Jelbau

Belgili mifolog-ǧalym Serikbol Qoŋdybai «ürei» sözin tüsindirgende, osy jyr joldaryn körsetken:

«…Şamaqandai zalymnyŋ

Üreii ūşyp sasady.

Aqylynan tanady,

Işi küiip janady…

Jaudyŋ beti qaitqan soŋ,

Ketti aidahar joq bolyp…».

 Būl jyr joldarynda bizdiŋ maqalada aitylǧan «üreii ūşty» sözi men «Şamaqan~Şamaqai» kisi atyn köremiz. Biz «şömekei» ru atauyn «su jylan» maǧynasyn bildiretin «şomaqai» türindegi juan dauystylardy negizge alyp taldaǧan bolatynbyz.

Köşpendi qazaqtar kiiz üidiŋ esigin qonystanǧan jerdiŋ yŋǧaiyna qarai, negizinen, oŋtüstik-şyǧysqa qaratyp tigedi. Üidiŋ süiegi – şaŋyraq, uyq, kerege jäne esikten tūrady. Tigiletin üidiŋ kerege sanyna qarai, ülken-kişiligin aiyruǧa bolady. Bügingi tūrmystaǧy qazaqy üiler köbinese alty nemese segiz qanat bop keledi. Şaŋyraǧy keregeniŋ aşaly basymen uyqtar arqyly jalǧanyp, uyq baularymen bailanady. Uyqtyŋ keregeniŋ aşasymen bailanatyn jaǧynyŋ basy eki qarystai mölşerde iilip jasalady. Būl üidiŋ eŋseli boluyn qamtamasyz etedi.

Köşip-qonǧanda uyqtardy jinastyryp, «jelbau» degen atauy bar arnaiy jippen eki basyna taiau jerden myqtap bailaidy da, kölik januarynyŋ eki jaǧyna teŋdep artatyn bolǧan. Üidi tikken kezde, jelbaudyŋ eki jaq basyn biriktirip qaiyrady da, tūiyqtalǧan basynyŋ arasynan eki ūşyn ötkizip, şyrmauynan uyq kirgizip bailap, şaŋyraqtan 1 metrdei tömendeu tūstan şandyp qoiady. Bir kiiz üide būndai jelbau dünieniŋ tört būryşy boiynşa tört uyqqa bailanady. Uyqqa bailanyp, salbyrap tūrǧan jelbau tömengi jaǧy tüzu kelgen toǧyz sanyna nemese sūraq belgisine (?) ūqsaidy. Tört tūstaǧy jelbaudyŋ ekeui köz mölşerimen şyǧys pen batysty jalǧap jatqan endik tüzuiniŋ ūzyna boiyndaǧy eki uyqqa bailanyp, şaŋyraqqa şanşylady. Qalǧan eki uyq «qūs jolyn» nemese boilyqtyŋ ūzyna boiyn mejelegen tüzudiŋ boiymen şeŋber işinde bir-birine qarsy baǧytta şaŋyraqqa qadalady. Jelbaudyŋ eki ūşy jylqynyŋ qūiryq-jalynan jasalǧan şaşaqtarmen äşekeilenedi.

Qūiryq-jaldyŋ äşekeilik būiym bolǧany sondai, eŋ alǧaşqy tu-bairaqtar da qyldan jasalatyn bolǧan. Üidiŋ esigi tūp-tura tüstik - şyǧys baǧytqa qaraityndyqtan esiktiŋ maŋdaişasyna jäne oǧan qarama-qarsy qaq tördiŋ tūsyndaǧy uyqtarǧa jelbaudyŋ bailanǧanyn eş jerde körmedik. Baudy aşyq jäne baran tüsti jünnen esip jasaidy. Sol sebepten de qazaqta «ala jip» atauy qalsa kerek.

Iаǧni şyǧys pen batys baǧytyn, tüstik pen teristik jäne tüstik-şyǧys pen teristik-batys­ty, sondai-aq teristik-şyǧys pen tüstik-batysty ūştastyryp tūrǧan «dünieniŋ tört būryşy, segiz qyryn» mejelegen tüzuler tūrmystyq üi tigude, mürde jerleu ǧūrpymyzda jäne keseneler tūrǧyzuda keŋinen qoldanylǧan. Būl ejelgi ata-babalarymyzdan mūraǧa qalǧan geometriialyq tanymnyŋ üzdik ülgisi ispetti.

