Türik Elınıŋ jihanger qolbasşysy Kültegın (685 j. tuǧan – 731 j.. II. 27 künı qaitys bolǧan). Orhon özeni boiyndaǧy Ötükende tuǧan. Qūtlyq (Elteris) qaǧannyŋ ekinşi ūly, Bilge qaǧannyŋ tuǧan inisi. Şeşesi Elbilge qatūn. Börı tektı ruynan (Achynū — Ačïnu — Achynū – köne türıkterdı moŋǧol tektes etnostar «čïnuw-a>čïnu>čon >chono (börı, qasqyr)» dep ataǧan. Ačï+de – onyŋ köptık toptamalau maǧynany bıldıretın tūlǧasy (börıler, qasqyrlar degen mände). Qytailyqtardyŋ moŋǧol tektesterden üirenıp ataǧany osy – Ačïnu, Ačïde bolsa kerek. Būl ataular türık bıtıktastar men eskertkışterınde jäne de eşbır köne türık mätınderınde kezdespeidı.) tekti.
Kültegın degen ataudyŋ maǧynasyn zertteuşiler kül- «daŋqty, ataqty», kül- «ot, ottyŋ küli», köl- «teŋiz, köl su» jäne t.b. türde tüsindiredi. Köne türik bitiktastarynda kezdesetın «Kültegin, Kültūdyn, Külichūr, Külüg» sekildi ataulardaǧy kül- söziniŋ mäni bireu. Ol: « At, jylqyǧa, köl+ik // kül+ik, säi-gülikke myqty berik adam, atqa bekem er» degen söz. Äsırese Kültegin joryq şabuylǧa qanşama ret attandy, sonşama säigülik tūlparǧa mingeni turaly eskertkişte anyq aitylǧan. Sondyqtan Kül + sözine — tegin, tūdyn, chūr jäne t.b. ataqtary qosylyp etnomädeni atauy qalyptasqan. Demek, Kültegin – «säigülikke berik bekem er, atqa myqty bekzada» degen söz. Bıtıktasta Külteginniŋ joryqqa şyqqanda mingen attary, äsırese, aiǧyr arǧymaqtary erekşe somdalyp aitylǧan. Onyŋ sebebi köşpeliler üşin at-jylqynyŋ orny erekşe bolǧan. Arǧymaq joryqqa şyqqanda, şabuyl kezinde onyŋ eŋ senimdi serıgı, naǧyz dosy. Sondyqtan da atty, arǧymaqty qasterleu salty dalalyq köşpelıler üşın zor maŋyzǧa ie boldy sol arqyly da dalalyq bolmys bai sanalady.
Kültegınge arnalǧan bıtıktas mätınınde onyŋ qandai tüstı qandai aiǧyr mıngenı, ol aiǧyrlary öŋşeŋ ölıp qalǧandyǧy, äiteuır jekpe-jekterde, soǧys ūrystarda Kültegınge aiǧyr şydamaǧanyn, jaulary onyŋ aiǧyryn atyp öltırgendıgın baiqauǧa bolady. Ol jaiyndaǧy mätındı sol qalpynda qazaqşa maǧynasyn jetkızsek:
Kültegın bıtıktasy mätınınen üzındıler:
Kültegın jiyrma toǧyz jasynda
Chacha-Sünkege qarsy soǧysty.
Äuelı Tadqyş-Chūrdyŋ boz atyn mınıp şapty, ol at sonda öldı.
Ekınşı Yşbara Iamtardyŋ boz atyn mınıp şapty, ol at sonda öldı.
Üşınşı Iegen Sılbektıŋ kejımdı tory atyn mınıp şapty, ol at sonda öldı.
Sauytyna, jelmesıne jüzden astam oq tiıptı, betıne, basyna bır timedı.
Şabuyldy Türık bekter köp bılersızder!
Ol äskerdı sonda joq ettık.
Sodan keiın Baiyrqū jerındegı Ūlyq Erkın jau boldy.
Ony taǧy Türgı Iaraǧūn kölınde talqandadyq.
Ūlyq Erkın azǧana erın jinap qaşty. Kültegın ………jasynda Qyrǧyzǧa qarai joryq jasadyq.
Naiza batar, qalyŋ qardy sögıp
Kögmen tau-ormanyn ainala jorytyp
Qyrǧyz halqyn qualai bastyq.
Qaǧanymen Sūŋa tau-ormanynda soǧystyq.
