Qazaq dalasynda elı alaqanyna salyp qūrmettegen aqyn-jyraular, bi-şeşender, jyrşylar, öner saŋlaqtary köp bolǧany tarihtan mälım. Olardyŋ ǧajaiyp şyǧarmaşylyq ömırlerı bügıngı kün tūrǧysynan alǧanda tereŋ zertteudı qajet etedı. Äsırese, aqyn-jyraulardyŋ tılı, söz qoldanu şeberlıkterı älı de aşylmai jatqan kenımız ıspettı. Solardyŋ bırı HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysy men HH ǧasyrdyŋ bas kezınde Maŋǧystau öŋırınde ömır sürgen ataqty Aralbai jyrau Oŋǧarbekūlynyŋ şyǧarmaşylyq mūrasy der edım. Aralbai jyrau mūsylmanşa oqyp, arab, parsy, şaǧatai tılderın erkın meŋgergen, osy tılderdegı klassikalyq ädebietten tolyqtai habardar, öz zamanynyŋ sauatty, bılımdar adamy bolǧan.
Ol jönınde Sügır jyraudyŋ:
Jetımek Jary Aralbai,
Araby, türkı, parsynyŋ
Tılderın oqyp, tauysqan
Säulesı edı şarşynyŋ, –
dep söz arnauy tegın bolmasa
kerek.
Jyraudyŋ tolǧaularynda dıni mazmūndaǧy jäne poetikalyq maqsattaǧy arab-parsy sözderınıŋ erkın qoldanyluy, mäselen qyzyl gül men būlbūl, reuşen şamy, jarqyrap janǧan panar, miualy balqaş kölder tärızdı şyǧystyq söz saptau ülgılerınıŋ mol qory bar. Aralbaidai jyraulyq pen aqyndyq dästürdı qatar ūstanǧan söz zergerınıŋ poetikalyq, tanymdyq äleuetı zor bolǧanymen, ökınışke orai, aqyn mūralary özınıŋ zamandas jyraularymen salystyrǧanda az saqtalyp otyr. Būl Aralbai jyrau şyǧarmaşylyǧyn tolyqtai tanyp, zerdelei tüsuge aitarlyqtai kedergı keltıredı. Degenmen, este joq eskı zamandardan jelı tartqan jyraulyq mūralardyŋ qai-qaisysy bolsa da bızge bütın küiınde jetpegenı belgılı.
Aralbai jyrau öleŋ-tolǧaularynyŋ tılı, qoldanǧan keibır sözderı jappai oqyrman qauymǧa tüsınıksız boluy da mümkın. Mūndai sözderdıŋ qataryna: alqa, aŋla, aqpar, bükırjık, qylap, dür, düreu, ozal jäne t.b. sözder jatady. Olai bolsa, būl sözder bügıngı tılmen aitqanda arhaizmge, iaǧni ūmytylǧan sözderge bara-bar. Olar tıldık qazynamyzda saqtalyp qalǧan köne türkılık tübırler, Qazaqstannyŋ batys oblystary tūrǧyndary tılınde jergılıktı erekşelık retınde qoldanysta bar sözder, ortaaziialyq türkı ädebi tılınıŋ äserımen tılımızge enıp, poetikalyq maqsatta qoldanylǧan arab-parsy kırmelerı, Maŋǧystau jyraulyq dästürı tuǧyzǧan poetikalyq oralymdar bolyp tabylady. Tömende solardyŋ bırqataryna etimologiialyq, leksika-semantikalyq tūrǧydan sipattama berıp körelık.
ALQA. V.V.Radlovta alqa sözınıŋ 3 türlı maǧynasy körsetıledı: 1. kolso (sergi). 2. ojerele. 3. sobranie, shodka (Radlov V.V. Opyt slovaria tiurkskih narechii. Spb. 1893-1911 S. 389).