Kiiz üide tösek kün joly boiymen salynady. Öitkeni tiri adam ejelgi nanymymyz boiynşa, kün jolymen jatyp-tūrady. Qaitqan adam o düniege barady. O dünie teristikte dep tüsingendikten, mürdeni jerlegende basyn soltüstik nemese soltüstik-batys baǧytyna qaratyp jerleitin ǧūryp qalyptasqan. Bala kezimizde ülkender kün jolyna köldeneŋ qaratyp tösek salǧan kelinderin baiqap qalsa, «balam, jaman yrym bastama, būlai tösek saluǧa bolmaidy» dep jatatyn. Sondai-aq syrmaqtyŋ oŋ betin tömen qarata audaryp salatyn. Qaitys bolǧan kisini jer qoinyna bergende, betin kün şyǧysqa qaratyp jatqyzatyny būryndary «jannyŋ» qaita oraluy turaly senimniŋ bol­ǧanyn rastasa kerek.

Biz biletin erte ortaǧasyr säulet önerine jatatyn Orhon men Enesai eskertkişteri, ortaǧasyrlar säuletteri sanatyna jatatyn Arystan bab, Ahmet Iаssaui, Aişa bibi keseneleri de biz aityp otyrǧan geometriialyq qūrylym negizinde salynǧany baiqalady. Äsirese Arystan bab kesenesiniŋ salynu ülgisine köŋil audaruǧa bir jaǧdai erekşe türtki boldy. Kesenege barǧan kezimizde, sonda bolǧan adamdardan Arystan babtyŋ ziraty mürdesimen kese köldeneŋ ornalasqan degen äŋgime estidik. Soǧan qaraǧanda, Arystan bab qaitys bolǧan kezde täŋirşildik nanym-senimi boiynşa basyn soltüstikke qaratyp jerlegen syŋaily da, keiin kesene işindegi mürdeniŋ üstine zirat oŋtüstik-batys, iaǧni islam dininiŋ salty boiynşa qaǧba baǧytymen salynǧan körinedi. Sol sebepten mürde men üstine salynǧan zirat bir-birimen aiqasa ornalasqan siiaqty.

Būǧan ekinşi dälelimiz – şyǧys baǧytyna qarata ornalasqan kesene işine oŋ qol jaqtaǧy esikten kirip, törge qarap namazǧa jyǧylǧanda, qaǧba baǧytyna emes, tura soltüstik, iaǧni täŋirşildiktiŋ ǧūrpy boiynşa o düniege qarap qūran baǧyştalatyny. Al Ahmet Iаssaui kesenesindegi namazhana Arystan babqa qarama-qarsy, tura oŋtüstik baǧytqa qaratylyp ornalasqanynyŋ kuäsi boldyq. Täŋirşildik tanymmen salynǧan keseneler keiin islam dini üstemdikke kelgen kezde, keiingi ūrpaq bizge osyndai qaişylyqtardy da mūraǧa qaldyrǧanyn körip qaitqan edik.

Keseneler demekşi, «qan», «ken» tübiri lauazym jäne qala ataularymen birge eldi mekenderdi de bildiretinin jazǧan bolatynbyz: Sarqant, Jarkent, Şymkent, Taşkent, t.b. Lauazym ataularynda «han» maǧynasynda qosarlanyp, «han-han» tūlǧalarynan «ūly han» degen maǧynany bildiretin ataudy bügingi qoldanysymyzda «qaǧan» dep jazyp jürmiz. Darqan tūlǧasyndaǧy kisi aty köktürikter men ortaǧasyrlar tarihi jazbalarynda lauazym atauy bolǧanyn boljauǧa bolady. Bügingi moŋǧol tilinde «darhan» «ūsta» degen sözimizben mäni bir. Osyndai lauazym atauynan bastyq degen maǧynany moŋǧoldar «darga» [darǧy] deidi. Qazaq tilinde «därgei» nūsqasyn äli künge qoldanyp jürmiz. Qaiyr han Otyrar qalasynyŋ basşysy bolǧandyqtan, «Otyrar därgeii» dep, būrynǧy bir maqalamyzda jaz­ǧanymyz sondyqtan. «Tar­qan» sözimiz er adamǧa qatysty aitylady. Äiel adamǧa «terken» tūlǧasynda qoldanatynymyz Qa­iyr hannyŋ qamqorşysy bolǧan «terken-qatyn» tarihi atauynan körinedi.

