Düniedegı adami barşa qūbylys – Tıldıŋ jasampazdyǧy men joiympazdyǧy. Öitkenı, Adamnyŋ da, Ūlt Ruhynyŋ da basty «qūraly men qaruy» – Tıl. Al, bızdıŋ Ata Tılımız memlekettık öz märtebesıne laiyq ömır sürude me? Statistikaǧa sensek: «memlekettık Tıl jyldan jylǧa örkendeu üstınde». Ras, ony da joqqa şyǧaruǧa bolmaidy, ılgerıleu bar. Bıraq, örkeniet ortalyqtary sanalmyş qala-qalalarymyzdaǧy köşe-köşelerdegı barşa qazaqşa sambyrdyŋ jazbaşa syqpytynan janyŋyz türşıgedı! Tabandatqan jiyrma bes jyldaiǧy azattyǧymyzdyŋ sauattyq salamaty sondai siyqta! Audarmaşylar bolmasa, Qazaqtyŋ «kök ögız»-tırlıgınıŋ körıne «aram qatatyny» da anyq aŋǧarylady. Oǧan bilıktegı azamattarymyzdyŋ köbısınıŋ şalaqazaqtyǧy, «aralas mektep» dertı, ūrpaǧymyzdy «küşıgınen talanǧan» dübärä eterlık «üştūǧyrly tıl» saiasaty, el keŋıstıgınıŋ türlı şeteldık «qūndylyqtar» ekspansiiasyna aiqara aşyqtyǧy, t.s.s. özge de sandaǧan sorlylyqtardy qosyp qoiyŋyz. Sonyŋ bärıne ışıŋ qan jylap otyrǧanda, mynadai qūbylystar da oiǧa oralmaq. Mäselen, «ölgen» eldıŋ tılınıŋ belgılı bır mölşerde «tırı» qalatyn jaǧdaiy da bolady. Tıldıŋ ondai myqtylyǧynalatyn (tüpnūsqasy: «Al Ön») tılı dälel. Kerısınşe, tılıne myqty qaibır qaisar elder öz tırlıgın eşqandai atamekensız-aq, memlekettılıksız-aqjamandy-jaqsyly jalǧastyra bermekke qauqarly. Oǧan bır dälel – sonou kurd halqy. Ondai el qūldyqqa tüsse de qūryp ketpeidı. Bıraq, Tılı bolmasa, kez kelgen el sätke de ömır süre almaidy! Tıl qūdıretı degenıŋız sol, äne! Endı ejelden mälım sol qarapaiym qaǧidatty da Astanadaǧy är ministrlıkke auylda otyrǧan bız baryp tüsındırıp jüruımız kerek pe?!
Tıl – eldıŋ barşa tırlıgınıŋ tūtas arhitektonikasyn asqaqtata ūstap tūratyn ruhani Atlant. Ol «Atlantpen» baq talastyratyndar paida bolsa-aq, – bıttı, tüptıŋ tübınde, «qara aspan jerge qūlaidy» dei berıŋız! Ukrainadaǧy jaǧdaidyŋ da, negızınen alǧanda, Tıl mäselesınen uşyqqandyǧy sondyqtan. Kezınde aqpatşalyq-qyzylpatşalyq orys imperiiasy öz ezgısındegı jüzge juyq ūlttar men ūlystar tılın tübırımen joiyp jıbergendıgın tūp-tura Qazaq sekıldı joiqyn genosidke ūşyraǧan häm Resei jaqtaǧy şyǧys öŋırlerı (bızdıŋ şyǧys pen batys jäne soltüstık öŋırlerımız sekıldı) aqpatşalyq zamanda-aq oryspen barynşa otarlandyrylǧan ukrain halqy bılmeidı deimız be, bılgende qandai! Endeşe, olardyŋ äsıreūltşyl bolmauǧa amaly qaisy? Täube deiık, Keŋes Odaǧynyŋ ǧūmyry qysqa boldy; eger ol taǧy bır qyryq jylǧa ūzara qalǧan jaǧdaida, tūtas Qazaq ta tügeldei «ivanov» bolyp keter edı.
Jä, bız Qyrymnyŋ «kımdıgı» ekendıgın de; şyǧysukraindyq orystardyŋ separatistık ylaŋdaryn da; öz federasiiasyndaǧy monotıldık diktatty «ūmytyp», Ukrainanyŋ qostıldı federasiia boluyn köksep jürgen reseilık diplomatiiany da; reseilık BAQ-tyŋ özderıne ǧana tiımdı aqparat taratudaǧy asqan «şeberlıgın» de taldap jatpaimyz. Ukrainalyq oqiǧalar ışınde bızdı erekşe tıksındırgenı – sondaǧy orystıldı ukraindardyŋ da orystyŋ «soiylyn soǧyp» şyǧa kelgendıgı! Ol da – zaŋdylyq. Sebebı, Tıl – Tekten de küştı alapat. Adam sanasy qai ūlttyŋ tılınde söilep tübegeilı qalyptassa, adamnyŋ özı de sol ūlttyŋ jolynda öledı. Artyq aitqandyq nemese ädeiı jala japqandyq emes; alda-jalda basymyzǧa kün tua qalsa, orystıldı öz qandastarymyz ışındegı äbden «qaǧynan jerıgenderden» de aiauşylyq kütudıŋ özı bekerşılık bolatyndai; öz basymyz kündelıktı tırşılıkte de sol bauyrlar bezbüirektıgınıŋ aiqyn nyşandaryn ünemı baiqap qalyp jüremız. Reseilık Orystyŋ būrynǧy keŋestık özge respublikalardaǧy qandastary tūrmaq,«ondaǧy orystıldılerdı de qosa qorǧamaq» bolyp jürgendegı «bauyrmaldyǧy» da – däl sondai tıl faktoryna negızdelgen basqynşylyq saiasat. Äitpese, «täuelsız bır eldıŋ töl azamattaryn özge bır eldıŋ qorǧamaǧy dūrys!» dep oilaudyŋ özı külkılı ärı qorqynyşty emes pe! Bügınderı bükılälem Reseidıŋ sondai külkılı de qorqynyşty «bauyrmaldyǧyn» Ukrainadaǧy jaǧdailardan anyq körıp-bılıp otyr; ondaǧy imperiialyq prinsip: «bei svoih, chtoby chujie boialis!» (qairan qazaqtıkı kerısınşe: «jaqynyŋdy jattai syila, jat janynan tüŋılsın!») Özınıŋ qany bır slaviandyq hahol («Hah Ol»; dūrysy: «Kök Ūl») tuysyn da aiamai jatqan orys özgenı aiaidy degenge qalai senersıŋ; Qūdai betın aulaq qylsyn, ukrainalyq daǧdarysqa ūqsas auyrtpalyq bızdıŋ basymyzǧa tüspesın dep tıleiık. «Tüse qalsa, bır kezdegı atalarymyzdyŋ «qara orys (kazak; kazachestvo. – T.Ä.) kelıp ketken soŋ, sary oryspen jylap körısersıŋ!» türındegı qasırettı jūbanyşynyŋ özı bızge arman bolyp qalmai ma?» dep te şoşisyŋ erıksız. Onda da, orys pen orystıldılerden şoşymaisyŋ, olardyŋ basym bölıgındegı «ūlyorystyq» qaterlı ambisiiadan şoşisyŋ.