Akademik Räbiǧa Syzdyq alqa sözınıŋ etimologiiasyn jan-jaqty taldai kelıp, osy tūlǧanyŋ erte kezeŋde dıni sipaty bolǧanyn aitady: «Beiıt basyna jinalǧan äielder alqa qūryp, qol ūstasyp, auyq-auyq alaqan soǧyp, dūǧa oqyp, ortany ainalyp jüretın bolǧan, sony alqa dep ataǧan» [Syzdyq Räbiǧa. Sözder söileidı. A.: Arys, 2004, 43-bet]. Q.Jūbanov – Q.Iаsauidıŋ «Hikmet» eŋbegınıŋ tılıne arnalǧan zertteuınde: «sopylardyŋ alqa jinalysy künı keşege deiın qazaq, qaraqalpaq halyqtary arasynda keŋ taraǧan baqsylardyŋ alqa jinalysy siiaqty bolǧan. Tek aiyrmasy: ondai alqada baqsylar jyn şaqyrady, aruaq şaqyrady. Al Qoja Ahmettıŋ tolǧaularyna jinalatyn alqada Qūdaiǧa ǧaşyqtyq sezımın bıldıru, dıni tärbie arqyly qoǧam arasyndaǧy äleumettık qatynastardy tärtıpteu, adamdardyŋ mınez-qūlqyn jönge salu nietterı söz bolyp otyrǧan» dep jazady [Jūbanov Q. Qazaq tılı jönındegı zertteuler. – Almaty: Ǧylym, 1999. 318-b.].
Sözdıŋ etimologiialyq dinamikasyna üŋılsek, bastapqy maǧynasy «döŋgelek, saqina, syrǧa» degendı bıldırıp, keiın ainala, döŋgelenıp otyrudy «alqalap otyru» dep atau qalyptassa kerek. Bastapqyda dıni räsımge qatysty alqalap otyru salty keiın jyrau-jyrşylardy tyŋdaityn ortanyŋ alqasy, sodan kelıp, «mäjılıs, toi, orta» maǧynasy şyqqan.
Maŋǧystau jyraularyndaǧy «alqalaǧan äleumet», «alqaŋa keldım eŋmenıp», «alqaǧa tüsıp körınbei», «alqaly jerde şapqandai» qoldanystaryndaǧy «alqanyŋ» törkını «jyr tyŋdaityn top», «jyrdy tyŋdap baǧalaityn orta», jalpy «öner ortasy» maǧynasyna ie bolǧan. Aralbai balasyna arnalǧan joqtauynda:
Tolyǧyp qairat-aqylǧa
Alqada atyŋ jattalǧan, –
dese, özın tanystyruynda:
Adaida “Bes jüirıktıŋ” bırı bolyp
Alqaǧa tüsken jerde maqtalǧanmyn, –
deidı.
AŊLA. E.V.Sevortiannyŋ sözdıgıne süiensek, qaraşai-balqar, qyrǧyz, qazaq, noǧai, qaraqalpaq, tatar, başqūrt, ūiǧyr tılderınde a:ŋ/a:n: «sana közı, es» [Sevortian E.V. Etimologicheskii slovar tiurkskih iazykov. – M.: Nauka, 1974. S. 767] ūǧymyn beretın derbes söz. Köne türkı sözdıgınde: aŋa – «razumet, ponimat»; aŋla – «ponimat»; aŋlau – «obladaiuşii ponimaniem, razumnyi» [Drevnetiurkskii slovar. – L.: Nauka, 1969. – S. 676] degendı bıldıredı. Armian jazuymen qypşaq tılınde XVI-XVII ǧasyrlarda jazylǧan «Dana hikar sözı» jazba eskertkışınde de aŋ «oila» etıstıgın bıldıredı [Qūdasov S. Armian jazuly qypşaq eskertkışı «Dana hikar sözınıŋ» tılı. A.: Ǧylym, 1990. – 87-bet.]
Olai bolsa, Aralbai aqyn:
Alty jasta aŋlanyp,
Aralastyŋ aqylǧa.
