Soŋǧy 12 aidy narazy köŋıl-küidıŋ örşuı, mitingıler men piketter sany jaǧynan Qazaqstannyŋ jaŋa tarihyndaǧy özge jyldarmen salystyruǧa kelmeidı. Azattyq tılşısı narazylyq aksiialarynyŋ astary, bilık reaksiiasy men bolaşaqta jaǧdai qalai damuy yqtimal ekenı jaily sarapşylardyŋ pıkırın bıldı.
2019 jyl basynan bastap soŋyna deiın narazylyq şaralaryna toly boldy. Halyq jappai şyqqan nemese az ǧana belsendı qatysqan, jūrt aiaq astynan bırıkken nemese aldyn-ala ūiymdastyrylǧan - ärtürlı sipatta ötken aksiialarda äleumettık mäseleden bastap saiasi ündeuge deiın ärqily talap aityldy. Narazylyq ırı qalalarda ǧana emes, öŋırlerde de öttı.
NARAZYLYQ HRONİKASY
Jaŋa jyl tünı Qaraǧandydaǧy meiramhanada bolǧan jappai töbeles saldarynan jas jıgıt qaza tapqannan keiın jüzdegen tūrǧyn ädıl tergeu jürgızudı talap etıp köşege şyqty. Būǧan qylmysqa qatysy bar degen küdıkke ılıngen adamnyŋ şetelge qaşqany turaly sybys sebep bolǧan. Bilık töbeleske ūltaralyq sipat bergenderdıŋ pıkırın joqqa şyǧaryp, adam ölımıne sebep bolǧan oqiǧany tūrmystyq janjal dep atady.
Maŋǧystau oblysyndaǧy mūnai öndıretın monoqala - Jaŋaözende aqpan-nauryz ailarynda jüzdegen tūrǧyn bilıkke jūmyspen qamtu turaly talap qoidy.
Aqpanda el astanasynda jer üide bolǧan örtten bır otbasynyŋ bes qyzy bırdei mert boldy. Qazaqstannyŋ bırneşe öŋırındegı qalalarda jüzdegen köp balaly ana memleketten äleumettık qoldaudy küşeitudı, järdemaqy kölemın ösırudı, tūrǧyn üi mäselesın şeşudı talap etıp, narazylyq bıldırdı. Nätijesınde bilık bırqatar jeŋıldık jasap, äleumettık kömek körsetu ölşemderın qaita qarady.
Astana atauyn nauryz aiynda otstavkaǧa ketken (bıraq bilıkke yqpal etetın keŋ qūzyretın saqtap qalǧan) būrynǧy prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ qūrmetıne Nūr-Sūltan dep özgertu halyq narazylyǧyn tuǧyzyp, qarsylyq aksiialaryna şyqqan azamattardy polisiia jappai ūstady.
Kezekten tys prezident sailauyna boikot jariialauǧa şaqyrǧan jappai narazylyq aksiialary mamyrdyŋ 1-ı jäne 9-y künderı Almaty men Nūr-Sūltan qalalarynda öttı. Halyqty narazylyqqa şetelde tūratyn būrynǧy bankir, oppozisiialyq saiasatker Mūhtar Äbliazov pen elde tyiym salynǧan "Qazaqstannyŋ demokratiialyq taŋdauy" (QDT) qozǧalysy (bilık būl qozǧalysty "ekstremistık" dep ataidy, al Europarlament rezoliusiiasynda QDT "beibıt oppozisiialyq ūiym" dep körsetılgen) şaqyrǧan.