Reseidıŋ älgındei «bauyrmaldyǧyna» ötkennen de bır mysal. Azattyǧymyzdy alǧan jyldan bastap, bızdegı qalyŋ orys ta «esıŋ barda elıŋ tap» ūstanymymen öz Otanyna üdere köştı. Sodan, köp ūzamai-aq, solardyŋ köbı jylap-eŋırep, Qazaqstanǧa qaityp keldı. Sondaǧy aitqandary: «ondaǧy orystar bızdı «qazaqtar» dep kemsıtıp kün körsetpedı, özderı ölgenşe araq ışedı eken, qazaqtarǧa tän bauyrmaldyq mınez mülde joq!..». Ökınesıŋ ärine, sol jylap-eŋıregen orystardyŋ sol şynaiy keiıpterınıŋ mänısın el tūtastyǧy men tıl müddesıne jūmys ısteitın ızgı şaraǧa ainaldyru da sol kezdegı bızdıŋ ışkısaiasattyq Kanseliariiamyzdyŋ qaperıne kırıp te şyqpady. Eldıŋ mereiın üstep,
tynyştyǧyn baiandy eterlık sondai
ideologiialyq mümkındıkterge mūryndyq bolatyn asa ailaly da tapqyr saiasat önerı bızde atymen joq. Syrtqy saiasatymyzdyŋ da opyndyrar tūstary az emes. Euraziialyq ekonomikalyq odaqqa bailanysty eŋbek migrasiiasyndaǧy tıl mäselesınıŋ oŋdy şeşıle qoimaityndyǧyn aldyn-ala ıştei sezınetındıgımız de sondyqtan. Ūtylatyn – taǧy da qazaq halqy. Öitkenı, Resei men Belaruske jūmys ızdep tentıreitın qandastarymyz joqtyŋ qasy, şetke şyqpaq qai qazaqtyŋ da orys tılın bıletındıgı jäne dausyz. Al, kelımsek slavian (dūrysy: «salovian») aǧaiyndarǧa bızdıŋ tılımızdı meŋgeruge özderınıŋ ädettegı «imperiialyq kökıregı» erık bermeidı. Ondai keudemsoqtyqty bız aǧylşyndyq, qytailyq eŋbek migranttarynan da körıp otyrmyz. İmperiialyq keudesı bar olar da elımızdegı basty ūltaralyq qatynas tılın imperiialyq orys tılı dep qana bıledı. Ūlan-ǧaiyr jer-suymyz ben eldı mekenderımızdıŋ otarlyq zamandarda jappai qasaqana slaviandandyrylǧan-pravoslaviialandyrylǧan baiyrǧy qasiettı ataularynyŋ qaita qalpyna keluıne de ölerdei qarsylasyp otyrǧan slaviandyq diasporalardyŋ basym bölıgındegı (tıptı, soŋǧy joiqyn legınıŋ elımızge kelgenıne tura alpys jyl bolsa da, qazaqtyŋ alty sözın de bılgısı kelmegen ol aǧaiyndardyŋ kez kelgen qalamyzdaǧy «Obezdnaia», «Tupikovaia» sekıldı tükke tūrǧysyz jypyrlaq köşe ataularyn da sol orystyq qalpynda saqtap qalǧysy keletının qaitersıŋ!) häm orystıldı öz qandastarymyzdyŋ «qaǧynan jerıgen» toptaryndaǧy astamşyl kökırek taǧy bar. Iаǧni, el ışınde qazaq tılın bıluge qūlqy joq orystar men orystıldılerdıŋ būqaralyq qarasy barǧan saiyn zoraia beredı degen söz. Sonda olarǧa «Qazaq Tılın nege bılmeisıŋ?» dep kınä da taǧa almaisyŋ. Öitkenı, Ata Zaŋymyzda orys tılınıŋ memlekettık Tılmen teŋ därejedegı arnaiy statusy tūrǧanda, qazaq tılın üirenu üşın öle jantalasatyndai, olardy jyn qaǧyp pa sonşa? Jalpy, bız töbesıne jai tüserdei bolǧanda ǧana Jaratqanǧa jalbaryna bastaityn alaŋǧasar äpendege qatty ūqsaimyz. Oǧan bır ǧana mysal keltıreiık. Köpten berı «tüiesı tūralap, özı myzǧyp ketken «Nūrly Köşımız» Ukrainadaǧy sūrapyl separatizm dümpulerınen kenet «oianyp ketıp», endı ǧana, qazaǧy öte az soltüstık aimaqtar men batysqa häm şyǧysqa qarai josylmaqşy. Bıraq, Elbasynyŋ soŋǧy jyldardaǧy merzımdık tapsyrmalarynyŋ der kezınde üşten bırınıŋ ǧana oryndalǧanyn eskersek, «aspanǧa tymaq atu» uaqytynyŋ älı tym-tym alysta ekendıgın de tüsınemız.
