp «Abylailap»,
Barşa qol «Abylailap» aiǧai saldy.
Kök te «Abylai», jer de «Abylai» -
Bärı «Abylai»,
«Abylailap» aiǧai saldy bır jan qalmai,
Narqyzylmen jöneldı qarsy aldyna,
Aq tudy jelbıretıp salyp aiǧai.
Abylailap ūran salǧan üş jüzdıŋ äskerı jaudy jeŋıp, Abylaidyŋ qolbasşy ataǧy bükıl qazaqqa mälım bolady.
ALŞAŊBOZ BEN QŪLAŞA AT
Taǧy bır tarihi äŋgımelerde äskerdıŋ aldyna saltanatty türde şyqqanda Abylaidyŋ Alşaŋbozy jäne ūrysqa mınetın Qūlaşa aty turaly söz bolady. Demek, hannyŋ bırneşe aty bolǧanǧa ūqssaidy. Halyq aldynda söz söilegende, äsker aldyna şyqqanda, Alşabandozdy mıngen.
QUBAS AT
Qabanbaidyŋ Qubas aty şynynda da «jüzden jüirık, myŋnan tūlpar» — degendei naǧyz qasiettı tūlpar at bolǧanǧa ūqsaidy, sebebı bırde-bır batyrdyŋ, tarihi qairatkerdıŋ atynyŋ esımıne Qazaq jerınde mūnşama jer aty qoiylmaǧan. Şyǧys Qazaqstan oblysy, Aqsuat selosyna bara jatqan joldaǧy qalyŋ bürgennıŋ astynan şyǧyp jatqan qainardy – «Qubastyŋ tūmasy», odan ärırek ülken qara joldy – «Qubastyŋ joly», Qyzykesık selosyna jaqyndaǧandaǧy jalpaq jazyqty «Qubastyŋ jazyǧy» dep ataidy. Jolauşy ketıp bara jatqan el qasiettı batyrdyŋ kielı tūlparyn eske alyp, tūmadan susyndap, basyna aq bailaidy.
Semei öŋırınıŋ Maqanşy audanyndaǧy Barlyq tauynyŋ basynda Qabanbaidyŋ Qubas tūlparynyŋ basy bar desedı. Qubas at özınen üş jyl būryn ölgende batyr atynyŋ basyn kiızge orap tıgıp, taudyŋ basyndaǧy biık şyŋǧa qoiǧan. Atynyŋ Qubas ataluyna qaraǧanda basy etsız qu jaq arǧymaq tūqymynan bolǧanǧa ūqsaidy, ol jaratyp – tärbieleuıne qaraǧanda tūlparǧa keledı.
Qūlynynda emıp, taida emıp,
Qūnanynda arda emıp.
Qūmai tory bolyp eŋ.
Dönenıŋde taǧy emdıŋ,
Qauyzsyz jarma dän jedıŋ.
Döŋbektei tory bolyp eŋ.
Bestıŋde senı üirettım,
Qyryq kez arqan süirettıŋ,
Şaba almai qalsaŋ Qubasym,
Künımdı menıŋ tün ettıŋ…
Qūlynynda, qūnanynda emgendı qazaq «tel qūlyn» dep ataidy. Arpa, sūlyny tüiıp, qauyzynan aryltyp jarmalap, keide suǧa böktırıp beru jylqynyŋ asqazanyna jeŋıl tez qorytylady. Bestısınde üiretıp, 6 jasynda aqtatady. Äskeri attardy är jasyna sai osylai üiretıp – tärbieleu Qorbylandy batyr jyrynda Taiburyldy, Er Tarǧyndy Tarlandy üiretudı eske tüsıredı.
AQBOZ AT
Äbılhaiyrdyŋ (1697-1748) bas qolbasşylyǧymen qazaq äskerı 1726 jyly Qalmaq qyrylǧan (Būlanty), 1729 jyly Aŋyraqai (Balqaş, İt ışpes, Alaköl) şaiqastarynda joŋǧarlardy oisyrata jeŋedı. Tarihi äŋgımelerde äigılı han tūqymynan şyqqan Äbılhaiyrdyŋ jıgıttık qūryp, üilener kezde qalyŋmalǧa zäru bolyp qinalǧany söz bolady. Būl şyndyqqa saiady, sebebı han tūqymynan şyqqan tolyp jatqan äielderınen tuǧan hanzadalar köşpendıler jūrt aldynda batyrlyǧymen, eŋbegımen körınuı kerek. Han qanşa bai bolsa da barlyq hanzadalarǧa qalyŋmal tauyp bere almaǧan. Myŋdaǧan jylqysy bar Bopaidyŋ äkesı Äbılhaiyrdyŋ «90 alaiaq tory qūr at, 60 qaraiaq kök at» äkelseŋ qyzymdy beremın deidı. Qazaq saltynda qūdalyqta jylqynyŋ tüsıne erekşe män berılgen. Äbılhaiyr bır ai mūrsat sūrap elın, han tūqymdaryn, sūltandardy aralap, saly suǧa ketıp eskı dosy Jänıbekke būiymtaiyn aita barady. Tabyn-tabyn jylqy aidaǧan Jänıbek sözge kelmesten 150 atty bölıp beredı de, artynan Bopaidyŋ auylyna özı de barady.