Kültegın Baiyrqūdyŋ /aq aiǧyryn/ mınıp ūmtyla qarsy şapty.
bır batyryn oqpen atty, ekı batyrymen aiqasyp şanşyp öltırdı.
Ol şabuyldaǧanda Baiyrqūdyŋ aq aiǧyrynyŋ bel-ūrşyǧy üzılgenşe sermeptı.
Kültegın Baiyrqūdyŋ aq aiǧyryn mınıp soǧysqanda qarsy kelgen üş jauyngerdıŋ bıreuın sadaqpen atyp, ekeuın naizamen tüirep, qylyşymen ūryp soǧady, ol ötkır qylyşymen bır batyrdyŋ denesın ekıge bölıp jaryp, odan da ötıp onyŋ atyn kesıp tasaǧany köne türık mätınde baiandalady. Al, osy soǧysta Kültegın mıngen aq aiǧyrdyŋ omyrtqasy men belı üzılıp ketken. Būdan Kültegın ūstaǧan bolat qylyşqa, onyŋ küşıne tötep beretın bırde-bır batyr sol zamanda bolmaǧan dep aituǧa tolyq negız bar. Şyndyǧy da sol, Kültegın soǧys-joryqtarǧa attanyp ūdaiy jeŋıspen oralǧan bahadür qaitalanbas tūlǧa edı.
Kültegın Başǧūdyŋ boz atyn mınıp Başǧūdyŋ boz aty ……….tırestı…
ekeuın özı basyp jeŋdı, sodan taǧy da şabuyldap kırıp
Türgeş qaǧannyŋ būiryq oryndauşysy
Az tūtūqty äskeri qolymen ūstap aldy.
Qaǧanyn sonda öltırdık, elın baǧyndyrdyq.
Qara Türgeş halyqtyŋ köbı bytyrap qaşty,
Ol halyqty Tabarda/ qo…………../
Soǧdy halqyna şauyp jetemız dep Inju (Syrdariia) özendı ötıp,
Temır Qaqpaǧa deiın joryq jasadyq.
Sonda kerı Qara Türgeş halyq jau bolǧan eken.
Keŋereske qarai jettık.
Bızdıŋ naizaly äskerlerdıŋ attary aryq, azyqtary joq edı
Qorqaq kısı er…………………………….
alyp batyr er bızge şapqan edı
sol kezderde ötınıp,
Kültegındı az batyrlarymen şabuyldattyq
Ūly soǧys jasadyq.
Alyp Şalchy aq atyn mınıp şapty,
Qara Türgeş halyqty sonda öltırıp, baǧyndyrdyq.
Tamaq Ūiyq basynda joryq jasadyq.
Kültegın ol soǧysta otyz jasar edı.
Alyp Şalchy aq atyn mınıp şapty.
Ekı batyryn qualai şanyşdy,
Qarlūqty jeŋdık, basyp aldyq.
Az halyq jau boldy,
Qara kölde joryq jasadyq.
Kültegın otyz bır jasar edı.
Alyp Şalchy aq atyn mınıp şapty
Az Elteberdı tūtqyndady,
Az halyq sonda joq boldy.
Izgıl halyqpen soǧystyq.
Kültegın Alyp Şalchy aǧyn mınıp
/şapty/ ol at sonda qūlap tüstı.
Izgıl halyq öldı, joiyldy.
Toǧyz Oǧyz halyq öz halqym edı.
Täŋırı Jer būzyp jıbergendıkten jau boldy.
Bır jylda bes joly soǧystyq.
Eŋ ılkı (äuelı) Toǧū balyqta soǧystyq.
Kültegın Azman aǧyn mınıp
ūmtyla şapty. Alty batyryn şanyşdy
Äsker syrtynda jetınşı batyrdy qylyştady.
Ekınşı Qūşlyqyqta Edızben soǧystyq.
Kültegın Az qoŋyryn mınıp
ūmtyla şapty, bır batyryn şanyşdy.
toǧyz batyryn iıre bas igızdı.
halqy sonda öldı, joiyldy.
Üşınşı Bolchūda
Oǧyzben soǧystyq.
Kültegın Azman atyn mınıp şapty,
şanyşdy. Ūchūş basynda soǧystyq.
Türık
Halyq Adyr Qamysta qorqaq bolyp edı. Üstınen tüsken äskerlerdı
Kültegın bytyratyp, Toŋra degen bır ru
alpauyt on batyryn, Toŋra tegın joqtauynda iırıp öltırdık.