2019 jylǧy eŋ ırı narazylyq aksiialary kezekten tys prezident sailauy ötken mausymnyŋ 9-y jäne odan keiıngı künderı boldy. Narazylar sailau barysy men onyŋ qorytyndysyna kelıspeitının mälımdedı (sailauda bärı kütkendei, bileuşı partiianyŋ kandidaty Qasym-Jomart Toqaev jeŋıske jettı). IIM deregınşe, Almaty men Nūr-Sūltanda tört myŋǧa juyq adam ūstalyp, myŋdaǧan azamat äkımşılık jauapqa tartylǧan. EQYŪ baqylauşylary Qazaqstandaǧy sailau erkın ötpegenın, dauys beru kezınde zaŋbūzuşylyqtarǧa jol berılgenın, narazylar jappai ūstalǧanyn mälımdedı.
Şıldenıŋ 6-sy, būrynǧy prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ tuǧan künımen bır künde toilanatyn Astana künınde QDT qozǧalysy halyqty mitingıge şaqyryp, polisiia bırneşe qalada jüzdegen adamdy ūstady. QDT qozǧalysy miting ötetın oryn dep belgılegen jerlerde azamattardy ūstau şarasy qyrküiektıŋ 21-ı men qazannyŋ 26-sy künı de qaitalandy.
Biyl qūrylyp, jas belsendılerdıŋ basyn qosqan "Oyan, Qazaqstan" qozǧalysy tamyzdyŋ 30-y, Konstitusiia künı jäne qaraşanyŋ 9-ynda şeruge şyǧyp, elde saiasi reformalar jürgızudı talap ettı.
Qyrküiekte, prezident Toqaevtyŋ Qytaiǧa sapary qarsaŋynda, Qazaqstannyŋ bırneşe qalasynda "Qytai ekspansiiasyna qarsylyq" mitingılerı öttı. Narazylar Qazaqstanda Pekinmen bırlesken jobalardy jüzege asyruǧa qarsylyq bıldırıp, Qytaimen jasalǧan kelısımnıŋ şarttaryn aşyq jariialaudy talap ettı.
Jeltoqsannyŋ 16-sy, Täuelsızdık künı Almaty men Nūr-Sūltanda 1986 jylǧy Jeltoqsan köterılısı (sovettık respublika basşylyǧyna Kreml taǧaiyndaǧan Gennadii Kolbinnıŋ keluıne qarsy qazaq jastarynyŋ şeruın bilık qatygezdıkpen basqan) jäne 2011 jylǧy Jaŋaözen oqiǧasy (köp aiǧa sozylǧan mūnaişylar ereuılıne polisiia oq atqan, sonyŋ saldarynan, resmi derek boiynşa, 17 adam qaza tapqan) qūrbandaryn eske alu şarasy ötıp, ondaǧan adam ūstaldy. Mitingıge qatysuşylar elde saiasi reformalar bastaudy, saiasi tūtqyndardy bosatudy jäne Qyitaidyŋ Şyŋjaŋ ölkesınde az ūlt ökılderıne qarsy jürgızılgen saiasattan qaşyp kelgen etnikalyq qazaqtardy Qytaiǧa qaitarmaudy talap ettı.
IŞKI JÄNE SYRTQY FAKTORLAR
2019 jyly narazy köŋıl-küidıŋ ösuıne äser etken sebepterdı taldaǧan Täuekelderdı baǧalau tobynyŋ direktory, saiasattanuşy Dosym Sätpaev "jinalǧan bu kernegen qazan" jaily aityp berdı.
- Qazaqstanda äleumettık narazylyqtar jyldar boiy qordalanyp, jabyq qazanda jinala berdı. Endı qazanda syzat paida bolǧanda, odan ärtürlı sebepten tuǧan äleumettık narazylyq pen türlı qūramdaǧy narazylar şyǧa bastady, - deidı Dosym Satpaev.
Saiasattanuşy narazylyqqa halyqtyŋ Nūrsūltan Nazarbaev bilıkten ketkennen keiın "saiasi jäne äleumettık reformalar bolady" dep kütken ümıtınıŋ aqtalmauy da türtkı bolǧanyn aitady.