Qūdalyqqa Jänıbek batyrdyŋ özı kelgen soŋ aqsaqal Bopaidy Äbılhaiyrǧa qosady. Toidyŋ basqa da şyǧyndaryn Jänıbek öz moinyna alady.
Äbılhaiyr hannyŋ joryq joldaryna qarasaŋyz şyǧysta Aiagöz, batysta Qazanǧa, oŋtüstıkte Hiua, Būqaraǧa deiın at üstınde ailap ötkızgen jortuyldaryn köremız. Auyzekı äŋgımelerde 1718 jyly Aiagöz şaiqasynda ūrystyŋ naǧyz qyzǧan şaǧynda Äbılhaiyrdyŋ Aqboz atyna oq tiıp, atyn auystyrǧany baiandalady. Hannyŋ astynda ärine, myqty jürdek joryq attary boldy, bıraq olardyŋ esımderı tarihta qalmaǧan.
Orynbor general-gubernatory Äbılhaiyrdyŋ ūşqyr joryqtaryna taŋ qalyp «ol erekşe şabandoz», (znatnyi nazednik) «Resei şekarasynan ötıp, Cheremşankaǧa (Qazan qalasynyŋ maŋy) deiın jettı», — dep jazady. 1736 jyly handa qonaqta bolǧan aǧylşyn saiahatşysy Djon Kestl Äbılhaiyr säigülıgınıŋ saǧatyna 50 şaqyrym alatynyn, onyŋ jüirıktıgın tek tau eşkısımen ǧana salystyruǧa bolady dep jazdy. Aǧylşyn saiahatşysynyŋ özıne adaldyǧyn sezıp, ülken önerlı eldıŋ ökılı dep baǧalap bır säigülıktı Kestlge syilaidy. Kestldıŋ oljasyna başqūrt batyrlarynyŋ qyzyqqany sonşa säigülıktı üş ret ūrlaidy. Üşeuınde de Jaiyqtyŋ ar jaǧynda lineilık qamaldan qaşyp şyǧyp han ordasyna oralyp otyrǧan. Demek, Äbılhaiyrdyŋ būl aty iesıne barynşa adal, joryqqa üiretılgen «hannyŋ qanatty pyraǧy» dese de bolǧandai.
KÖKOINAQ
Raiymbek Hangeldıūly – qazaq halqynyŋ joŋǧar basqynşylaryna qarsy soǧysynyŋ qolbasşylarynyŋ bırı, aty aŋyzǧa ainalǧan, elge ūran bolǧan has batyr. Raiymbektıŋ äigılı Kökoinaq atyn qalai taŋdaǧany jönınde el auzyndaǧy aŋyzda jetıge tolǧan jas bala ataqty Qarakerei Qabanbai batyrdyŋ elıne, naǧaşylaryna barady. Bırneşe ai naǧaşylap jürgen Raiymbek naǧaşysynyŋ bes myŋ jylqysynan bır aryq kök qūlyndy taŋdapty. Sonda naǧaşy jūrty: «Apyr-ai, bes myŋ jylqynyŋ ışınen taŋdaǧanyŋ osy ma? Bırneşe jüz jylqy alyp ketseŋ bolmai ma, myna köktorynyŋ nesıne qyzyqtyŋ, — deidı. Sonda Raiymbek: «Kökqūlyn jatqan enesınıŋ üstınen ersılı-qarsyly qarǧyp jürdı, jelıde tūrǧanda qandai şılıŋgır ystyqta basqa qūlyndardai jerde ilenıp jatqan joq, ünemı tıkesınen tık tūrady, üiırde jürgende bır jerde tūrmaidy, oiynpaz eken, atyn Kökoinaq dese de bolǧandai» — deidı. Balanyŋ zerektıgıne razy bolǧan naǧaşysy köŋılı tasyp batasyn berıptı.
