Qańtardyń 3-i kúni Almaty jurtshylyǵy memleket jəne qoǵam qaıratkeri Serikbolsyn Əbdildınmen qoshtasty.
Nege ekeni aıtpasa da túsinikti, joǵarydaǵylar marqumdy sońǵy saparyna Ǵylym Akademııasynan emes, Jambyl atyndaǵy fılarmonııadan shyǵaryp salǵandy jón kórgen eken. Onyń ózinde fılarmonııanyń kórermen zalyn bermepti. Qýyqtaı foıe kelýshilerge tym tarlyq etti. Qoshtasýǵa kelgender ıin tiresip, syǵylysyp əzer sıyp turdy. Qaraly mıtıng te sholaq qaıyryldy. Mıtıngten soń, qalyń nópirmen birge lyqsyp, syrtqa aqtaryldyq.
Dalaǵa shyqqanda baıqadyq, baǵana ishke sımaı turǵandaı bolyp kóp kóringen qaraly jurt syrtqa shyqqanda bir-aq ýys bop qalypty. Osy bir ýys jurttyń ishinen bıliktiń betke ustar bir shendisin kóre almaǵanymyzǵa qynjyldyq. Jaıshylyq jıyndarda mıkrofonǵa jarmasyp, minbe men toı tórin bermeıtin "ordendi aqyn-jazýshylar" da bul jıynda bolǵan joq.
Marqumdy shyǵaryp salýǵa ózin oppozııoner sanaıtyndar, sosyn Almatydaǵy semeılik jerlesteri ǵana kelgendeı əser qaldyrdy. Birde-ekili ózindik pikiri bar jastar men jas jýrnalısterdiń kózge shalynǵany bolmasa ózderin bloger ataıtyn dıvan batyrlar da baıqala qoımady. Sol sekildi ózge ult ókilderi de kózge túspedi. (Sondyqtan bıliktegi myrzalar, budan bylaı oryssha sóılemeseńizder de bolady eken. Bəribir túbi bir keletin ajal jetip, o dúnıelik bolsańyzdar "Keńsaıǵa" nemese Nur-Sultandaǵy panteonǵa shyǵaryp salýǵa óz qazaǵyńnan basqa eshkim de kelmeıdi. Oǵan myna qaraly jıyn kýə)
Aıtpaqshy, ózge ult demekshi máıitti əketip bara jatqanda ənshi Batyrhan Shókenovti esime aldym. Marqumdy Almaty jurtshylyǵy 2015 jyly dəl osylaı Jambyl fılarmonııasynyń aldynan shyǵaryp salǵan bolatyn. Sol joly ənshimen qoshtasýǵa kelgen jurttyń kóptiginde esep bolmap edi. Qaraly qaýym Keńsaıǵa qaraı lyqsı jónelgende fılarmonııa alańynan sonaý Bógenbaı batyr kóshesine deıin sirese qozǵalǵanyn kózimiz kórdi. Óz basym alty alashtyń ıgi jaqsysy jıylǵan Almatyda tap Batyrhan ənshideı ardaqtalyp jerlengen eshkimdi kórgen joqpyn. Sol jıynda kimder bolmady deısiz? Kimder degennen góri qaı ulttyń ókilderi bolmady degen durysyraq shyǵar. Dańqty ənshimen qoshtasýǵa bılikshil saıasatkerlerimiz bıik minberlerden sóılegen saıyn aýyz toltyra maqtanyshpen aıtatyn, biraq elimizde qandaı jaǵdaılar oryn alsa da kózimizge esh túse qoımaıtyn 130 ulttyń ókilderiniń túgeli bolmasa da deni kelgen edi. Mine, saǵan "Qazaqstandyq ult"! - dep edim men sonda ishteı tańyrqap. Joǵarydaǵy reseıshil, shala ıdeologtar qazaqtyń sanasyna qaıta-qaıta tyqpalap júrgen "Qazaqstandyq ulttyń" jany kópshilik mədenıette, júregi qalyń buqara súıgen ónerpazda eken ǵoı dep tań qalǵan edim sol joly.
