Oǧyzdan şyqqan jylandar tarihtyŋ qoinauyna qalai siŋip ketti?

Türik tekti halyqtardyŋ arǧy tegi kimder ekenin aiǧaqtaityn «Oǧyz qaǧan»turaly aŋyz bar. Aŋyzdyŋ ūzyn yrǧasy mynadai: Oǧyz qaǧannyŋ köktiŋ nūrynan jaralǧan äielinen – Ai, Kün, Jūldyz, aǧaştyŋ aşasynan jaral­ǧan äielinen –Kök, Tau, Teŋiz atty alty balasy bolǧanyn, olardan taraǧan türiktekti halyqtardyŋ tüp atasy sanalatyn 24 nemese keibir derekterde 22 nemeresine qaǧan ömiriniŋ soŋyna taman ielik jerin enşilep bölip beripti.Oǧyznamada «on oǧyz batysqa, on oǧyz şyǧysqa ketti» degen söilemniŋ negizinde köşpeli memleketter ürdisine sai ǧalymdar Oǧyz memleketi de oŋ jäne sol degen eki qanattan tūrǧanyn joramaldaidy. Balalary men nemerelerine altyn jäne kümisten jasalǧan sadaqtyŋ oǧy men taŋba ülestirip berdi dep aitylady aŋyzda. Osyndai aitylǧan mälimetterdi zerttegen ǧalymdar «Oǧyz qaǧanatynyŋ» äskeri-äkimşilik birligi «oq»atauymen atalǧanyn däleldegen.

Arǧy tegin hūnnan örbitetin moŋǧol memleketi äkimşilik birlik institutyn «oq» söziniŋ audarmasymen «sum» [sūm] dep atauy bügingi künge şeiin saqtalyp keledi. Eger Oǧyz qaǧan nemereleri sanyna öz kindiginen taraǧan alty balasyn qossaq, äskeri-äkimşilik birligi 28 nemese 30 oqtan jasaqtalǧan bop şyǧady. Tarihi ädebietterde kezdesetin «ūtūrǧūr» atauyn «otyz oǧyz» ru nemese taipa odaǧy dep taldaityn ürdis te bar. Soǧan qaraǧanda, «Oǧyz qaǧan» 6 ūlynan 24 nemere süigen bop şyǧady. Būdan Oǧyz memleketi bügingi tildik qoldanysymyzdaǧy sözben ait­qanda, 30 audannan («oq», «sūm», «bau» dep te atalady) qūryl­ǧan dep qorytyndy jasauǧa bolady. Oǧyz qaǧan ūrpaqtaryna taŋba ülestirip bergendigi türik bitigi osy taŋbalar negizinde qalyptasqanyn aŋyz türinde meŋzegen bolsa kerek.

Öitkeni äkimşilik birlik sanyn 6 ūl, 24 nemereniŋ sanymen boljasaq, on-onnan eki qanatqa bölingende, qalǧan ony (6 bala + 4 nemere) ortalyq bilikte, iaǧni qara şaŋyraqqa ielik etkendigin aŋǧara alamyz. Osy ürdis qazaq handyǧynda da jalǧasyn tap­qany belgili.

Qamşy – miftik ilki ana – jylannyŋ zattyq beinesi. Äskeri-äkimşilik jüiesin üş jüzge bölip basqaratyn qazaq handyǧy: «Ūly jüzge taiaq berip, qoiǧa qoi»; «Orta jüzge qamşy berip, dauǧa qoi»; «Kişi jüzge naiza berip, jauǧa qoi» degen tämsil de qaldyr­ǧan. Būl tämsildiŋ keŋes zamanynda özgergen bir nūsqasynda: «Ūly jüzge qauǧa berip, malǧa qoi»; «Orta jüzge qalam berip, dauǧa qoi!» delinedi. «Kişi jüzde» özgeris joq. Jaŋadan şyqqan nūsqasynda: «Ūly jüzge qamşy berip, malǧa qoi!» dep özgertilip, Orta jüz­diŋ qolyndaǧy qamşyny alyp, keŋestik «qalamyn» özine qaldyrǧany – bügingi küni bi­lik basynda otyrǧan adamnyŋ mäŋgilik pre­zidenttigin halyq aldynda aqtap alǧysy ke­letin saiasi piǧyldy bildiretin bolsa kerek.