Elbasynyŋ memlekettık Tıldı meŋgeruge qatysty «on bes jylda aiuǧa da tıl üiretuge bolady ǧoi!» türındegı tarihi sarkazmdyq mätelınıŋ düniege kelgenıne de on jyldai uaqyt ötıptı. Bärıbır, jaǧdaidyŋ jaqsarar türı körınbeidı. Esesıne, daŋǧaza nasihaty Qazaqtyŋ özın de qatardaǧy bır diasporaǧa tübegeilı ainaldyryp jıbergendei bolǧandyǧy mektep oquşysyna da belgılı «Qazaqstan – köpūltty memleket!» degen jalǧan ūrankün ötken saiyn būrqanyp barady. Endı ne ıstemek kerek?.. Mūndaida özımız barynşa älpeştep otyrǧan ärı ataǧy älemge äigılı Qazaqstan halqy Assambleiasy eske tüsedı. Ärine quanasyŋ, ol Assambleia mereiınıŋ aiasynda elımızdegı barşa diasporalar öz tarihi otandaryndaǧy qamqorlyqtan bırde-bır kem emes jaǧdaida, öz tılderınde, öz salt-dästürlerımen emın-erkın ömır sürıp jatyr! Alaida, olar sol Assambleia Şaŋyraǧynyŋ da Qazaq Şaŋyraǧy, Qazaq Tılınıŋ Şaŋyraǧy ekendıgın de; özderınıŋ bügıngıdei baquatqa jetulerınıŋ basty syry, eŋ aldymen, Qazaq halqynyŋ keŋpeiıldılıgı men bauyrmaldyǧynda ekendıgın de mülde ūmytyp ketkenge ūqsaidy. Ūmytpasa, olar Qazaqtyŋ bas qaiǧysyna ainalǧan Ata Tılınıŋ aianyşty taǧdyry jolynda äldeqaşan-aq attandap şyqpas pa edı? Qauym-qauym ol äleumettıŋ ondai äleuettı ädılettılıgı eş baiqalmaidy. Sonda olar Qazaqty qūr madaqtai berudı qoia tūryp: «oipyrm-oi, osy bızdıŋ kädımgı adamdyq ar-ūiatymyz qaida; El Iiesı retındegı keŋqoltyq Qazaqtyŋ erekşe meiırıne degen aǧaiyndyq paryzymyz qaida; qai-qaisysymyzdyŋ da tarihi öz Otanymyz bola tūra, Qazaqstannyŋ aldymen Qazaqtyŋ Otany ekendıgın moiyndamaityndyǧymyzqalai; bärınen būryn, memlekettık Tıl aldyndaǧy azamattyq mındetımız qaida?»-lap, nege bır sät oilanbaidy eken dep te küizelesıŋ. Ol problemalar turaly orystıldı qazaqstandyq BAQ ta älı künge deiın jūmǧan auzyn aşqan emes. Kerısınşe, qazaq müddesı talqyǧa tüsken saiyn, qaşanda «tyrnaq astynan kır ızdep», älek-şälegı şyǧady da jüredı. Qaraiyqşy, memlekettık Tıl turaly Zaŋ qabyldanǧannan berı, mıne, şirek ǧasyr ötıptı! Adamnyŋ attai ekı müşel jasy! Osy uaqyt ışınde Elbasy eskertken «aiudy»poliglotqa ainaldyruǧa da bolatyn edı ǧoi! Ol eskertpeden de tük önbedı, türlı-türlı diasporalar ışındegı ambisiia «aiularyna» tıl üiretu azaby qiiamet-qaiymnan da qiyn bolyp şyqty. Aşyǧyn aitaiyq, būl – Qazaqstanǧa ǧana tän beibastaqtyq! Eger, memlekettık Tıldı mensınbei jürgenderımız taǧdyrdyŋ aidauymen arab elderıne nemese Batys Evropaǧa, tıptı, şaǧyn-şaǧyn Baltyq elderıne tap bolsynşy, olar solardyŋ tılın ainalasy bes-alty aidyŋ ışınde-aq üirenıp aluǧa erıksız mäjbür bolar edı; onda da, onysynyŋ özı küneltpekke ǧana jarar edı! Sony jaqsy bıletın Qazaq ta adam balasy ǧoi, memlekettık Tılge degen memlekettık masştabtaǧy şirekǧasyrlyqädıletsızdık pen mazaqqa; Qazaq Tılı tırlıgındegı «bır qadam – alǧa, ekı qadam – artqa» tendensiiasynyŋ barǧan saiyn küşeiıp bara jatqandyǧyna künderde-kün Onyŋ şydai almauy da; soǧan qarai, bolmaşy bır sebepten orasan «ört» şyǧyp ketuı de bek mümkın. Tıptı, şydaidy degennıŋ özınde, ol şydamnyŋ bır bes jylǧa ǧana äzer jetetındıgın endı ärkım de tüsınuı kerek. Arandatqandyq emes, «psihopatiialyq arifmetikanyŋ» däl sondai ekendıgın baiqampaz jūrttyŋ bärı bıledı: 25 jylǧy sabyr+5 jylǧy taǧat=30 jylǧy şydam.Iаǧni, yqylas pen peiıl bolsa, kez kelgen tıldı täp-täuır meŋgerudıŋ ary ketkende bır-ekı jyldan aspaityn qareketınıŋ Memlekettık Tılge kelgende baqandai otyz jylǧa sozylmaǧyna tyrp etpei şydap otyrmaqtyq! Qazaq Tılınıŋ KSRO kezınde qūryp kete jazdaǧanyn qosa esepteseŋız, – ǧasyrǧa juyq uaqytqa tötep bergen qazaqy eren tözım! Qas albastyǧa da «astapyralla!» degızer sūmdyq! Qazırgı älem jüz jyl tūrmaq, bırer künde-aq özgerıp ketıp jatyr! Al, ūzaq jyldarǧa arnalǧan memlekettık tıl baǧdarlamalarynyŋ el ışınde qisapsyz teatraldı körınıster ǧana tuyndatatyn saiasi ssenariilerge öte-möte ūqsastyǧy, ol da janyŋdy «kemıre» tüsedı. Demek, bız aityp otyrǧan «endıgı bır bes jylǧy taǧat» jönınde ökımettık tötenşe qaulynyŋ jedel qabyldanuy qajet-aq! Qandai mazmūnda? «Aldaǧy bes jyldan soŋ, Memlekettık Tıl aldyndaǧy otandyqmındet är azamattan qataŋ talap etıledı!». Ǧasyrdan ǧasyrǧa ötken qazaqy tözımnen keiıngı ondai ädılettı talapqa (tıl üirenu üşın, bes jyldyŋ özı öte köp uaqyt!) bır qarsy şyqsa, baryp tūrǧan arsyzdar men şovinister ǧana qarsy şyqpaq. Endı ondailar qarsy şyǧady eken dep qorqaqtap nemese Reseiden de ünemı qaltyrai bersek, eşqandai da «qara aspan töndırgendık» emes, özımız armandap jürgen «2050»-ge taman barşamyzdyŋ «orystıldı qazaqstandyq ūlt» boluǧa bırjolata bet būryp ketuımız de äbden mümkın. Atalmyş «qaulynyŋ» kezek küttırmeitın basty mäsele ekendıgı de sodan. Tıl Zaŋyna arnaiy tüzetuler engızıluıne de sep bolarlyq ondai qaulynyŋ sözsız qabyldanuyna äuelde kımderdıŋ bastamaşy bolmaǧy oryndy? Ärine, El men Jerdıŋ bırden-bır zaŋdy Iiesı retındegı Qazaqtan künı bügınge deiın eş alalyq körmei, öz tılderınde emın-erkın tırlık etıp jatqan qazaqstandyq diasporalar; Parlamentımızde deputattary qasqaiyp otyrǧan Qazaqstan halqy Assambleiasy men «Nūr Otan» partiiasy; äne, eŋ äuelı solardyŋ bastamaşy bolmaǧy oryndy. Oryndy ǧana emes, mındettı!
