Qaŋtardyŋ 3-ı künı Almaty jūrtşylyǧy memleket jəne qoǧam qairatkerı Serıkbolsyn Əbdıldinmen qoştasty.
Nege ekenı aitpasa da tüsınıktı, joǧarydaǧylar marqūmdy soŋǧy saparyna Ǧylym Akademiiasynan emes, Jambyl atyndaǧy filarmoniiadan şyǧaryp salǧandy jön körgen eken. Onyŋ özınde filarmoniianyŋ körermen zalyn bermeptı. Quyqtai foie keluşılerge tym tarlyq ettı. Qoştasuǧa kelgender iın tıresıp, syǧylysyp əzer siyp tūrdy. Qaraly miting te şolaq qaiyryldy. Mitingten soŋ, qalyŋ nöpırmen bırge lyqsyp, syrtqa aqtaryldyq.
Dalaǧa şyqqanda baiqadyq, baǧana ışke simai tūrǧandai bolyp köp körıngen qaraly jūrt syrtqa şyqqanda bır-aq uys bop qalypty. Osy bır uys jūrttyŋ ışınen bilıktıŋ betke ūstar bır şendısın köre almaǧanymyzǧa qynjyldyq. Jaişylyq jiyndarda mikrofonǧa jarmasyp, mınbe men toi törın bermeitın "ordendı aqyn-jazuşylar" da būl jiynda bolǧan joq.
Marqūmdy şyǧaryp saluǧa özın oppozisioner sanaityndar, sosyn Almatydaǧy semeilık jerlesterı ǧana kelgendei əser qaldyrdy. Bırde-ekılı özındık pıkırı bar jastar men jas jurnalisterdıŋ közge şalynǧany bolmasa özderın bloger ataityn divan batyrlar da baiqala qoimady. Sol sekıldı özge ūlt ökılderı de közge tüspedı. (Sondyqtan bilıktegı myrzalar, būdan bylai orysşa söilemeseŋızder de bolady eken. Bərıbır tübı bır keletın ajal jetıp, o dünielık bolsaŋyzdar "Keŋsaiǧa" nemese Nūr-Sūltandaǧy panteonǧa şyǧaryp saluǧa öz qazaǧyŋnan basqa eşkım de kelmeidı. Oǧan myna qaraly jiyn kuə)
Aitpaqşy, özge ūlt demekşı mäiıttı əketıp bara jatqanda ənşı Batyrhan Şökenovtı esıme aldym. Marqūmdy Almaty jūrtşylyǧy 2015 jyly dəl osylai Jambyl filarmoniiasynyŋ aldynan şyǧaryp salǧan bolatyn. Sol joly ənşımen qoştasuǧa kelgen jūrttyŋ köptıgınde esep bolmap edı. Qaraly qauym Keŋsaiǧa qarai lyqsi jönelgende filarmoniia alaŋynan sonau Bögenbai batyr köşesıne deiın sırese qozǧalǧanyn közımız kördı. Öz basym alty alaştyŋ igı jaqsysy jiylǧan Almatyda tap Batyrhan ənşıdei ardaqtalyp jerlengen eşkımdı körgen joqpyn. Sol jiynda kımder bolmady deisız? Kımder degennen görı qai ūlttyŋ ökılderı bolmady degen dūrysyraq şyǧar. Daŋqty ənşımen qoştasuǧa bilıkşıl saiasatkerlerımız biık mınberlerden söilegen saiyn auyz toltyra maqtanyşpen aitatyn, bıraq elımızde qandai jaǧdailar oryn alsa da közımızge eş tüse qoimaityn 130 ūlttyŋ ökılderınıŋ tügelı bolmasa da denı kelgen edı. Mıne, saǧan "Qazaqstandyq ūlt"! - dep edım men sonda ıştei taŋyrqap. Joǧarydaǧy reseişıl, şala ideologtar qazaqtyŋ sanasyna qaita-qaita tyqpalap jürgen "Qazaqstandyq ūlttyŋ" jany köpşılık mədeniette, jüregı qalyŋ būqara süigen önerpazda eken ǧoi dep taŋ qalǧan edım sol joly.