HIII ǧasyrdaǧy moŋǧoldar kiiz üileriniŋ esigin oŋtüstikke qaratyp tigetinin, törde otyrǧan adamnyŋ oŋ qol jaǧyn – oŋ qanat, sol qol jaǧyn – sol qanat dep mejeleitinin 1253-1255 jyldary Möŋke qaǧan ordasyna saiahatşylap baryp qaitqan Gilom de Rubruk estelik kitabynda jazyp qaldyrǧan. Būdan moŋǧoldyŋ oŋ qanaty – batys, sol qanaty – şyǧys dep atalatynyn biletin bolamyz. «On oǧyz batysqa, on oǧyz şyǧysqa ketti» degen söilemnen, oǧyzdar da moŋǧoldar siiaqty batysty – oŋ, şyǧysty – sol qanat dep qaraǧany baiqalady.

Osy aitylǧandar negizinde bügingi qazaq tilindegi «alty alaş» atauy Oǧyz qaǧannyŋ alty balasy nemese «solardyŋ ūrpaǧy», «jalpy türik halqy» degen ūǧymdy bildiredi. Qazaq tanymynda «Altau ala bolsa – auyzdaǧy ketedi, törteu tügel bolsa – töbedegi keledi» degen tämsil sol oǧyzdar üstemdik etken zamannyŋ sanamyzdaǧy sarqynşaq esteligi ispetti. Maqalamyzdyŋ aldyŋǧy bölimderiniŋ birinde «Alty alaş» mäselesin keiin taldaimyz degendegi aitpaǧymyz – «Alty alaş» degenimiz Oǧyz qaǧannyŋ alty balasynan taraǧan ūrpaǧy «jalpy türik halqy» degendi bildiretinin aitpaq edik.

Oǧyz atauy Orhon boiyndaǧy Kültegin eskertkişinde de bädizdelgen. Onda «oǧūz» tūlǧasynda ūşyrasady. «On oǧyz» degendi köne nūsqasy boiynşa buyndarǧa bölsek, «on oq ūz» degen üş sözden tūratyn atauǧa özgergenin köremiz, iaǧni on-on ru/ taipadan eki qanatqa, qūramynda taǧy da on ru/ taipasy bar bir ortalyqqa baǧynǧan «ūz» halqy ekenin biletin bolamyz. Alaida tarihi ädebietterde köbinde «oǧūz» tūlǧasy saqtalyp kelgenin köremiz.

Aldymen «ūz» söziniŋ mänin aşu üşin Mūhametjan Tynyşbaev pen Serjan Aqynjanov kitabynda jazylǧan «ūran-qai» atauyn taldauǧa tura keledi. Serjan Aqynjanov būl eki ataudyŋ ekeui de «jylan» degen maǧynany bildiretinin jazǧan. «Ūran» söziniŋ soŋyndaǧy zat esimnen zat esim tudyruşy «n» jūrnaǧyn qaldyrsaq, tübiri «ūr» zat esimi qalady. Türik tilderinde «r» men «z» dauyssyzdarynyŋ almasu zaŋdylyǧy boiynşa «ūr» men «ūz» – eki türli tūlǧadaǧy bir mändi bildiretin sözder. Mysaly, «egiz» degen qazaq sözi moŋǧol men tuba tilinde «iher, iker», majarşa «iker» tūlǧasynda jazylady. «Ögiz» sözimiz moŋǧolşa siyr degen maǧynaǧa auysyp, «üher» tūlǧasynda, majarşa «ökör» delinip, qazaqşasymen birdei mände ekeni bilinedi. Sonymen, «ūz~üz», «ūr~ür» türlengen tūlǧalardyŋ bäri de – «jylan» degen maǧynany bildiretin tübir sözder.