Qoş, endı, Tılge qatysty barşa sūraqtarynyŋ jauaby bır ǧana mänıske toǧysatyn basty problemaǧa keleiık. Mysaly, elımızdegı orys diasporasy basym bölıgınıŋ de, barynşa orystanǧandardyŋ (olardyŋ «naǧyz orys» ekendıgınıŋ mänısı joǧaryda aityldy) basym bölıgınıŋ de memlekettık Tıldı mensınbeuı olardyŋ boiynda būrynnan qalǧan «ūlyorystyq» ambisiiaǧa ǧana bailanysty ma? Olai bolsa, slaviandyqtardan özge ūlt ökılderı basym bölıgınıŋ de resmi qarym-qatynasta tek orys tılın qoldanatyndyǧynyŋ sebebı nede, orys tılınıŋ erekşe statusynda ǧana ma? Eŋ masqarasy, orystıldı öz qandastarymyzdyŋ aitarlyqtai bölıgınıŋ de (ürım-būtaǧymen qosa!) şüldırleuden bır tanbaityndyǧy şe, keşegı qyzylorys patşalyǧy qasaqana mäjbürlegen «kommunizm tılıne» äbden qūldanyp alǧandyq qana ma?.. Osyndai köptegen sūraqtardyŋ bärınıŋ orystyq, orystıldılık eŋ basty jauaby: «orys tılı – qazaq tılınen artyq tıl!». Nege? «Sebebı, qazaq – özındık töl jazu-syzuy da, tūraqty atamekenı de bolmaǧan; teologiialyq tūrǧyda «täŋır» degen sözden basqa eşteŋe bılmegen, iaǧni, özındık töl dını de, dünietanymy da joq; «şejıre» degen şatpaqtarynan özge «tarihy» da joq; änşeiın bır, älemdık örkenietten tysqary keŋıstıkte mal soŋynan salpaŋdap jüre bergen; keiın, aqpatşalyq-qyzylpatşalyq orysqa malai bolǧandyǧynyŋ arqasynda ǧana bırdemelerdı üirenıp, jūrt bola bastaǧan jabaiy-köşpelı». Mıne, qysqa qaiyrǧanda, orys tılın «örkeniet tılı» dep bıletın «otandastarymyzdyŋ» Qazaq Elıne degen közqarasy da, piǧyly da şamamen älı künge deiın osyndai. «Tıl = El» qaǧidaty boiynşa, qazaq tılınıŋ «köşpelı nadandardyŋ meşel tılı» sanalatyndyǧy da sondyqtan. Ol mazaqty jasyrǧannan ne paida? Al, orystar şe? «Oi-hoi, ejelden otyryqşy orys halqy keremet qoi, öitkenı,..». Ondai şūbyrtpa madaqtyŋ toq eterı belgılı:«Älemde otyryqşy orysqa teŋ keler degdar el kemde-kem! Ondai eldıŋ tılı nege bekzat bolmasyn!». Onyŋ üstıne, bilıktegılerımızdıŋ ūdaiy sarnap baǧatyn saiasatynyŋ jalpy poşymynyŋ mynandai ekendıgı jäne bar: «bız – keşegı köşpelı qazaq elı – bärınen artta qalǧan sorly elmız; örkeniettılıktı ejelgı otyryqşy elderden üirenuımız kerek!..». Ūdaiy dauryqpalanatyn sondai-sondai qyzyl söz alapatyndaǧy tolqyn-tolqyn öz ūrpaǧymyzdyŋ «örkenietsız qazaqtyqtan» äbden qorlanyp, bıryŋǧai orysşyldanyp, batysşyldanyp, aǧylşynşyldanyp bara jatqanyna endı nesıne taŋ qalamyz? Ädıletınde, joǧarydaǧydai tüsınıkterdıŋ bärı de – aqymaqtyqpaiymdar. Aqiqattyŋ mülde kerısınşe ekendıgı jönınde bız «Ūlttyq Is pen «köptıldılık» häm ūlttyq ideologiia» atty maqalamyzda da (QÄ. №№ 47-50. 2012) bırtalai söz aitqanbyz. Mäselen, öz qaraköz jastarymyzǧa da «mal baǧudy ǧana bılgen» öz ūltynan (säikesınşe, öz Tılınen) görı, tehnikasy damyǧan özgelerdıŋ (özge tılderdıŋ) qasiettı körınbegındegı basty sebep:«ǧylymi-tehnikalyq progress – örkeniettılıktıŋ basty sipaty» degen jaŋsaq paiym. Örkeniet ǧylymi-tehnikalyq damu emes, – adamdyq kemeldenu. Adamdyq kemeldenu Ilımı o bastan-aq, – jasampaz Tabiǧatpen ūdaiy bırge tynystaǧan köşpelılerdıŋ Ilımı. «Köşpelı men Otyryqşy bolmystaryndaǧy tabiǧi qarama-qarsylyq zaŋdylyqtary» ǧylymy jolynda jürgen azamattar ony jaqsy bıledı. «Orys tılı – qazaq tılınen artyq tıl!»degen tüsınıktıŋ naǧyz qiianat ekendıgı de sol ǧylymnyŋ qaǧidattary boiynşa döp aiqyndalmaq. Iаǧni, myŋdaǧanjyldyq tabiǧi-tarihi faktıler halyqtardyŋnäsılı men ūltyna qaramaidy, aqiqatty ǧana aitady. Tömendegı bes tūjyrymnyŋ orys pen orystıldılerdı jek köruşılıkpen üş qainasa sorpasy qosylmaityndyǧy da sondyqtan.
«Qazaqta jazu-syzu bolmaǧan soŋ, jalǧyz-aq tabiǧattyŋ zakonyna ergen; sondyqtan, tılı azbaǧan. Özgeler tabiǧatty zorlap, emlege taŋyp, tılın azdyrǧan» (Ahmet Baitūrsynov. Tıl taǧylymy. Almaty. «Ana tılı», 1992. 396-b.). Osy aksiomany qysqa da nūsqa tüsındıre ketsek. Äuelı, mūndaǧy «qazaq» – köşpelı el. Köşpelınıŋ basty ūstanymy ejelden – ruhani-parasattylyq damu. Jazu-syzudan tuyndaityn yrǧyn dünienı ūlan-ǧaiyr ūly Tüzde ünemı azaptana arly-berlı «arqalap» jüru – Köşpelıge mülde tiımsız şarua. Onyŋ jazudy qajetsınbegendıgı de sodan. Al, jazudy qoldanbau – jad myqtylyǧyna kepıl. Jad myqtylyǧy – tıl myqtylyǧy men tıl tazalyǧynyŋ kepılı. Özgelermen salystyrǧanda, künı keşe ǧana otyryqşylanǧan Qazaq Tılınıŋ myqtylyǧy da; myŋdaǧan jyldyq ruhaniiaty basym bölıgınıŋ eşqandai jazusyz, syzusyz, notasyz-aq taza saqtalyp qalǧandyǧy da sol sebeptı. Kerısınşe, «tabiǧatty zorlap, emlege taŋyp, tılın azdyrǧan özgeler» – materialdyq-tehnikalyq damudy basty ūstanym etken, ejelden jazu-syzuy bar otyryqşy jūrttar. Solardyŋ bırı – orys. Demek, tıl ǧylymy boiynşa,orys tılı – «azǧan» tıl. Būl – bırınşı tūjyrym. Al, mänısı «jazuǧa sengen – jaŋylşaq, oquǧa sengen – ūmytşaq» (dūrysy: «jazuǧa sengen – ūmytşaq, oquǧa sengen – jaŋylşaq») naqylymen anyqtalatyn jadsyzdyq qasıretın oilai bastasaq, tarih pen dünietanymnyŋ ūmytyluynan (sonyŋ kesırınen jalǧan tarih qūrastyru men jalǧan dünietanym qalyptastyrudan) bastalatyn talai-talai opasyz dünieler köz aldyŋyzǧa keledı. Jadqa senbei, jazuǧa sengen otyryqşy jūrttardyŋ bärı derlık sondai taqsyretke tap bolǧandar. Sondaǧy, jadsyzdanuǧa sebepker basty bır zūlmatty bylaişa mantyqtamaq jön: otyryqşylardyŋ myŋdaǧan jyldar boiy basqynşylyq piǧyldan bır ainymai, özara ūdaiy keskılesulerı kesırınen, olardyŋ jadqa senbei, jazu-syzuǧa sengendegı ruhani barşa qūndylyqtary da ünemı joiylyp ketıp, ol qūndylyqtarǧa jetık äulie-abyzdary da ūdaiy qyrylyp qalyp otyrady. Sondai zobalaŋdardy basynan talai ötkergen otyryqşyorys ta, logika boiynşa, – «tarihy men dünietanymy jalǧandanǧan jadsyzhalyq» sipatynda. Būl – ekınşı tūjyrym. Orystyŋ tıptı bertıngı öz eldık atauyn da ūmytyp qalǧandyǧy sondyqtan: Yrys – Arys («Orys») – Rus(Ross) – Rus(skii). Ūlttyŋ olaişa «skii» ataluynyŋ özı de öreskel. Ärine, orystaǧydai sūrapyl bolmasa da, jadsyzdanu qūbylysy Qazaqqa da tän.