Raiymbektıŋ Kökoinaqpen ötkızgen daŋqty joryqtarynyŋ män-jaiy ärine, bızge jetken joq. Degenmen 16 jasar Raiymbektıŋ eŋ alǧaş jauǧa attanǧany tarihi jyrlarda kezdesedı:
Astyndaǧy Kökoinaq,
Bauyrynan jarady.
Beles jerge şyqqanda,
Tūra qalyp qarady.
Jürgen saiyn batyrdyŋ
Jüregı ottai janady.
Jürgen joly alys-ty,
Kökoinaǧy şyǧardy,
Neşe türlı şabysty.
Tarta-tarta tızgının
Ekı qoly qarysty.
Etı qyzyp alǧan soŋ,
Ūşqan qūspen jarysty.
AQTABAN AT
İsatai-Mahambet köterılısı qazaq halqynyŋ ūlt-azattyq soǧysyndaǧy jarau at pen jalaŋ qylyş jarqyldatyp kürsıldegen zeŋbırek pen qarşa boraǧan myltyqqa qarsy şyqqan közsız batyrlyqtyŋ şyŋy. Būl soǧysty İsataidyŋ Aqtabansyz elestetu mümkın emes.
Mıngenı İsataidyŋ Aqtaban-ai,
Süt berıp, sūly berıp baptaǧany-ai.
Zeŋbırek üş atqanda darymady,
Qūdaidyŋ mıne qara saqtaǧany-ai.
Mahambettıŋ būl öleŋı şaiqastyŋ alǧaşqy uaqytynda «Ersary men Qaldybai ekı batyr teŋ ölıp», keudesın kek kernegen İsataidyŋ semserın sermei, astyndaǧy Aqtaban atymen jüitkıtıp bara jatqan mezetın körsetedı. Orystar köterılısşılerdı qolbasşysynan aiyru üşın üş ret zeŋbırekpen däldep atyp tigıze almaǧan. Osy sätte İsatai soŋyna ergen jaujürek sarbazdarymen jaudy oŋdy-soldy şapqylap, zäresın alǧan. İsataidyŋ būl şabuyly – ejelden köşpendılerdıŋ jaudy psihologiialyq jaǧynan şaiqaltu üşın jasaityn soǧys taktikasy «atty äsker nöpırı» (konnai lava) dep atalady.
Qazaq räsımınde salt atty adamdar qatar jürgende el basylary, biler, batyrlar oq boiy bolmasa, töbe körsetıp toptyŋ aldyna kele jatady. Jazataiym bıreu aldyna tüsıp ketse, köşpendıler etiketıne jatpaityn äbestık sanalatyn.
İsataidyŋ Aqtabanynan basqa Küreŋ qasqa (Jalǧyz jiren degen sol eken), Torytöbel attary bolady. Taŋbai atbegı İsataiǧa: «Aqtabandy jauǧa mın, Küreŋdı seruenge mın, al tory töbeldı aŋǧa mın», — dep keŋes bergen.
Aqtaban öte sūlu at bolǧan. Onyŋ tört aiaǧy tobyǧynan tömen qarai tūiaǧy men tabanyna deiın aq. Batyr «mūny alaiaq deuge bolmaidy, ol jaǧymsyz söz» dep Aqtaban ataǧan. Onyŋ negızgı tegı qalmaq jylqysy bolsa kerek.
KESIKQŪLAQ
Qūiqyljyǧan qūla jiren, qūla at – nebır tar jol, taiǧaq keşulerde, qym-quyt sätterde serık bolǧan Mahambettıŋ öz aty qūla attyŋ en-taŋbasyna orai «Kesıkqūlaq» dep te aitylady. Ol turaly aqyn Ǧafu Qaiyrbekov:
Şulap qūstar, köl aŋyrap, qyr qaldy
Ol jüiıtkıgen Kesıkqūlaq tūl qaldy.
Köterılıstı şynşyldyqpen jyrlaǧan Yǧylman Şörekūly Mahambettıŋ taǧy bır säigülıgın bırneşe aityp ötedı:
Mıngenı bäige tarlandy
Keiınde qalyp armandy
Qaşyrmai jaudy tūrǧanǧa,
Qatty jaman arlandy.
AQTAŊKER AT
Kenesary han orys otarşylaryna qarsy soǧysta ünemı özınıŋ armiiasyn jaqsy, asyl tūqymdy attarmen jabdyqtap otyrudy Şūbyrtpaly Aǧybai batyrǧa tapsyrǧan. Aǧybai äskerge at ızdep Būharǧa, Hiua jaqqa, Kışı jüzge bırneşe märte barǧan. Būl jaqtardan ünemı äskeri joryq attaryn satyp alyp, bolmasa barymtalap äketıp otyrady.