Besınşı Ezgentı Qadyzda Oǧyzben soǧystyq.
Kültegın Az qoŋyryn mınıp
şapty, ekı batyryn şanyşdy
qalaǧa barmady, oǧan jetpei ol äsker sonda öldı, joiyldy.
Maǧy Qorǧanda qystap, jazynda
Oǧyzǧa qarai äsker jıberdık.
Kültegın kiız üidı bastap saqtap otyrdy.
Oǧyz jauy ordany basty.
Kültegın
«Ögsız» («anasyz jetım») aǧyn mınıp, toǧyz erın
şanyşdy. Ordany bermedı .
Anam qatūn (hanşaiym), odan keiıngı analarym
Enelerım, kelınım, hanşailarym
Mūnşa taǧy tırıdei küŋ bolar edı.
Ölıkke ketıp jolda jata qalar edı
Kültegın joq bolǧan bolsa bärımız öler edık.
Inım Kültegın jetpestei boldy (qaitys boldy).
Özım saǧynyp qaiǧyrdym.
Körer közım körmestei,
Bıler bılıgım bılmestei boldy.
Özım saǧynyp qaiǧyrdym.
Öd (ajaldy) Täŋırı jasaidy
Kısı ūly bärı ölgelı tuǧan eken.
sonşa saǧyndym
Közden jas aǧyp toqtamai
Köŋılde uaiym tūryp tarqatylmai
Ünemı saǧyndym (eŋıredım)
Qatty saǧynyp qaiǧyrdym
Kültegın qoi jyly on jetısı künı (Täŋırıge) ūşty (qaitys boldy).
Toǧyzynşy aidyŋ jiyrma jetınşı künı
joqtau josynyn jasadyq.
Ǧūryptyq keşenın, bädızın, bıtıktasyn
meşın jyly jetınşı aidyŋ jiyrma jetısınde
tūrǧyzdyq.
Kültegın özı qyryq artyq jetı jasynda bolǧan-dy.
Tas keşenın, osynşa bädızşılerdı Tūiǧyn
Elbeter äkeldı.
Mūnşa bıtık bıtıkleuşı (jazu jazuşysy)
Kültegınnıŋ atalyǧy Iolūqtegın bıtıkledım (jazdym).
Jiyrma kün otyryp būl tasqa būl belgını bärın
Iolūǧtegın bıtıkledım ( jazyp qaşadym).
Kültegin köşpeliler tarihyndaǧy eŋ körnektı kösem, bahadür tūlǧalardyŋ biri. Ol ataqty «Modun, Şyŋǧys, Baty» qaǧandarymen para-par, tipti özi qaǧan atalmaǧanymen Türik Elınıŋ ırı qolbasşysy, külli köşpeli etnostardy kök bairaqtyŋ astyna biriktiruşi, ūly köşpelıler imperiiasynyŋ sabaqtastyǧyn, dästürlı joryǧyn, josynyn jalǧastyra bilgen kemeŋger er, dara tūlǧa. Onyŋ qylyşyna tötep bergen adam balasy ol zamanda bolǧan emes.
Kültegin 7 jas kezinde äkesi Qūtlyq (680-692 j. bilık qūrǧan) qaitys bolady. Qaǧan taǧyna onyŋ inisi Qapaǧan (692-716 j.) otyrady. Kültegin men Bilge, Qapaǧannyŋ inisi Bögüni (716 j.) taqtan taidyryp, qaǧandyq bilikti Bilge qolyna (716-734 j.) alady.
Kültegin ūly imperiia üşin köptegen ru-taipa, odaq, ūlystardy baǧyndyruda erekşe erligimen közge tüstı. Ol 16 jasynan bastap oǧyz, qytan, tataby, tabǧach (qytai), qyrǧyz, türgeş, soǧdy jäne t.b. elderge joryq jasap olardy baǧyndyra bilgen bahadür qolbasşy.
Kültegınnıŋ qūrmetıne, aruaǧyna arnalǧan ǧūryptyq keşen qazirgi Moŋǧoliia eliniŋ astanasy Ūlanbatyrdan 400 km oŋtüstik-batysynda, ejelgi Qaraqorym qalasynan 45 km soltüstikte, Orhon özeniniŋ sol jaǧalauyndaǧy keŋ dalada ornalasqan.
Näpıl BAZYLHAN,
filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty,
R.B.Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ
jetekşı qyzmetkerı