Orystyŋ «jadsyzdyǧy men tılınıŋ azǧandyǧyna» myŋ san dälel keltıruge bolady. Bız ädettegıdei bır ǧana mysalmen şekteleiık. Mäselen, «Tıl = El»aqiqatyna orai, el bolmysyn qaşan da Tıl aiqyndap tūrady. «Tıl» degen sözdıŋ aiyryqşa qasterlı sanalatyndyǧy da sodan. Endeşe, basqany bylai qoia tūryp, orys bauyrymyzdyŋ «Tıl» degen mändegı eŋ aiauly «Iаzyk» sözın baǧamdap köreiıkşı. Aldymen, «Iazyk» türınde boluy tiıs osy «Iаzyk» sözın«iazychnik (iazyk–nıkı) – «stepniak»» paiymy
[O.Süleimenov. «Az i Iа». str. 497.] negızınde saralauǧa äste bolmaityndyǧyn eskereiık. Sebebı, «Iazyq» (Tıl.,) pen «Iazyq» (ravnina, «step») – omonim sözder.
Orys tüsınıgındegı «Iazyk» (Tıl.,) sözınıŋ maǧynalary qazaqtyŋ «Tıl»degen sözınıŋ etıstıktık mänınen özge maǧynalarymen tolyq säikes keledı. Alaida, köp maǧynaly «iaz» (jaz; künälı bol;.,) sözınen örkendeitın «Iazyk» (Jazyq») sözı qazaq tılınde «kınä», «künä», «qylmys» degen maǧynalardy da bıldıredı. Solardyŋ bärın bırıktıre qarastyrǧandarǧa «Iazyq» (Iаzyk) iaki«Jazyq» Sözınıŋ «kınälı-künälı Tıl» degen jūmbaq mänı aiqyndalmaq. Onyŋ mänısın «adam Tılınen j a z a d y , siyr – müiızınen» dep bastalatyn köptegen maqal-mätelder ūǧyndyrmaq. Soǧan orai, tömendegı ǧylymi b e s faktıgemūqiiat den qoialyq.
Baǧzy babalarymyz kemel tüzgen B e s t a n y m (Adamtanu, Tabiǧattanu, Küntanu, Ǧaryştanu, Täŋırtanu) Ilımı boiynşa, «Estıŋ on ekı müşesınıŋ bırı – Tıl». Ol turaly bız «Ūlttyq Is pen «köptıldılık» häm ūlttyq ideologiia» atty maqalamyzda baian etkenbız. Al, Tıldıŋ könedegı köptegen ataularynyŋ bırı – köpmaǧynaly «Öt» (qylşylda, ötkır Tıl.,) Sözı. Etıstıktık mänıs jaǧynan da: Tıl (ötkırdıŋ jüzımen es.,) = Öt (qylşylda.,). Demek, «EStıŋ on ekı müşesınıŋ bırı – ÖT». «Azǧan» jūrttar («azǧan» tılder) sözderınıŋ de, dünietanymdarynyŋ da «azbaqtyǧyna» sai, osyndaǧy «ES» pen «ÖT» Sözderınıŋ de «i+İS(us)», «i+UD»+a» türınde bülıne tırlık etpegı zaŋdy. Iаǧni, b ı r ı n ş ı d e n, bülıngı «i+İS+us»-tyŋ taza nūsqasy – basty mänderı «ötkır Ruh», «ötkır Sana» degendı bıldıretın köpmaǧynaly «ES» Sözı. E k ı n ş ı d e n, bülıngı «i+UD»+a»-nyŋ taza nūsqasy – «ötkır Tıl» degendı bıldıretın köne «ÖT» Sözı.
Ü ş ı n ş ı d e n, «Estıŋ on ekı müşesınıŋ bırı – Öt (Tıl)» naqyly. «Basqa päle – Tılden» mätelı boiynşa, «Estıŋ on ekı müşesınıŋ pälelı bırı – «Öt(Tıl)» qaǧidasyna ainalatyn ol naqyldyŋ hristiandyq jalǧan türı –«İisustyŋ on ekı şäkırtınıŋ satqyn bırı – İuda» tüsınıgı. T ö r t ı n ş ı d e n, «Öt («İuda»-Tıl) ainalasyndaǧy otyz (ekı) tıs» ūǧymynyŋ hristiandyqjalǧan türı – «İudanyŋ otyz sölkebaiy».
B e s ı n ş ı d e n, baǧzy «Öt (Tıl) – Es Qaruy» naqylynyŋ hristiandyq jalǧan türı – «i+Ud+a İs Kari+(o)t» (evr. «İuda – muj iz Kariota»). Al, Tıl Estıŋ «qaruy» ǧana emes, «qūraly» bolyp ta tabylady.
Myŋdaǧan jyldyq dogmatizmnen sanasy äbden «sarsyp» ketkender ǧana moiyndamaityn osy bes däleldıŋ özı-aq hristiandyqtyŋ ideialyq bırtūtas jüiesın talqandap jıberetındıgın täptıştep jatudyŋ özı artyq. Äne, Qazaq Tılı (Dünietanymy) arqyly qarastyrǧanda, «Iazyq» (greşnyi Iаzyk) pen«Öt» («İuda»-Iаzyk) sözderınıŋ astarynan «azǧan» tıl («azǧan» dünietanym) kesırınen öreskel būzylǧan, könedegı sondai kemel tanym qaǧidalary qaiyra jainap-jainap şyǧa keledı! Alaida, ädılın aitu kerek, orys bauyrymyz «Iazyq» (Iаzyk) sözınıŋ «kınälı-künälı Tıl» degen baǧzy maǧynasynan beihabar bolsa da, Tıl «dūşpandyǧyn» jaqsy bıledı: «Iаzyk moi – vrag moi».