Majar tilindegi «qojaiyn» degen söz «ur» [uur] tūlǧasynda sozyŋqy dauyspen aitylatynyna qaraǧanda, sözdiŋ özgeriske ūşyrau mümkinşiligi keŋ auqymdy qamtitynyn köremiz. «Ūran-qai» qosarly söziniŋ ekinşi jartysy «qai», «qai~ kei; qan~ ken» türlerine deiin özgerip, «jylan» degen al­ǧaşqy ilki ana (totem) nemese atalyq (totem) mäninen tuyndaǧan «han» maǧynasyndaǧy lauazym ataularyna özgeretini baiqalatynyn Gilom de Rubruk Küiik qaǧandy «kei-han» dep jazǧanynan köremiz. «Ūrqai~ürkei; ūrqan~ürken», tipti «ū» men «o» dauystylardyŋ almasuy arqyly «orqan~örken» tür­lerine deiin qūbylady. Moŋǧol tilindegi «Orhon» özeni men «Hangai» tauy ataulary köne türiktiŋ «Ūrqan~Orqan» men «Qan-qai» sözinen moŋǧol tiliniŋ ündestik zaŋyna beiimdelip, özgergenin aŋǧartady. Türik tilderinde «r» dauyssyzy «z»-ǧa özgeru zaŋdylyǧyn ary qarai tarqatatyn bolsaq, türkologiiada «z» öz kezeginde «i, j, d, t, ş, s» dauyssyzdaryna deiin özgeretin ereje bar. Osy ereje boiynşa orys tiliniŋ «uj» (elaphe dione) atauy türiktiŋ «ūr~ ūz» sözinen tuyndaǧan söz ekenin bilemiz. Orystyŋ «uj» söziniŋ sinonimi «uzorchatyi poloz» atauyn qazaqşalaǧanda «jolaqty», «bederli» nemese «şūbar jylan» degen maǧynany bildirip, [ūz-ūr-chatyi] türindegi syn esimniŋ özi qosarlanyp tūrǧany kezdeisoqtyq emes-au, äsili. Orys tilindegi «uj» – şaqpaityn jylan, «zmeia» – şaǧatyn jylan. Osyǧan qarap, köne türikter de şaqpaityn jylandy «ūr», şaǧatyn jylandy «qai» dep, eki topqa bölgen be degen oida qalasyz. Būl könergen egiz atau termin söz retinde bügin de qoldanysqa engizuge äbden laiyqty sözder dep oilaimyz.

Qazaq tiliniŋ sözdik qorynda «sumaqai», «sūrqiia», «zymiian», «qiiaŋqy», «şarqaia», «qailaqy» degen sözder bar. Būl sözderdiŋ qataryna «sūm» tübir sözinen tuyndaityn «sūmyrai» sözin de qosuǧa bolady. Tügeldei derlik bügingi tüsinigimizdegi adamnyŋ jaǧymsyz minez-qūlqyn bildiredi.

Būl sözderdiŋ qai-qaisysy da «qai» tübirinen tuyndaǧan sözder ekeni syrtqy tūlǧalarynan körinip tūrǧandai. «Sūrqiia» sözi äuelgide «sūrqai» tūlǧasyndaǧy, «sūr jylan» degen maǧynadaǧy söz bolǧanǧa ūqsaidy. «Qai» söziniŋ köne türik tilinde «qaia», Mahmud Qaşqari sözdiginde jartas (skala) ūǧymyn bildirse, bügingi künge zamanalar özgeristerine ūşyrap, «qiia» türinde jetkeni belgili. Būdan «qaia» söziniŋ birinşi buynyndaǧy «a» dauys­tysy tüsip qalǧanynan «qaia~ qia~ qiia» sözi «qiiaǧa» özgergenin köremiz.