«Tarqan» atauy qala atauynda da kezdesedi. Orys tilindegi «Astrahan» sözin türiktendiretin bolsaq, «Astarqan» bolady. Astarqannyŋ Deşti Qypşaq qalasy bolǧany belgili. Qala atauyndaǧy «as» sözi «birinşi» degen mändi bildiredi. «As» demekşi, Asan degen de kisi atymyz bar. Asannyŋ özgergen tūlǧasy – Qasen. Slavian-kirillisa jazuynyŋ «birinşi» ärpi – «az». Qazaq handyǧynynyŋ negizin qalaǧan birinşi adam – Äz Jänibek. Sondyqtan da keiingi ūrpaǧy «Äz» dep ūlyqtaǧan. Ökiniştisi, soŋǧy kezderi Jänibek qazaq qaǧanynyŋ atynan «äz»-diŋ tüsip qalǧany özinen keiin 6 ǧasyr şamasynda memleket basşysy bolǧan adamǧa jaqpaidy eken dep tarihty būrmalai bersek, arty nege aparyp soǧaryn bir qūdaidyŋ özi bilsin. Osyndaida jerdi satyp bolǧannan keiin, qazaq qaida baryp tūraryn (?!) osy künnen bastap oilanǧany jön şyǧar degen eriksiz oi kökeige oralady.

Mifologiiada «qamşy» atauy siiaqty «arqan», «ala jip» pen «jelbau» da erekşe nanymdyq qasietke ie ekenin birimiz bilsek, birimiz bile bermeimiz. Balalyq şaǧymyzda bizdiŋ üi jailauǧa şyqqanda, kiiz üide tūratyn edik. Sonda oiyn balasy biz tündik bauynyŋ ūşyn esikten üige kirgizip qoiǧan kezderimizde ülkender aşu şaqyryp, ūrsatyn edi. Söitsek, būrynǧy zamanda äielder arqanǧa qoltyqtyŋ astynan asylyp, jürelei otyryp bosanatynyn keiin ereseigen kezimizde baryp bilgen edik: «Baqan men tündik bauyn esikten üige kirgizu salty äielderdiŋ auyr bosanatyn jaǧdailarynda ǧana jüzege asyrylatyn», – dep, 1892 jyly düniege kelip, 1980 jyly bū dünieden qaitqan jaryqtyq öz apam (bizdiŋ jaqta ūly şeşeni osylai ataidy) Mūqanbaiqyzy Jamby aityp bergen edi studenttik zertteuler jasap jürgen kezimde.

Osy maqalada aitylǧan «arqan», «ala jip», «jelbau» siiaqty kiiz üi būiymdary da qamşymen qatar mifologiiada «ilki ana – jylanǧa» balanatyn siiaqty. Gazetimizdiŋ ötken sanynda «sujylan» mänindegi «sumaqaidyŋ» qorǧauşy qasieti turaly jazyl­ǧan. Bala tuatyn kezde üige «tündik bauyn» kirgizu  «ilki ana – jylannyŋ» järdemine degen zärulikten tuyndasa kerek. Būnda «jylan» jarylqauşy qasiettiŋ iesi beinesinde körinedi. Jelbau beinesinde üidi uyq pen tuyrlyq arasymen jaiyla orap, kesapattan, qasiret-qaiǧydan qorǧauşy mindetin atqarady dep qarasaq, tym qatelese qoimaspyz. Baudyŋ «aşyq» jäne «baran» tüstiligi «aq jylan» (aq qan/qai>Aqan, Aqai) men «qara jylannyŋ» (qaraqan, qaraqai) qorǧauşy kielik qasieti jūptyq (tandem) jaǧdaida ǧana jüzege asatyn boluy mümkin. Baudy eki tüsti jünnen esetini «aq qai» men «qara qai»-dyŋ jūptasuyn meŋzeitin bolsa kerek. Būl, ärine, käsibi mifologtardyŋ äli de bolsa tereŋirek zertteuin kütip tūrǧan mäsele dep bilemiz. Öz kezegimizde aitar bolsaq, qazaq tanymynda «bireudiŋ ala jibin attamau» turaly tyiymǧa qatysty tüsinik bar. Būl söz tirkesi būndai qorǧauşy kie (ürei) är pendeniŋ öz boiynda bolatynyn bildirse kerek. Öitkeni gazetimizdiŋ ötkendegi sanynda jazǧanymyzdai, «ūr/ ür» atauy jylan maǧynasyn bildiredi. «Ür» tübirinen «ürei» ūǧymy tuyndaidy. Qoryqqan adamdy «üreii ūşty» dep aitatynymyz taǧy bar. «Adamnyŋ eki iyǧynda jaqsylyq pen jamandyqqa bastaityn eki perişte otyrady» degen nanym-senim de osy aitylǧandarǧa jetkilikti dälel bolsa kerek.