Būl joly Təuelsız memleketımızdıŋ tarihynda şeşuşı pərmenge ie bolyp, alǧaşqy saiasi, tarihi maŋyzy bar qūndy qūjattarǧa qol qoiǧan, keiın bilıkke konstruktivtı oppozisioner bolǧan memleket qairatkerın özge ūlt tügılı öz jūrty öz mənınde ardaqtai almady. Ardaqtai almaǧany sol emes pe, sonau sovettık kezeŋde bırge qyzmet ıstegen, əlı de bolsa, tūǧyrdan tüspeuge jantalasyp osy küngı bilıktıŋ maŋaiyn ainalsoqtap jürgen zamandastarynyŋ tym bolmasa bıreuı kelıp töbe körsetuge jaramady. Joǧarǧy Keŋestıŋ, Parlament töraǧasy bolǧan tūlǧany aqtyq saparǧa şyǧaryp saluǧa bırde-bır joǧary därejelı memlekettık şeneunıktıŋ qatyspauy - eger denı dūrys elde oryn alsa şetın jaǧdai sanalar edı. Bıraq bızdıŋ elde mūndai nərseler qalypty düniege ainalǧan, oǧan osy joly közımızdı taǧy bır mərte jetkızdık.
Rasynda, Əbdıldin aǧamyzdyŋ ərıptesterı, topyraqty ölımge barǧandaryŋyz, kelıp köŋıl bıldırgenderıŋız üşın memleket sızderdı qylmystyq jauapkerşılıkke tartpaityn edı ǧoi. Künı keşe ǧana Ükımet üiınde özderıŋızben saiasat maidanynda tıze qosysqan soratnikterıŋız emes pe edı? Şeneunıktık chest, namys qaida?!
Namys demekşı, osy oraida XIX ǧasyrdyŋ bır əŋgımesı esıme tüsedı. Bızdıŋ elde Qūtjan men Baqa degen baqtalas ekı kısı ǧūmyr keşıptı. Qūtjany - bolys, Baqasy - batyr eken. Ekeuı kelelı keŋesterde, el mol jiylǧan jiyndarda oqtyn-oqtyn eregısıp qalyp jürıptı. Janjaldy būryn bastap, qamşy köteretın köbınese Baqa batyr eken.
Bır jyly bolys sailauy ötetın bolyp ışınde Baqa batyr da bar, el jaqsylary Qūtjandy bolys qoimaqqa Aqmolaǧa attanypty. Orystyŋ dərgeiıne bırjolata qaraǧan, qazaqtyŋ ekı tızgın, bır şylbyry jemqor Resei şeneunıkterınıŋ qolyna köşken kez. El ışın paraqorlyq aralap, oiaz maŋyn əlekedei jalaŋdaǧan pysyqtar jailai bastaǧan tūs. Sondai ysqaiaq bıreu orys oiazdyŋ jemsauyn keŋırdegıne deiın tyǧyndap, būlar barǧanşa bolystyq qyzmettı özıne qarai ikemdep qoisa kerek. Istıŋ bylaişa nasyrǧa şapqanyn kütpegen Qūtjan toby alǧaşqyda abdyrap qalypty. Öŋeşınen öleŋge semırgen ögızge deiın ötıp ketken maijelke oiazdyŋ da būlarmen eş ısı bolmaǧandai, kerdeŋ-kerdeŋ basyp maŋaiyna jolatpapty. Sol sətte tütıgıp ketken Baqa batyr belıne qylyşyn ıle salyp, naizasyn qolyna kezene ūstaǧan küiı oiazdyŋ keŋsesıne basa köktep kırıp baryp: "Osydan Qūtjan bolys bolmasa bunt budet, bunt budet, bunt budet! - dep üş ret aqyryp, naizasymen keŋsenıŋ edenın üş mərte dürsıldete qoiyp-qoiyp qalyp şalt būrylyp şyǧyp ketedı. Būl Kenesary zamanynan keiıngı uaqyt - orys ūlyqtary bunt dese əlı de bolsa zäresı ūşa qorqady eken. Sodan jemqor oiaz para bergen pysyqtyŋ parasyn özıne qaityp berıp Qūtjandy bolystyqqa bekıtıptı.