Aǧybai aǧa batyr ülken jasy,
Jön aitar Kenekeŋnıŋ zamandasy.
Qai jerde jaqsy at bolsa ji dep edı,
Barady bastan asyp jau ailasy.
Jıgıtın jaman atqa mıngızbegen,
Kenekeŋ alty alaştan at ızdegen.
Attanyp bır joryqqa Aǧybaiy
At ızdep jasaq üşın kün-tün kezgen.
Kenesaryǧa Saryarqanyŋ ataqty bailary 10-20 myŋdap jylqy aidaǧan Aznabai, Bapaq, Sapaq t.b. jylqy berıp tūrǧan. Bıraq būl bailarda negızınen jylqynyŋ sany köp te, taza äskerge, joryqqa arnalǧan ereuıl attar köp bolmaǧan. I.Esenberlin: «Batyrdyŋ denelılıgı sonaşalyq biıktıgı kışıgırım tüiedei, ataqty Aqlaǧyna mıngende, esekke mıngen özbektei atynyŋ qoltyq tūsyn soǧyp otyratyn».
Ekpını tau selındei sarqyraǧan,
Qas dūşpan üreiı ūşyp qaltyraǧan.
Qolynda şolaq naiza qol bastaidy,
Astynda Aqtaŋker at arqyraǧan.
KÖKBESTI
Mäşhür Jüsıp Köpeiūlynyŋ jazbalarynda Aǧybai batyrdyŋ Kökbestısı jaily: «…jaudy quyp Qaraqyrqanyŋ jarlauytynan orǧyǧanda qarny jarylp öledı. Kökbestınıŋ basy bylǧary jäne aq kiızben qaptalyp, Şeşenqara tauynyŋ basyna qoiylǧan. Jylqyşylar: «Kökbestınıŋ basyn kördık – bes qarys deuşı edı. Oǧan bır qarys qūlaq, synyq süiem erın qosylǧanda tırı künde qandai boldy eken dep ülken kısıler taŋyrqauşy edı» — dep jazady.
Kenesary köterılısın basuǧa qatysqan patşa otriadynyŋ basşysy Jemchujnikov bylai dep jazady: «onyŋ qolynda 20 myŋ jylqysy boldy, kez-kelgen uaqytta tyŋ attarmen joryqqa şyǧa aldy, qazaq bolystary jabdyqtap tūrdy. Sondyqtan Kenesary armiiasy jylqydan tapşylyq körmegen».
«Daŋqty Hiua hany bas batyr Kenesarymen käpırlerge qarsy odaq jasap – dep körsetedı. Iа.Polferov, — qazaq hanyna 15 keremet jaqsy arǧymaq, ekı altynmen aptalǧan er-tūrman, ekı zeŋbırek jäne bırneşe nar tüie syilaidy».
AQAUYZ BEN QYZYLAUYZ
Kenesary äskerdıŋ bas qolbasşysy boldy da, al soǧys maidanynda tıkelei jauyngerlerdı bastap Nauryzbaidyŋ özı jürdı. «…Nauyrzbai 23-25 jastan aspaǧan ūzyn boily, aqqūba, at jaqty, şegır közdı, sausaqtary jıŋışke, ūzyn kökşıl şaşyna marjan taqqan, toqtausyz oinaqtap tūrǧan, saqal-mūrty joq bolǧan, mıngen aty qyp-qyzyl bolyp, soǧysta oŋ jeŋın belıne qystyryp, jalaŋaştap jüretın, on ekı qyrǧyzben soǧysqanda eşkım onyŋ naizany ekı qoldap ūstaǧanyn körmegen…», «…Nauryzbai ūzyn boily, keŋ iyqty, aq qūba, ülken qoi közdı, batyrdan görı aqyn, änşı-serıge ūqsaityn, jıgıttıŋ sūluy eken, tūtqynǧa özı kelıp tüskende manaptar tūqym alyp qalamyz dep jeke üi tıgıp, künıne qoinyna bır qyzdan sap otyrypty… Qyzǧa qaramapty, eşteŋege qyzyqpapty», — delınedı qyrǧyzdyŋ tarihi äŋgımelerınde. Kenesaryny öltırmes būryn qyrǧyzdar sondai jaujürek batyrdan tūqym alyp qalamyz dep jeke üi tıgıp 40 kündei kütıp är künde qoinyna bır qyz salyp otyrypty degen äŋgımenı orys zertteuşısı A.İ.Dobromyslov ta jazady. Nauryzbaidyŋ Aqauyz, Qyzylauyz degen attary jaiynda tarihi jyrlarda ädemı suretteledı.