Bizdiŋ halyq änderimizde änniŋ qa­iyrmalary «ägugäi-äi», «gäi-gäi-gäi» nemese «ai-hai-hai-o-o-oi» dep sozylyp aiaqtalatyny ilki ana «jylan» «qaidyŋ» atyn atap şaqyratyn eŋ alǧaşqy ūranymyz boldy ma eken dep eriksiz oida qalasyz. Al qiial-ǧajaiyp «Altyn jüzik» ertegimizde «aq jylan» men «qara jylan» şaiqasatyn köriniske qyzyqtap qarap tūrǧan bas keiipker «aq tüs tazalyqtyŋ belgisi ǧoi» degen oimen aq jylanǧa bolysyp, qara jylandy jyǧyp beredi. Sonda jauyn jeŋgen aq jylan bir silkinip, sūlu jigitke ainalady da, öziniŋ aq jylandar patşasy ekenin aityp, ǧajaiyp altyn jüzigin beredi. Ol jüzikti taqqan adam qalauynşa bai da, patşa da bola alady delinedi. Būdan ertegidegi aq jylan bailyq pen biliktiŋ jarylqauşysy ekenin aiqyn köremiz.

Qaraqas ruy atauynyŋ törkini turaly jaz­ǧanymyzda, söz soŋyndaǧy «s~i» dauyssyzdarynyŋ almasuynan ru atauy «qaraqai» tūlǧasyna özgerip, «qara jylan» ūǧymyndaǧy ru atauy bolatynyn boljaǧan edik. Endi būl eki dauyssyzdyŋ auysuy äsirese adam attarynda jii ūşyrasatynyn qosymşa derektermen tolyqtyryp ötpekşimiz: Aqas – Aqai, Aqtas – Aqtai, Bektas – Bektai, Oqas – Oqai. Būnymen qoimai, būl zaŋdylyq şyǧys halyqtarynyŋ emşilik önerinde jii qoldanylatyn «jai tasynyŋ» (nefrit) sinonim sözi sanalatyn «qas» nūsqasy «qai»-ǧa özgerip, «jylan» atauynan tuyndaǧan söz ekenin körgende, eriksiz taŋǧalady ekensiz.

Sondai-aq, «Alaqai-au, alaqai, Kel, oinaiyq, balaqai» degen taqpaq ta ülkenderdiŋ «ūrany» ispetti. Būl ūran balalardy oiynǧa şaqyryp tūrǧany nanym-senimder men emşilik salt-dästürimizde ǧana emes, körkem söz önerimizde «jylan» beinesine asa bai ekenimizdi bildirip, būnyŋ bäri este joq eski zamandardan beri jalǧasyp kele jatqan ūlaǧatty mädenietimizdiŋ önbese, eş öşpeitin bai mūrasy ekenin ait­qymyz kelgen edi.

Marat UATQAN,

tarih zertteuşisi

 1.Muhamedjan Tynyşpaev. Velikie bedstviia i velikie pobedy kazakov (Aktaban-şubyryndy). Alma-Ata, Jalyn, 1992.

2.Qoŋdybai S. «Mifologiia predkazahov» (Kniga tretia). Almaty, İzdatelstvo «Saga», 2008.