Osylaişa şaruasy oŋynan şeşılgen azamattar elge oljaly qaitady. Ūzaq jolda qaljyŋy jarasyp kele jatqan soŋ ba, toptyŋ ışınen bır jas jıgıt batyly jetıp Baqa batyrǧa janasa bere əzılge jyǧyp: "Batyreke, bır gəptıŋ menı taŋǧaldyryp kele jatqany. Auylda jürgende Qūtjekeŋe kün körsetpeuşı edıŋız. Düniede ekı adam araz bolsa sız ekeuıŋız şyǧar deuşı edım. Söitsek arazdyqtan būryn özıŋız əuelı Qūtjekeŋnen qaimyǧady ekensız ǧoi. Olai degenım baǧana Qūtjekeŋ bolys bolmaidy degende oiazdyŋ törı bylai tūrsyn, körıne kırıp kete jazdadyŋyz ǧoi!" - deptı. Sonda Baqa batyr küiıp ketse kerek, jalt qarap: "Əi, şırık neme, Qūtjanmen menıŋ araz ekenım ras onymen araz bolyp ötetınım de ras. Bıraq Qūtjanmen özım araz bolǧanymmen namysym araz emes qoi!" - degen eken.
Taǧy bır əŋgıme. Arqa elınde altai Alşaǧyr batyr men kernei Baubek batyrdyŋ osy sipatty hikaiasy saqtalǧan. (Alşaǧyr batyr əigılı "Dairabai" küiın şyǧarǧan ataqty Dairabai küişınıŋ atasy Baiqaramen bır tuysady. Alşaǧyrdyŋ özı de küişı bolǧan)
Zamanynda Kenesarynyŋ batyry bolǧan Alşaǧyr men Baubek batyr ǧūmyr boiy jaulasyp, tartysyp ötıptı. Künderdıŋ bır künınde Alşaǧyrǧa ajal jetıp, kelmestıŋ kemesıne mınıptı. Jamanat habar jerde jata ma, esken jeldei tez tarap Baubek batyrdyŋ elıne de jetıptı. Osy oraidy paidalanyp batyrǧa jaqsy atty bola qoiaiyn degen auyldyŋ bır pysyǧy qaraly habardy estıgen bette Baubekke alqyna jetıp: "Batyr, ata jauyŋyz Alşaǧyr ajal qūşty, o düniege attanypty", - deptı süiınşı sūraǧandai aŋqyldap. Sonda Baubek batyr: "Ne deidı?!" - dep ornynan ūşyp tūryp, əlgı auyldasyn kögala qoidai qylyp sabap: "Bauyrym-ai, teŋım edıŋ, tūstasym edıŋ, endı kımmen aiqasamyn" - dep ökırıp jylap jıbergen eken. Sodan Alşaǧyrdyŋ elıne attanyp, əuletıne köŋıl aityp, mal atap, dūǧa oqytqyzyp qaitypty desedı. Keiın de "Bastasym edı, teŋ qūrbym edı", - dep ünemı eske alyp, Alşaǧyr batyrdyŋ aruaǧyn qūrmettep otyrady eken.
Qarap otyrsaŋyz, qarapaiym jūrttyŋ tılımen aitqanda: būl kısılerdıŋ bızdıŋ oqyǧan şeneunıkterımız siiaqty qos-qostan diplomy joq, universitet pen joǧarǧy partiia mektebın bıtırmegen nemese qazırgı jas şeneunıkter siiaqty şetelde "Bolaşaq" baǧdarlamasymen oqyp kelgen joq. Desek te, osy qos batyr sekıldı ol zamannyŋ oqymaǧan oǧlandarynyŋ esımderı el auzynda osyndai kısılık ıs-əreketterımen saqtalyp qalǧanyn köremız. Tek baiaǧynyŋ adamdarynyŋ osy küngı oqyǧandardan aiyrmaşylyǧy olar adami qūndylyqtar men kısılık qarym-qatynastardy ömırdıŋ özınen üirenıp, boilaryna darytqan dala danyşpandary edı. Məşhür Jüsıp atamyzdyŋ: "Būrynǧynyŋ bərı əulie" degenı osyndaidan aitylsa kerek.