Bul joly Təýelsiz memleketimizdiń tarıhynda sheshýshi pərmenge ıe bolyp, alǵashqy saıası, tarıhı mańyzy bar qundy qujattarǵa qol qoıǵan, keıin bılikke konstrýktıvti oppozııoner bolǵan memleket qaıratkerin ózge ult túgili óz jurty óz məninde ardaqtaı almady. Ardaqtaı almaǵany sol emes pe, sonaý sovettik kezeńde birge qyzmet istegen, əli de bolsa, tuǵyrdan túspeýge jantalasyp osy kúngi bıliktiń mańaıyn aınalsoqtap júrgen zamandastarynyń tym bolmasa bireýi kelip tóbe kórsetýge jaramady. Joǵarǵy Keńestiń, Parlament tóraǵasy bolǵan tulǵany aqtyq saparǵa shyǵaryp salýǵa birde-bir joǵary dárejeli memlekettik sheneýniktiń qatyspaýy - eger deni durys elde oryn alsa shetin jaǵdaı sanalar edi. Biraq bizdiń elde mundaı nərseler qalypty dúnıege aınalǵan, oǵan osy joly kózimizdi taǵy bir mərte jetkizdik.
Rasynda, Əbdildın aǵamyzdyń əriptesteri, topyraqty ólimge barǵandaryńyz, kelip kóńil bildirgenderińiz úshin memleket sizderdi qylmystyq jaýapkershilikke tartpaıtyn edi ǵoı. Kúni keshe ǵana Úkimet úıinde ózderińizben saıasat maıdanynda tize qosysqan soratnıkterińiz emes pe edi? Sheneýniktik chest, namys qaıda?!
Namys demekshi, osy oraıda XIX ǵasyrdyń bir əńgimesi esime túsedi. Bizdiń elde Qutjan men Baqa degen baqtalas eki kisi ǵumyr keshipti. Qutjany - bolys, Baqasy - batyr eken. Ekeýi keleli keńesterde, el mol jıylǵan jıyndarda oqtyn-oqtyn eregisip qalyp júripti. Janjaldy buryn bastap, qamshy kóteretin kóbinese Baqa batyr eken.
Bir jyly bolys saılaýy ótetin bolyp ishinde Baqa batyr da bar, el jaqsylary Qutjandy bolys qoımaqqa Aqmolaǵa attanypty. Orystyń dərgeıine birjolata qaraǵan, qazaqtyń eki tizgin, bir shylbyry jemqor Reseı sheneýnikteriniń qolyna kóshken kez. El ishin paraqorlyq aralap, oıaz mańyn əlekedeı jalańdaǵan pysyqtar jaılaı bastaǵan tus. Sondaı ysqaıaq bireý orys oıazdyń jemsaýyn keńirdegine deıin tyǵyndap, bular barǵansha bolystyq qyzmetti ózine qaraı ıkemdep qoısa kerek. Istiń bylaısha nasyrǵa shapqanyn kútpegen Qutjan toby alǵashqyda abdyrap qalypty. Óńeshinen óleńge semirgen ógizge deıin ótip ketken maıjelke oıazdyń da bularmen esh isi bolmaǵandaı, kerdeń-kerdeń basyp mańaıyna jolatpapty. Sol sətte tútigip ketken Baqa batyr beline qylyshyn ile salyp, naızasyn qolyna kezene ustaǵan kúıi oıazdyń keńsesine basa kóktep kirip baryp: "Osydan Qutjan bolys bolmasa býnt býdet, býnt býdet, býnt býdet! - dep úsh ret aqyryp, naızasymen keńseniń edenin úsh mərte dúrsildete qoıyp-qoıyp qalyp shalt burylyp shyǵyp ketedi. Bul Kenesary zamanynan keıingi ýaqyt - orys ulyqtary býnt dese əli de bolsa záresi usha qorqady eken. Sodan jemqor oıaz para bergen pysyqtyń parasyn ózine qaıtyp berip Qutjandy bolystyqqa bekitipti.