«Iazyq» («Iаzyk») – öte kielı köne söz. Onyŋ köpmaǧynaly «Iaz» (Jaz) tübırınen bastap, bär maǧynasyn Söztanym men Bestanym arqyly tūtastyra zerdelei bılgenderge, bır sipaty Jazmyş bolyp ta tabylatyn Tıldıŋ ärı jasampaz, ärı joiympaz bolmysy haqyndaǧy q a z a q y köne konsepsiia anyqtalady. Tıl («İuda») jasampazdyǧy jönındegı baǧzy kemel tanym jüiesınıŋ apokriftık «İuda Injılınen» anyq baiqalatyndyǧy da sodan. Öitkenı, Tıl men adamdy öltıruge de, ölgen adamdy qaita tırıltuge de bolady. Soŋǧysy Qazaq Dünietanymynda «Dem salu» (Jan salu) dep atalady.
Sonymen, «jaŋaösiettık» bırtūtas doktrina jüiesın «ES» («İisus») pen «ÖT» («İuda») terminderınıŋ özı-aq joqqa şyǧaratyndyǧy aityldy. Ol ol ma, mūqym dınderdıŋ jalǧandyǧy da Qazaqtyŋ asyl Tılı men kemel Dünietanymy arqyly däl solaişa tūtas äşkerelenedı! Erteŋderı bükıl adasqaq älemdı de oilandyrmai qoimaityn mūndai alaböten mälımdeme eşqandai ǧylym-bılımsız, zerttep-zerdeleusız, jaidan-jai aityla salmaidy. Ondai aqiqat talai jylǧy azapty eŋbektıŋ arqasynda ǧana aşylady. «Ūlttyq Is pen «köptıldılık» häm ūlttyq ideologiia» atty maqalamyzda bız ol jönınde de bıraz äŋgıme örbıtkenbız. Iаǧni, atalmyş hristiandyq ta, onyŋ ışınde pravoslavie de – bızdıŋ arǧy köşpelı babalarymyzdyŋ kemel dünietanymy (Bestanymy) negızınde qalyptasqan mif. Būl – üşınşı tūjyrym.
Bestanym boiynşa: Täŋır – Qūdyret Ruh (Qūdyret Qoş Ege). Adam – «Qūdyret Ruhqa tartyp tuǧan» Kışı Ruh. Al, Ruh ataulynyŋ basty bır sipaty – jasampaz da joiympaz Tıl. Qūdyrettı Qūdai da küllı şeksızdıktı «qarıpsız, dauyssyz Söz» (Abai), iaǧni, «Tıl» arqyly jaratuda. Sol sebeptı, Ruh kultınıŋ Tıl kultı bolyp tabylatyndyǧy da; ejelgı sol Tıl kultınıŋ, orys qoldanysynda «Tıl» degendı bıldıretın «Iazyq» (Iаzyk) sözı negızınde, orysşa«iazychestvo» ataluy da zaŋdylyq. Bıraq, bır özı tūtas bır konsepsiiaǧa ie köp maǧynaly sol köne «Iazyq» («Iаzyk») terminı men odan tuyndaǧan«iazychestvo», «iazychnik» sözderınıŋ tüpkı bestanymdyq mänısterınıŋ ūmytylyp, orys sanasynda jaǧymsyz sipat aluy – orystyŋ «jadsyzdanǧandyǧynan», tılınıŋ «azǧandyǧynan» häm şoqynǧandyǧynan.
Qalai desek te, äŋgıme barysynda baiandalǧan jaǧdaiattardan «Ūlttyq Is…» atty būrynǧy maqalamyzda
A.Aizahmetov eŋbegınen («Kolybel sarei chelovechestva») keltırılgen tūjyrymnyŋ da aqiqat ekendıgı «taiǧa taŋba basqandai» anyq körınedı. Iаǧni, älemdık barşa köne o t y r y q ş y jūrttardyŋ da Tüp Tegı bolyp tabylatyn yqylymdaǧy bır protoeldıŋ Ata Tılı men Dünietanymyn san myŋdaǧan jyldar boiy, mänısı «a ǧ y n s u aram bolmaidy» naqyly boiynşaanyqtalatyn R u h a n i A ǧ y n türındegı özınıŋ k ö ş p e l ı ömır sürusalty (KÖSS) arqasynda özınşe körkem damytyp, kösem saqtap qalǧan bırden-bır eldıŋ Qazaq (Qas Saq) Elı ekendıgıne endı kümändanuǧa bolmaidy. Qazaqtyŋ «El-Eldıŋ Tübı – bır (Er-Erdıŋ tılegı – bır)» naqyly da äuelgı sol protoeldı meŋzeidı. Demek, Qazaq Tılı – tüpkı t u m a T ı l keipındegı öte köne asyl Tıl. San tarmaq slaviandyq tılderdıŋ basty bırı retındegı orys tılınıŋ eŋ jas tuyndy tıl ekendıgınıŋ Qazaq Tılı men Dünietanymy arqyly bek aiqyndalatyndyǧy da sodan. Talai jylǧy zerttep-zerdeleu barysynda, bız oǧan da anyq köz jetkızıp otyrmyz. Būl – törtınşı tūjyrym. Mysaly, özımız taldaǧan «Iazyq» (Iаzyk) Sözı de – orystyŋ arǧy babalarynyŋ tuyndy tıl tüzbei tūrǧan zamandaryndaǧy t u m a t ı l d ı k sansyz taza Sözderınıŋ bırı. «Türkizm» ia basqa «izm»-der sanatyna qosuǧa bolmaityn ondai kulttık sipattaǧy köne Sözderdıŋ qatary ädette «Qūdai», «Aspan», «Jer», «Patşa», «El», «Äke», «Şeşe», t.s.s. eŋ qasiettı Sözderden bastalady. Är halyqtaǧy ondai kulttık köne Sözderdıŋ özge halyq (ia özge halyqtar) tılınen jappai enuı de mümkın emes. Endeşe, bız orys tılınıŋ sondai töl Sözder qataryndaǧy eŋ basty, eŋ qasterlı, bır q y r y q Sözın bajailap köreiıkşı:
1. Gospod. 2. Bog (Boh). 3. Nebo. 4. Zvezda. 5. Solnse. 6. Luch. 7. Luna. 8. Zemlia. 9. Dajd. 10. Svarog. 11. Perun. 12. Utro. 13. Vecher. 14. Ogon. 15. Voda. 16. Golova (glava). 17. Mysl. 18. Vera. 19. Nrav (norov). 20. Liub(ov). 21. Otche. 22. Mat. 23. Muj. 24. Jena. 25. Syn. 26. Narod. 27. Strana. 28. Gosudar. 29. Sar. 30. Jres. 31. Gost. 32. Vest. 33. Prestol. 34. Korona. 35. Kolybel. 36. Koster. 37. Kostroma. 38. Iаrila. 39. Strela. 40. Pokoi.