Jortqanda Aqauyzdy aŋqyldatyp,
Qolyna aq semserın jarqyldatyp.
Zäresın alǧan talai sūm dūşpannyŋ,
Asyqqai öşıkkendı aspanǧa atyp.
Aqauyz Nauryzbaidyŋ serıgı edı,
Sauǧa ǧyp Er Aǧybai berıp edı.
Astynda Aqauyzy jürgen şaqta,
Er Nauan jeŋılmeitın berık edı.
KERTAILAQ
Eŋ şeşuşı qyrǧyzben Kekılık tauyndaǧy şaiqasta Nauryzbaidyŋ Qyzylauyzy atyna oq tiıp, üisın Baiazaq batyrdyŋ äkelgen Kertailaq atyna mıngenı baiandalady.
Astynda er Nauannyŋ Qyzylauyz,
Oq üzdı artqy aiaǧyn būlǧaqtatyp…
…Örkeşı joq tüiedei moiny qūlaş,
Äkeldı Kertailaqty üisın Baizaq…
…Kenege tıleu bolmady,
Qyrǧyzdy Qūdai oŋdady.
Jamandatqyr Kertailaq,
Qyzylauyz attai bolmady…
Būl öleŋ joldaryn qyrǧyzdyŋ tarihi äŋgımelerı de rastaidy. «…Nauryzbai şyǧa kelgende onyŋ Merkenıŋ Mädelı begınen syiǧa alǧan «Qyzylauyz» degen arǧymaǧyn Bäitıktıŋ mergenı aiaǧynan atqan».
Basqa bır maǧlūmatta Tynai qyrǧyzynan Şoroldai men Soǧobai u qosyp atqan. Bır derekter boiynşa Esenqūldan Kebek mergen atqan. Atyna oq tigen Nauryzbai qaita qaityp baryp, şymyr Baizaqtyŋ «Kertailaq» degen atyn mınıp, soǧysqa kırıp, bır jaiau qazaqty qalqaǧa tastap ketıp, ol aŋdyp tūryp Kebek mergendı atyp öltırgen. Söitıp, Nauryzbai süiıktı Qyzylauyzyn aqsatqan Kebek mergendı öltırıp, qas-qaǧym sätte kegın alady.
Qūdaibergen tory, Aqmonşaq, Mästekqara, Kökeşkı, Eşkıbas
Janqoja Nūrmūhamedūly HIH ǧasyrdaǧy ūlt-azattyq soǧystardyŋ qolbasşylarynyŋ bırı, Kenesarynyŋ qozǧalysyna qatysqan, Hiua, Qoqan feodalyna qarsy küresken aituly batyr. Janqoja jaiynda söz etkende, jan serıgı Kökeşkı säigülıksız elestetu mümkın emes. El auzynda «Kökeşkını şapqanda kör, Könsadaqty tartqanda kör» — degen tämsıl bar. Janqojanyŋ ömırın zertteuşılerdıŋ jazuynşa, bırneşe attary bolǧan: «Batyr bar ǧūmyrynda Qūdaibergen tory, Aqmonşaq, Mästekqara, Kökeşkı, Eşkıbas degen bes at mıngen. Solardyŋ ışınde adam aityp jetkızgısız jüirık, batyl, belı myqty, iesın yŋǧaiynan tüsınetın Mästekqara ǧana bolǧanǧa ūqsaidy. Janqojadan «Mästekqaradai at mınbedım, Qanykeidei äiel körmedım» degen söz qalǧan desedı halyq. Aituyşlar Qūdaibargen toryny er-tūrmanymen ǧaiyptan özı kelgen deidı. Qūdaibergen tory ataluy sol. Al batyrdyŋ köŋılınen şyǧyp, talai joryqta joldasy bolǧan Qara atty Janqojanyŋ babasy Kiıkbai, Kiıkbaidyŋ Egei degen aǧasy bar, sol Egeidıŋ Mästek degen balasy syilaǧan. Attyŋ Mästekqara ataluy sodan».
XVIII-XX ǧasyrlardaǧy batyrlar men olardyŋ attarynyŋ beinesı epostyq jyrlarǧa qaraǧanda asyra äsıreleuden aulaq, tarihi şyndyqpen astasyp jatady, batyr da, at ta tarihi keiıpkerler. III ǧasyrlyq merzımdegı barlyq batyrlar men olardyŋ attaryn tızbektep zertteu mümkın emes, bız tarihi deregı bar atqa bailanysty jyrlar men öleŋderdegı körkem obrazdardy ǧana söz ettık.
Ahmet TOQTABAI,
«Qazaq jylqysynyŋ tarihy» kıtabynan
("Arǧymaq" saity)