Osylaısha sharýasy ońynan sheshilgen azamattar elge oljaly qaıtady. Uzaq jolda qaljyńy jarasyp kele jatqan soń ba, toptyń ishinen bir jas jigit batyly jetip Baqa batyrǵa janasa bere əzilge jyǵyp: "Batyreke, bir gəptiń meni tańǵaldyryp kele jatqany. Aýylda júrgende Qutjekeńe kún kórsetpeýshi edińiz. Dúnıede eki adam araz bolsa siz ekeýińiz shyǵar deýshi edim. Sóıtsek arazdyqtan buryn ózińiz əýeli Qutjekeńnen qaımyǵady ekensiz ǵoı. Olaı degenim baǵana Qutjekeń bolys bolmaıdy degende oıazdyń tóri bylaı tursyn, kórine kirip kete jazdadyńyz ǵoı!" - depti. Sonda Baqa batyr kúıip ketse kerek, jalt qarap: "Əı, shirik neme, Qutjanmen meniń araz ekenim ras onymen araz bolyp ótetinim de ras. Biraq Qutjanmen ózim araz bolǵanymmen namysym araz emes qoı!" - degen eken.
Taǵy bir əńgime. Arqa elinde altaı Alshaǵyr batyr men kerneı Baýbek batyrdyń osy sıpatty hıkaıasy saqtalǵan. (Alshaǵyr batyr əıgili "Daırabaı" kúıin shyǵarǵan ataqty Daırabaı kúıshiniń atasy Baıqaramen bir týysady. Alshaǵyrdyń ózi de kúıshi bolǵan)
Zamanynda Kenesarynyń batyry bolǵan Alshaǵyr men Baýbek batyr ǵumyr boıy jaýlasyp, tartysyp ótipti. Kúnderdiń bir kúninde Alshaǵyrǵa ajal jetip, kelmestiń kemesine minipti. Jamanat habar jerde jata ma, esken jeldeı tez tarap Baýbek batyrdyń eline de jetipti. Osy oraıdy paıdalanyp batyrǵa jaqsy atty bola qoıaıyn degen aýyldyń bir pysyǵy qaraly habardy estigen bette Baýbekke alqyna jetip: "Batyr, ata jaýyńyz Alshaǵyr ajal qushty, o dúnıege attanypty", - depti súıinshi suraǵandaı ańqyldap. Sonda Baýbek batyr: "Ne deıdi?!" - dep ornynan ushyp turyp, əlgi aýyldasyn kógala qoıdaı qylyp sabap: "Baýyrym-aı, teńim ediń, tustasym ediń, endi kimmen aıqasamyn" - dep ókirip jylap jibergen eken. Sodan Alshaǵyrdyń eline attanyp, əýletine kóńil aıtyp, mal atap, duǵa oqytqyzyp qaıtypty desedi. Keıin de "Bastasym edi, teń qurbym edi", - dep únemi eske alyp, Alshaǵyr batyrdyń arýaǵyn qurmettep otyrady eken.
Qarap otyrsańyz, qarapaıym jurttyń tilimen aıtqanda: bul kisilerdiń bizdiń oqyǵan sheneýnikterimiz sııaqty qos-qostan dıplomy joq, ýnıversıtet pen joǵarǵy partııa mektebin bitirmegen nemese qazirgi jas sheneýnikter sııaqty shetelde "Bolashaq" baǵdarlamasymen oqyp kelgen joq. Desek te, osy qos batyr sekildi ol zamannyń oqymaǵan oǵlandarynyń esimderi el aýzynda osyndaı kisilik is-əreketterimen saqtalyp qalǵanyn kóremiz. Tek baıaǵynyń adamdarynyń osy kúngi oqyǵandardan aıyrmashylyǵy olar adamı qundylyqtar men kisilik qarym-qatynastardy ómirdiń ózinen úırenip, boılaryna darytqan dala danyshpandary edi. Məshhúr Júsip atamyzdyń: "Burynǵynyń bəri əýlıe" degeni osyndaıdan aıtylsa kerek.