- Jūrt bos uädeden şarşady. Qazır oiyn aşyq bıldırmese, jüie özgermeidı degen alaŋdauşylyq tudy. Osy faktorlardyŋ barlyǧy narazylyq şaralarynyŋ jiı ärı jappai öte bastauyna sebep boldy dep oilaimyn, - deidı sarapşy.
Ortalyq Aziiada demokratiiany damytu qorynyŋ direktory Tolǧanai Ümbetälievanyŋ pıkırınşe, eldegı narazylyqtyŋ örşuıne äleumettık teŋsızdık pen halyq tabysynyŋ azaiuy äser etken. Ol köp sarapşy resmi sipatta ǧana jüzege asty dep sanaityn "bilık tranzitı" bolmasa da narazylyq bärıbır bastalar edı dep esepteidı.
- Qandai jaǧdai bolmasyn, biyl narazylyq bärıbır bastalyp, ary qarai örşi tüser edı. Bilıktıŋ auysuy narazylyq sanyn bırşama azaitty. Prezident "mūragerınsız" narazylyq şarasy qazırgıden de köp bolar edı dep oilaimyn, - deidı Ümbetälieva.
Qazaqstandaǧy adam qūqyqtary jönındegı biuronyŋ direktory, qūqyq qorǧauşy Evgenii Jovtis "narazylyqtyŋ qozǧauşy küşı - 30-40 jas şamasyndaǧy jaqsy bılım alǧan qala tūrǧyndary" ekenın aitady.
- Olar sovettık ötken şaqty körgen joq. Olardyŋ qazırgı avtoritarly jüiedegı, jemqorlyq jailaǧan şynaiy ömırge köŋılı tolmaidy, - dep sipattaidy Evgenii Jovtis narazylyqqa "bırtındep" qosylyp jatqan jastardy. - [Qazaqstandyq jastar] Batys elderın körgen jäne ekı aradaǧy aiyrmaşylyqty jaqsy tüsınedı. Eger elden ketu turaly şeşım qabyldamasa, demek jaǧdaidy özgertuge ūmtylyp köredı. Ärine, keşegı men bügıngı buyn arasynda qaişylyq ta joq emes. Olar özderın qarttar basqarǧanynan şarşady, - deidı Evgenii Jovtis.
Sarapşylar Qazaqstan ışındegı narazylyqqa äser etken syrtqy faktorlar da baryn atap öttı.
- Ukrainada ötken sailau nätijesınde prezident qyzmetıne mülde jaŋa adam keldı. Oǧan deiın Armeniiada halyqtyŋ qoldauymen saiasi prosester jürdı. Köbı Ukraina men Armeniiada jemqorlyqpen ıs jüzınde küresuge ūmtylǧan adamdardyŋ bilıkke kelgenın körıp, däl sondai jaǧdaidyŋ bızdıŋ elde de bolǧanyn qalady. Mūnyŋ bärı kün ötken saiyn ösıp kele jatqan äleumettık şielenıs jaǧdaiynda el ışınde bastalǧan saiasi prosestermen döp keldı, - deidı Dosym Sätpaev.
BİLIKTIŊ JAUABY QANDAI BOLDY?
Alǧaşqy jarty jylda narazylyqtar soŋy azamattardy ūstaumen aiaqtalyp otyrdy. Ūstalǧandar arasynda narazylyq bolyp jatqan jerden kezdeisoq ötıp bara jatqan azamattar da boldy. Keiınnen būl jaǧdai azdap özgerdı: kei aksiialardy bilık basyp tastasa, keibırıne erkın pıkır bıldıruge mümkındık berdı. Bıraq nauryz, mamyr jäne jazda baiqalǧan jappai ūstau şarasy küzge qarai azaia bastady. Degenmen QDT qozǧalysy mūryndyq bolǧan narazylyq aksiialary aldynda osyǧan deiıngı narazylyqtarǧa qatysuşylar men belsendılerdı mitingıge jetkızbei ūstau jyldyŋ ekınşı jartysynda da jalǧasty.