«Zymiian» söziniŋ «n» jūrnaǧyn qaldyrsaq, «zymiia» türinen birinşi buyndaǧy «i» tüsip qalady da [zmiia~zmeia] orystyŋ «zmeia» sözi tuyndaǧanynyŋ kuäsi bolamyz. «Sumaqai» atauy «sujylan» maǧynasyndaǧy sözge keledi. Moŋǧoldar «jylan» sözimizdi «mogoi» [moǧoi~moqai, mūqai (qaz.)] dep atap, öz tiliniŋ ündestigin saqtaidy. Äuelgi tūlǧasy «maqai, mūqai» bol­ǧanyn qazaq tilinde kisi attarynda saqtalyp qalǧanymen tüsindire­miz: Maqai – Maqan, Būqai – Būqan. «Qiiaŋqy» sözi «qiian» men «qai» söziniŋ qosarlanuynan tuyndaǧan dep qaraimyz. O bastaǧy tūlǧasy «qan/ qai-qai» qosarly atau bir sözge birigip, aldyndaǧy sözge tirkesip jal­ǧanǧan «q» da­uyssyzynyŋ yqpalymen «n» «ŋ»-ǧa auysyp, söz soŋyndaǧy «i» tüsip qalǧan da, «a» ündestik zaŋdylyǧy äserinen «y»-ǧa özgergen: «qaian~ qian~ qiiaŋ+q+y». «Şar» sözin ejelgi qazaq mifologiiasyn zerttegen Serikbol Qoŋdybai «jylanǧa» balaǧan. Majar tilindegi «şarkan» sözi «aidahar» degendi bildirse, osy tübirden orystyŋ «sar» sözi şyǧatynyn taldaǧan. Öz ke­zegimizde, Serikbol Qoŋdybai ūsynǧan pi­kir­ge qosyla otyryp, būl da mäni jaǧynan «qai-qai» qosarlanǧan sözben törkindes (şar – qai) söz bolǧan dep köremiz. «Sūm» – moŋ­ǧol tilinde «oq» degen maǧynadaǧy söz. Joǧaryda atap ötken «qamşy» siiaqty «oq» ta – miftik ilki ana jylanǧa balanatyn zat. «Sūmyrai» sözi «sūm» men «rai» söziniŋ qosyndysynan tuady. Būl sözderdiŋ mänin tüsindirip jatudyŋ qajeti joq dep oilaimyz. Alaida «rai» sözi men latyn tilindegi «kün» degen maǧynadaǧy «Ra» söziniŋ tūlǧalyq ūqsastyǧy mäniniŋ birligi taŋǧaldyrarlyq-aq.

Taldauymyzda belgili bolǧandai, adamnyŋ minez-qūlqyn bildiretin būl sözder öz tilimizde ilki mäninen alşaqtap, syn esimge özgerip ketse de, şyǧu törkinin lingvistikalyq taldau täsilderi arqyly (etimologiia) aşuǧa bolatynyn jetkilikti därejede körsettik dep bilemiz.

Jalpy, älem mifologiiasynda, äsirese bizdiŋ ertegi, aŋyzdarymyzda «jylan» – tūraqty keiipker. «Jylan» beinesi aldymen «ilki ana» keipinde kelip, keiin «ilki ataǧa» özgergeni adamzat qoǧamynyŋ analyq qauymnan atalyq qauymǧa auysuymen tüsindiriledi. Osy auysuşylyq saldarynan «jaǧymdy» jylan «jaǧymsyz» jylanǧa özgergeni sebepti, adamnyŋ jaǧymsyz minez-qūlyqtaryn bildiretin syn esimderge auysqan dep qabyldaǧan jön.

Birinşi maqalamyzda Qalşanyŋ Laşyn­ǧa qalai özgeretinin jazǧanbyz (Qalşa~ Alaş~ Laşyn). Ekinşi maqalamyzda «Qyran nemese tarihtaǧy qūstar qaityp kele me?» tarauyndaǧy körnekti tarihşy Serjan Aqynjanovtyŋ «Qypşaqtar» atty kitabynan alyn­ǧan «Qyran – Qadyr han» ülgisine keltirgen edik. Al būl maqaladaǧy «Alty alaş»: 1. Laşyn – Ai han, 2. Laşyn – Kün han, 3. Laşyn – Jūldyz han, 4. Laşyn – Kök han, 5. Laşyn – Tau han, 6. Laşyn – Teŋiz han degen kileŋ lauazym ataularyna özgeretin bolady.

Marat UATQAN,

tarih zertteuşisi

1. Muhamedjan Tynyşpaev. Velikie bedstviia i velikie pobedy kazakov (Aktaban-şubyryndy). Alma-Ata, Jalyn, 1992.

2. Ahinjanov S.M. Kipchaki v istorii srednevekovogo Kazahstana. Alma-Ata. «Nauka» Kazahskoi SSR.

3. Gilom de Rubruk. «Dorno etgeeded zorchson min», UHG., Ulaanbaatar, 1988.

4. Kondybai S. «Mifologiia predkazahov» (Kniga tretia). Almaty, İzdatelstvo «Saga», 2008.