Solaı deıik, biraq qazirgi bılikte júrgenderdiń el aldyna mańdaıy jarqyrap jaqsy bolýyna ne kedergi nemese kim kedergi? Nege olar el ishinde qasyna túksıgen oqqaǵarlaryn ertpeı júre almaıdy? Nege olar qarapaıym adamı qasıetterden jurdaı. Nege olarda Baqa batyrdyń namysyndaı erdiń namysy joq? Ózderi araz bolsa da namystary araz bolmaıtyn adamı bıikke qashan jetedi?! Bul - qazirgi ýaqytta jurtshylyqtyń bılik ıelerine qoıar eń kókeıkesti saýaldardyń biri bolyp tur. Biraq kim jaýap beredi?..
...Iə, keshe tutas bir dəýir kóshti. Qansha degenmen Serikbolsyn Əbdildın Qazaqstandaǵy kommýnıstik partııanyń kósheli kósemi edi, aı múıizdi serkesi edi. Óz prınıpterinen aınymaǵan ol ómiriniń sońyna deıin kommýnızm ıdeıasyna adal bola bildi. Al basqa kommýnısterdiń barlyǵy 1991 jyldyń tamyzynda-aq, partııaǵa bergen anttarynan aınyp, ózderi ólip-óship, janynan artyq súıgen, qaltqysyz berile qyzmet etken kommýnıstik partııany op-ońaı, bir sətte tik kóterile satyp ketken bolatyn.
Əbdildınniń əleýmetshil bolyp, kommýnızm ıdeıasyna adal bolǵany - soıalızmdi adamzat qaýymy toqtaıtyn eń sońǵy qoǵamdyq formaııa beketi dep tanyǵanynan, oǵan ımandaı sengeninen shyǵar. Óıtkeni ol kúlli əlem jurtshylyǵynyń, əsirese Batys Eýropa memleketteriniń soıalızm jolyn tańdaı bastaǵanynyń kýəsi boldy jəne bul memleketter onyń kóz aldynda eshqandaı revolıýııalarsyz-aq, evolıýııalyq jolmen aqyryndap soıalıstik elderge aınalyp jatty.
Al patshalyq Reseıdi, onyń ezgisinde bolǵan feodalızmniń bıtti kúpisin kıgen qazaq qoǵamyn kapıtalızmge soqtyrmaı birden soıalıstik qurlysqa sekirtip ótkizemin dep túbine jetken Oktıabr revolıýııasy ǵoı. Əıtpese evolıýııalyq damý jolymen júrse, soıalızm - adamzat qoǵamynyń damý satysynyń eń joǵarǵy baspaldaǵy ekendigin - bul kúnde soıalızmge evolıýııa soqpaǵymen júrý arqyly kóshken, sóıtip elderinde əleýmettik teńdik, ortaqtyq ornatyp, ədilet pen izgilik ıdeıalary saltanat qurǵan batys memleketteri dəleldeýde.
Bəlkim Serikbolsyn aǵamyz da saıası tájirıbesi mol, sanaly soıalıst retinde qazaqtyń soıalızm dáýirinde ǵumyr keshkenin qalaǵan bolar, armandaǵan da shyǵar. Biraq ol úshin aldymen qazaq balasyn sansyratqan myna jabaıy kapıtalızmnen, onyń túgel kezeńinen ótý kerek bolatyn. Alaıda jemqorlyq jaılaǵan eldiń jabaıy kapıtalızmdi jeńip shyǵýy əzirge múmkin emes ekenin, oǵan tolassyz kúreske toly mehnatty jyldar kerek ekenine qart kommýnısttiń kənigi saıasatker retinde kózi jetken edi. Bəlkim qamyǵyp, qusalanǵan da shyǵar. Qusa túbi - dert qoı...
Solaı... Jambyl fılarmonııasynyń aldynan marqumnyń tabytyn arnaıy kólikke kóterip salyp, ortamyzdan ala jónelgende, qazaqtyń kəsibı saıasat sahnasynyń oısyrap qalǵanyn túısindik. Serikbolsyn Əbdildınsiz ol endi osylaı úńireıip tura bermek. Ulttyq həm adamzattyq qundylyqtarmen qarýlanǵan jańa býyn memleketshil saıasatkerler kelgenshe...
Erlan Tóleýtaı