Qazaqstandyq jurnalist Sergei Duvanov ädette polisiia Mūhtar Äbliazovtyŋ şaqyruymen şeruge şyqqan azamattardy ūstaitynyn aitady.
- Bilık biyl jauynnan keiıngı saŋyrauqūlaqtai köbeigen oppozisiialyq qozǧalystardy ärtürlı qabyldaidy. Memleket basyndaǧylar Äbliazovtan qorqady, öitkenı ol Maidan täjıribesıne süienıp, bilıktı ornynan radikaldy ädıspen taidyrǧysy keledı. Būl bilıktı alaŋdatady. Basqa oppozisionerler bilıktıŋ auysuyn talap etkenımen, ony zaŋ aiasynda jüzege asyrudy qoldaidy, - deidı Duvanov.
Tolǧanai Ümbetälieva bilıktıŋ ärtürlı toptarǧa ärqily qarauynyŋ astarynda "bölıp al da, bilei ber" prinsipı tūruy mümkın ekenın joqqa şyǧarmaidy.
- Bilık ärtürlı strategiia qoldanuǧa tyrysady. Narazy toptarmen jūmys ädısın osylai synaqtan ötkızedı. Sondyqtan jūmsaq jäne qataŋ ädıster özara auysyp otyrady. Jäne bır nūsqa bar: olar şynymen qalai jūmys ısteu keregın bılmeidı jäne bärı şeşım qabyldaityn basşyǧa tıreledı. Osydan narazylar arasynda düdämal köŋıl-küi basym. Bilıktıŋ türlı reaksiiasy ärqalai tüsındırılıp, narazylarǧa ärqily qarym-qatynas qalyptasady. Bilık keide narazylar arasynda ışkı kikıljıŋ tuyp, "özımızdıŋ adam" jäne "böten azamat" dep bölınu paida boluy üşın türlı provokasiia da qoldanady. Bilıktıŋ közqarasy boiynşa, mūndai ädıs belgılı bır nätije bergen kezderı boldy, - deidı Tolǧanai Ümbetälieva.
NARAZYLYQ BÄSEŊDEI ME, ÄLDE JALǦASA MA?
Qūqyq qorǧauşy Erlan Qaliev narazylyqtyŋ köp boluy şeneunıkterdı belgılı bır jeŋıldıkter jasauǧa mäjbürlegenın aitady.
- Polisiianyŋ beibıt aksiialarǧa barabar reaksiia tanyta almauy memlekettık organdardyŋ eldegı adam qūqyǧyn mülde qūrmettemeitının aŋǧartyp, soǧan säikes kerı reaksiia tuǧyzdy. Batys tarapynan "elde adam qūqyqtary jaily halyqaralyq kelısımder saqtalmai otyr" degen syn köbeidı, osyndai sözdıŋ astynda qalǧan bilıkke Toqaev arqyly mitingıler turaly jaŋa zaŋ qabyldau keregın moiyndauǧa tura keldı. Būl jerde men elde jaqyn uaqytta demokratiialyq reformalar jürgızu keregın jaqsy tüsınetın azamattyq qoǧamnyŋ reaksiiasyn qosyp otyrǧan joqpyn, - deidı Erlan Qaliev.
Jeltoqsannyŋ soŋynda Qasym-Jomart Toqaev Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesınıŋ (prezident janynan özınıŋ bastamasymen dauly sailaudan keiın qūrylǧan konsultativtı-keŋesşı organ) otyrysynda beibıt jiyn turaly zaŋdy qaita qarap, miting ötkızu üşın rūqsat sūrauǧa mındetteitın normany eskertu formasyna auystyruǧa uäde ettı (ol däl osy uädesın mausym aiyndaǧy ant beru räsımınde de aitqan). Bıraq narazylyq aksiialary bilık belgılegen arnauly oryndarda (ädette beibıt jiyndarǧa qala şetınen oryn berıledı) ötedı degen bölım özgerıssız qalatynǧa ūqsaidy.