Orystyŋ osy töl Sözderınıŋ baiyrǧy taza tüpnūsqalary säikesınşe mynadai: 1. Qoş Bıt. 2. Baq. 3. Ön. 4. Jau-Ös. 5. Jalynşy. 6. Al Ös. 7. Al Ön. 8. Jam Ūl. 9. Şaş. 10. Jaryq. 11. Mar Ön. 12. Atar. 13. Öşer. 14. Aq Ön. 15. Öt. 16. Al. 17. Mūş Ūl. 18. Ür. 19. Ūnar. 20. Leb. 21. Otşy. 22. Bıt. 23. Mūş. 24. Jan. 25. Ös-Ön. 26. Öner. 27. Ösır-Ön. 28. Qoş Jar. 29. Jar. 30. Jarşy. 31. Qoş. 32. Es. 33. Yrys Ūl. 34. Jar-Ön. 35. Kül Ūl. 36. Qoş Yra. 37. Qoş Yra-Ūmai. 38. Jar Ūl. 39. Ösır Ūl. 40. Baqyi.
Özderınıŋ t u m a t ı l d ı k ūlan-ǧaiyr keŋıstıgınen bölınbei, iaǧni, tuyndy tıl tüzbei tūrǧandaǧy baǧzy babalarynyŋ kulttık būl tüpnūsqa Sözderınen de; qūpiia syry myŋdaǧan jyldyq tarihy bar Qazaq Tılı arqyly ǧana aşylatyn būlardaǧy ejelgı s ö z t a n y m d y q häm b e s t a n y m d y q ǧylymdardan da orys halqy mülde habarsyz. Soǧan bır mysal retınde osyndaǧy «Jam Ūl (Iam Ūl) – Zemlia» transformasiiasyn qarastyraiyq. Köne «Iam Ūl» Sözı – Kün men Kün Iiesınıŋ atamzamandaǧy ū l d y q ipostasynyŋ köptegen ataularynyŋ bırı. Iаǧni, Kün (kädımgı Künnıŋ «Ortaŋǧy Kün» ekendıgı «Ūlttyq Is»…» maqalasynda aitylǧan) kultıne orai, būrynǧy bır zamandarda Kün de, Künnıŋ Ruh-Qūdaiy da, Ol Qūdaidyŋ «Jerdegı elşı-patşa»-ökılı de, ondai patşalyqtyŋ täŋırlık özge atributtary da «Iam Ūl» atalǧan. Tıl tırlıgındegı«I~J qūbyly arqyly, «Iam Ūl» atauy «Jam Ūl» (Jamūl) türıne özgerıp, «M+b» simbiozy kesırınen, «Jam+b+ūl» keipıne enedı. Qazaq tüsınıgınde, «Jam(b)ūl – tau basyndaǧy qamal-meken». Kulttık ol tüsınık baǧzy babalarymyzdyŋ körkemtanymdyq myna ūǧymynan: «JALǦAN-DÜNİE – «ǧalamat biık Tau», KÜN – sol «Taudyŋ» basyndaǧy jūmaq meken». Būdan, Künnıŋ «Jamūl» (Jam Ūl) atauyna orai, «Jamūl (Kün) – jūmaq meken»ūǧymy paida bolady. Bıraq, slavian tüsınıgınde «Jamūl» (Kün) terminı, özınıŋ«jūmaq meken» degen anyqtamasyna orai, «Jer» degen mändegı «Zemlia»keipıne enedı: «Iam Ūl – Jamūl – Zamūl – Zemyl – Zemyla – Zemlia». Al, «Iamūl»-dyŋ «I~G» qūbyly arqyly tüzıletın «Gamūl» (metatezalyq türı: «Gūmal») ülgısınıŋ «Gimal(ai)» türı men bülıngı «Jam+b Ūl» ülgısınıŋ «Şam+b Al+a» türınen buddizmdık «Şambala+Gimalai» ertegısınıŋ de tüp törkını anyqtalmaq. «Kün + «Tau»-Älem» kultı negızınde qalyptasqan ondai sansyz ataulardyŋ bırı: «Iaryq + «Tau»-Jalǧan» (Kün; Kün Qūdaiy + Bū Dünie). Onyŋ da hristiandyq ötırık ülgısı: daǧystandyq «Georgii + «Jalǧan» tau». Iаǧni, köpmaǧynaly «Iar» sözınen tuyndaǧan «Iaryq» (svetozarnyi; Solnse) terminı «parazit» «g» dybysy kesırınen bylaişa bülınedı: «Iaryq – Ioryq – gIorg – Georg(ii)». Orystyŋ jauyngerlık ruhynyŋ da simvolyna ainalǧan «jeŋımpaz Georgii» jaiy osy. Qalǧan otyz toǧyzyn da däl osylaişa taldauǧa bolatyn (bıraq, ony maqala kölemı kötermeidı) joǧarydaǧy tüpnūsqa qyryq Sözdıŋ ärqaisysynan orystyŋ köptegen tuyndy sözderı jäne örbıp şyǧady. Mysaly, ondaǧy «Al Ös» (Alös) Sözınıŋ bır özınen tuyndaǧan sansyz orys sözderın dūrys tanyp-bılıp, sanamalap şyǧudyŋ özı de oŋai şarua emes.Iаǧni, slaviandyq tılder de, sol sekıldı, älemdık özge tıldık toptar da – tuma Tılden taraǧan t u y n d y t ı l d e r. Sonda bylai: özderınıŋ äu-bastaǧybırtıldı, küntektı orasan-zor protoelınen «Künnıŋ tolqyn-tolqyn nūry» sipatynda zamanalar boiy şartarapqa lek-lek aua köşken top-top tuys jūrttar bır-bırınen ūzaq uaqyt boiy oqşaulanady; sonyŋ kesırınen, tılderı meilınşe jūtaŋdanady; sol jūtaŋ-jūtaŋ qorlar negızınde, «Söz Sözden tuady, söilemese qaidan tuady» ämbebap zaŋdylyǧy boiynşa, ärqaisysynyŋ örteŋde qaulap ösken öleŋ-şöptei özındık tuyndy söz bailyǧy qalyptasady. Mysaly, köp maǧynaly «andro giniialyq» BIT Sözınenorys aǧaiyndardyŋ bud, budi, byt, byt, piata, beda, pod, piat, t.t. sözderı taramdalyp şyǧady. Mūndaǧy BIT – «piat» tüzılımınıŋ bestanymdyq ǧylymynan da orys aǧaiyn dym bılmeidı. Ondaida aitylatyn «bılmes» sözın de olar «balbes» türınde qoldanuda.