Solai deiık, bıraq qazırgı bilıkte jürgenderdıŋ el aldyna maŋdaiy jarqyrap jaqsy boluyna ne kedergı nemese kım kedergı? Nege olar el ışınde qasyna tüksigen oqqaǧarlaryn ertpei jüre almaidy? Nege olar qarapaiym adami qasietterden jūrdai. Nege olarda Baqa batyrdyŋ namysyndai erdıŋ namysy joq? Özderı araz bolsa da namystary araz bolmaityn adami biıkke qaşan jetedı?! Būl - qazırgı uaqytta jūrtşylyqtyŋ bilık ielerıne qoiar eŋ kökeikestı saualdardyŋ bırı bolyp tūr. Bıraq kım jauap beredı?..
...İə, keşe tūtas bır dəuır köştı. Qanşa degenmen Serıkbolsyn Əbdıldin Qazaqstandaǧy kommunistık partiianyŋ köşelı kösemı edı, ai müiızdı serkesı edı. Öz prinsipterınen ainymaǧan ol ömırınıŋ soŋyna deiın kommunizm ideiasyna adal bola bıldı. Al basqa kommunisterdıŋ barlyǧy 1991 jyldyŋ tamyzynda-aq, partiiaǧa bergen anttarynan ainyp, özderı ölıp-öşıp, janynan artyq süigen, qaltqysyz berıle qyzmet etken kommunistık partiiany op-oŋai, bır sətte tık köterıle satyp ketken bolatyn.
Əbdıldinnıŋ əleumetşıl bolyp, kommunizm ideiasyna adal bolǧany - sosializmdı adamzat qauymy toqtaityn eŋ soŋǧy qoǧamdyq formasiia beketı dep tanyǧanynan, oǧan imandai sengenınen şyǧar. Öitkenı ol küllı əlem jūrtşylyǧynyŋ, əsırese Batys Europa memleketterınıŋ sosializm jolyn taŋdai bastaǧanynyŋ kuəsı boldy jəne būl memleketter onyŋ köz aldynda eşqandai revoliusiialarsyz-aq, evoliusiialyq jolmen aqyryndap sosialistık elderge ainalyp jatty.
Al patşalyq Reseidı, onyŋ ezgısınde bolǧan feodalizmnıŋ bittı küpısın kigen qazaq qoǧamyn kapitalizmge soqtyrmai bırden sosialistık qūrlysqa sekırtıp ötkızemın dep tübıne jetken Oktiabr revoliusiiasy ǧoi. Əitpese evoliusiialyq damu jolymen jürse, sosializm - adamzat qoǧamynyŋ damu satysynyŋ eŋ joǧarǧy baspaldaǧy ekendıgın - būl künde sosializmge evoliusiia soqpaǧymen jüru arqyly köşken, söitıp elderınde əleumettık teŋdık, ortaqtyq ornatyp, ədılet pen ızgılık ideialary saltanat qūrǧan batys memleketterı dəleldeude.
Bəlkım Serıkbolsyn aǧamyz da saiasi täjıribesı mol, sanaly sosialist retınde qazaqtyŋ sosializm däuırınde ǧūmyr keşkenın qalaǧan bolar, armandaǧan da şyǧar. Bıraq ol üşın aldymen qazaq balasyn sansyratqan myna jabaiy kapitalizmnen, onyŋ tügel kezeŋınen ötu kerek bolatyn. Alaida jemqorlyq jailaǧan eldıŋ jabaiy kapitalizmdı jeŋıp şyǧuy əzırge mümkın emes ekenın, oǧan tolassyz küreske toly mehnatty jyldar kerek ekenıne qart kommunisttıŋ kənıgı saiasatker retınde közı jetken edı. Bəlkım qamyǧyp, qūsalanǧan da şyǧar. Qūsa tübı - dert qoi...
Solai... Jambyl filarmoniiasynyŋ aldynan marqūmnyŋ tabytyn arnaiy kölıkke köterıp salyp, ortamyzdan ala jönelgende, qazaqtyŋ kəsıbi saiasat sahnasynyŋ oisyrap qalǧanyn tüisındık. Serıkbolsyn Əbdıldinsız ol endı osylai üŋıreiıp tūra bermek. Ūlttyq həm adamzattyq qūndylyqtarmen qarulanǧan jaŋa buyn memleketşıl saiasatkerler kelgenşe...
Erlan Töleutai