- Qazırgı bilık üşın osyǧan deiın jyldar boiy özıne saiasi jüienı baqylauda ūstauǧa kömektesıp kelgen miting turaly zaŋdy tübegeilı özgertu tiımsız. Bırınşı prezidentke de, ekınşı prezidentke de jaǧdaidy baqylaudan şyǧaryp aludyŋ eş tiımdılıgı joq, - deidı Dosym Sätpaev.
Qūqyq qorǧauşy Evgenii Jovtis 2019 jyly Qazaqstanda bolǧan oqiǧalar men "Arab köktemınıŋ" arasynda ūqsastyq baryn aitady. Rejimnıŋ auysuyna äkelgen "Arab köktemı" qalada tūratyn bılımdı jastar men äleumettık liftınıŋ joqtyǧynan, jemqorlyq pen avtoritarizmge narazy orta jastaǧy adamdardyŋ belsendılıgınen bastalǧan. Jovtistıŋ pıkırınşe, Qazaqstanda Soltüstık Afrika memleketterınıŋ ssenariiı qaitalanbaidy. Öitkenı "jerınıŋ ülkendıgı jäne halyqtyŋ el aumaǧynda bırdei bölınıp, ornalaspauynan tiımdı qysym jasauǧa qajettı mobilizasiia jürgızu mümkın emes".
Sarapşylar narazylyq uaqyt öte kele küşeiuı, ne basyluy mümkın ekenın aitady.
- 1980-jyldardyŋ soŋy jäne 1990-jyldardyŋ basynda narazylyq küşeigenı esımde – ol kezde eldı parlamentarizm deŋgeiıne, demokratiialyq damu jolyna şyǧarǧysy kelgen türlı oppozisiialyq toptar paida boldy. Qazır de däl sol talaptar aitylyp jatyr. Bıraq ol kezde bärı basylyp qaldy, öitkenı köbı beibereket jaǧdaiǧa ūlasyp ketuden qorqyp, bilıktıŋ bıryŋǧai ortalyqta jäne myqty qolda bolǧanyn qalady. Odan keiıngı jyldary bilık oppozisiialyq alaŋdy tazartyp, narazylyq bäseŋdedı. Al qazır jūrt ol kezeŋ eş jaqsylyq äkelmegenın tüsındı. Sondyqtan narazylyq alaŋy qalyptasyp jatyr. Olardyŋ arasynda ne bölınıs, ne bırıgu bolady, - deidı Dosym Sätpaev.
Saiasattanuşy Talǧat İsmaǧambetov özgerıster turaly talap ary qarai da aityla beredı dep sanaidy. Bıraq ol jaqyn uaqytta reformalar bolatynyna senbeidı.
- Bızdıŋ jüiede biudjet qarjysyn böluge bailanǧan elitalyq toptar öte köp. Olar qazırgı saiasi jaǧdai men biudjet bölınısın saqtap qaluǧa müddelı. Biznes biudjet esebınen kün köredı. Narazy toptarǧa kelsek, äzırge olardy bırıguge itermeleitın ortaq mūrat joq. Qazır bilık pen oppozisiiada moraldyq resurstar joq, būrynǧy ideologiia äbden eskırıp bıttı. Halyqqa bärıne jetkızuge bolatyn, är azamattyŋ qaltasy sezınetın naqty, praktikalyq ūrandar kerek, äzırge ondai eşteŋe joq, - deidı Talǧat İsmaǧambetov.
Jurnalist Sergei Duvanov narazy toptar qoǧam sanasynda qalyptasqan ädet pen qataŋ şaralar kesırınen jäne öz ışınde auyzbırlıktıŋ joqtyǧynan qoǧamnyŋ enjar bölıgın qataryna tarta almai otyr deidı.
"Azattyq" radiosy