Tegınde, tuyndy tılder «qūbylǧy» jäne «bülıngı» bolyp ekıge bölınedı. Orys tılı – «bülıngıler» qatarynda. Būl – besınşı tūjyrym. Bülıngı tuyndy tıldıŋ basty belgısı – äuelgı tuma Tıl sözderınıŋ maǧynalyq jaǧynan da, dybystyq qūrylym jaǧynan da barynşa bülınuı. Olardan taralǧan tuyndytıldık barşa sözderdıŋ de sondai «bülıngı» sipatta boluy zaŋdylyq. Osy aitylǧandarǧa da bır dälel. Mysaly, joǧarydaǧy «Qoş Jar», «YrysŪl», «Es» Sözderın alaiyq. Būl terminder orys tılınde bülıngı «Gos+u Dar» (gosudar), «p+Res+t Ol» (prestol), «v+Es+t» (vest) sözderıne ainalady. Mūndaǧy «u», «p», «t», «v» dybystary – Sözdı büldıretın «parazit» dybystar. Tıldegı ondai «parazit» dybystarǧa, eŋ aldymen, otyryqşy tırlık etu salty (OTES) kınälı. Ony tüsındırudıŋ özı ūzaq äŋgıme, pälsapalyq basty bır sipatynǧana beinelep aitaiyq. Otyryqşynyŋ tılı – «bır jerden qozǧalmaityn qara kub-tas» (otyryqşylyq simvoly). Uaqyt ötken saiyn, ol «müktenedı», «özegıne qūrt tüsedı», «astynda qyryqaiaqtar paida bolady», t.s.s. Sondaǧy «mük», «qūrt», «qyryqaiaq» t.t. – «parazit» dybystar. Köşpelınıŋ tılı – «domalai öŋdelumen bolatyn aq şar-tas» (köşpelılık simvoly). Ondai tılde «parazit» dybystardyŋ bolmauy da sondyqtan. Bıraq, qaşan da ädılın aitu kerek, qazaq tılınde, köp bolmasa da, bülıngı sözder kezdesedı. Onyŋ da sebebı – otyryqşylyq. Öitkenı, negızgı alapat bölıgı KÖSS-tı ūstanǧan baiyrǧy babalarymyzdyŋ şaǧyn bölıgı ūdaiy OTES-tı ūstanǧan. Sondaǧy köşpelılık – «erkek Iie» keipınde bolsa, «otyryqşylyq»– sol köşpelılıkke baǧyna ü i l e s k e n «ūrǧaşy Kıie» sügıretınde. Orys jazmyşyndaǧy «üilesım» kerısınşe – «qatygez Qalanyŋ Dalaǧa üstemdıgı» türınde.
Bülıngı tuyndy tılderdegı köptegen erekşelıkterdıŋ bırı – Sözdıŋ(sözderdıŋ) tübırsızdenuı. Ol da orys tılıne tän. Būl – altynşy tūjyrym. Mysaly, joǧarydaǧy Al Ös (alös) – luch, Al Ön (alön) – Luna (lun+a), Ūnar – norov (nor+ov), Arys – Rus, t.s.s. Tumatıldık sözderdıŋ tuyndy tılderde olaişa tübırsızdene tırlık etuge köşuı – tuyndytıldık jūrttardyŋ «teksızdenuınıŋ» de işaraty. Ol da – tabiǧi faktor. Bıraq, ondaǧy köptegen ökınışterdıŋ bastysy: tuyndytıldık jūrttardyŋ äuelgı bır Tekten örbitındıgın özderınıŋ bılmeuı, bıle qalsa, – qasarysa moiyndamauy, tumatektılerge degen beisanalyq öşpendılıgı.
Äŋgımenı qoryta kelgende aitarymyz: bır zamandarda özınen taraǧan bülıngı tuyndy tılge bügıngı künı tuma Tıl täueldı bolyp otyr. Öz Otanynda! Paradoks? Desek te, «orys tılı – qazaq tılınen artyq tıl!» dep jürgenderdıŋ aptyǧyn basuǧa bız keltırgen bes dälel men alty tūjyrymnyŋ özı-aq jetıp jatyr. Endı solar sekıldı özge de sansyz mysaldardyŋ barlyǧynyŋ konsepsiialyq bütkıl köne qaǧidalaryn barynşa jan-jaqty, tübegeilı taldap-däleldep qana qoimai, olardy qaiyrly Qazaq pen Onyŋ qasiettı Tılın mensınbei jürgen otandas qalyŋ Qaranyŋ (onyŋ ışınde, äsırese, orystar pen orystıldılerdıŋ) sanasyna jaqsylap ornyqtyra bıluımız qajet. Tek sonda ǧana Qazaq Tılı şyn mänısınde memlekettık Tılge ainalady; tek sonda ǧana qazaqstandyqtardyŋ eşqandai dın de, saiasat ta eşuaqytta bırıktıre almaityn aluan müddelerı bır tılek arnasynda toǧysatyn bolady! Al, Qazaq Tılınıŋ (dünietanymynyŋ) qūpiialy qazynasyn qazaqstandyq Qaranyŋ sanasyna ornyqtyru – älemet uaqytty talap etetın eresen şarua. Ol şaruany ädettegıdei yrǧatyla jürıp bastaimyz degenşe, elımızdegı bügıngı «jalpaqşeşei» tıl saiasaty jaǧdaidy tıpten kürdelendırıp jıbererı haq. Joǧaryda söz bolǧan «qaulynyŋ» kezek küttırmeitın asa maŋyzdylyǧy da sonda. Ökınışke qarai, elımızdegı är diaspora özın «kädımgıdei bır ūltpyn!» dep bıledı; ärqaisysy – özınşe bır «Men»! Düniedegı barlyq elder de – däl sondai, äsıreözımşıl pendelık bır-bır «Men»! Ūdaiy «Men! Men!» dep menmensıne örekpıgen solardyŋ barlyǧyna aŋyraia qarap otyrǧanyŋyzda, äulie Şahkerımnıŋ «Adam nemene?» öleŋındegı «Bız!» deitūǧyn bır eldı taba almaisyŋ!» degen küiınıştı sözı oiǧa orala ketedı. Alaida, örkökırek «Men»-derge toly osynau jabaiy da qatygez älemde «Bız!» deitūǧyn jalǧyz märt El bar. Ol El – «moi dom – moia krepost!» desıp, jolauşy ekeş jolauşyny da üilerıne jolatpauǧa tyrysatyn saraŋ otyryqşylardai emes; keŋ-baitaq Dalasyna tartyp tuǧandyqtan, tolyp jatqan ūlt ökılderınıŋ barlyǧyn «üi ışı – tolǧan jansyŋ, bır-bırıŋe meiman jansyŋ!» degen asqan keŋpeiıldılıkpen, meimandostyqpen, meiırımmen bauyryna basa, erekşe eljırep otyrǧan; Tılı de asyl, Dünietanymy da kemel Qazaq Elı! Ol sol diasporalardyŋ barşasyna «BIZ!» dep, ünemı emırengen üstıne emırene tüsedı! «BIZ! BIZ! BIZ!..». Endı sol, perıştelık ǧajap bauyrmaldyqqa «qazaqstandyq ūlttar» sanatyna kırıp ülgergen anau älgı jalǧyz assiriialyq tarapynan bolsa da, taza qazaq tılınde «SIZ!» degen bır jauap Söz bır künı saŋq-q etıp aityla ketse ǧoi, şırkın!.. Deisıŋ…
Tynyştyqbek Äbdıkäkımūly,
SEMEI.
29. 04. 2014.