On jasyŋda oi oilap,
On törtte alqa aldynda
Topyraǧyŋ şaşylǧan, –
dep alty jasynan oi oilap, sana közı aşyluyn (Aralastyŋ aqylǧa…) meŋzep otyr. Qazaq tılındegı aŋsyz, aŋqiiu, aŋyraiu tūlǧalarynyŋ ortaq definisiiasy: «essız, esınen aiyrylu» degendı bıldıredı. Iаǧni aŋ+la+n+u – qazırgı ädebi tıl normasynda «belgılı bolu» mänındegı aŋ+da+lu emes, köne türkı tılındegı «aqylǧa kelu, tüsınıktı, zerdelı bolu» maǧynasyndaǧy aŋlanu sözı. Qazırgı tılde «sana, es» maǧynasyndaǧy aŋ tübırınen jasalǧan aŋla tūlǧasy qoldanylmaidy, jyr tılındegı könelık belgı dep tüiemız.
AQPAR. Maŋǧystau öŋırınde biık şyŋnan qūlai aǧatyn sudy, būlaqty aqpar dep ataidy. Jyraularda aqyndyq jüirıktıktı Qarataudyŋ basynan qūlai aqqan, bögese, böget bermeitın aduyndy aqparǧa balau kezdesedı. Aralbai jyrau:
Aqpary ketse, arnanyŋ,
Aidynnyŋ tolmas kemerı, –
dep aqparynan aiyrylǧan (suy tartylǧan, ekpını qaitqan) arna arqyly özınıŋ jalǧyz ūlynan aiyrylǧan qaiǧyly, küizelıstı küiın surettep otyr.
BÜKIRJIK.
Qatyqsyz köje, qara şai,
Bükırjık dertı tabylǧan.
Maŋǧystau tūrǧyndarynyŋ auyzekı tıl erekşelıgın köp zerttegen ǧalym S.Omarbekovtıŋ eŋbegınde bükırjık sözıne «qūrǧūlaq auruynyŋ aty» dep tüsınık berılgen (Omarbekov S. Qazaqtyŋ auyzekı tılındegı jergılıktı erekşelıkter. A.: Ǧylym, 1965. – 120). Jalpy, bükırjık auruynyŋ belgılerı qūrǧūlaq auruyna jaqyn bolǧanmen, jergılıktı tūrǧyndar tılınde bükırjık sözı kūrǧūlaq atauynyŋ ornyna jüre almaidy. Mūnda ekı aurudyŋ atauy da qoldanylady. Bükırjık bolǧan adam boiyn jaza almai, bükıreiıp qalady. Ol – ūzaq uaqyt aq (süt taǧamdaryn) körmegende şaldyǧatyn derttıŋ türı.
Bükırjık tūlǧasy tıldegı bükır syn esımıne -jık – köne morfemasynyŋ jalǧanuynan jasalǧan. -Jık morfemasynyŋ juan variantyn qūbyjyq sözınıŋ qūramynda kezdestıremız. Sol siiaqty «Jerden jık şyqty, ekı qūlaǧy tık şyqty» degendegı «albasty, jyn, şaitan» mänın beretın jık sözınıŋ de bız den qoiyp otyrǧan -jık morfemasyna qatysy bar ma dedık. Olai bolsa, bükırjık sözınıŋ qūramyndaǧy -jık morfemasynyŋ semantikasynda «auru, bäle-bäter, albasty» ūǧymdaryna qatysty miftık sipat jatuy mümkın. Jalpy, Aralbai aqynnyŋ özı de osy dertke ūşyraǧan. Oǧan jyraudyŋ tolǧaularyndaǧy:
Eŋbektei basyp Arekeŋ,
Üiın äreŋ tapqanda…
Arqalap sordan şyǧardyŋ,
Halyqtyŋ bızdei meşelın…
Men – müsäpır Aralbai
Üide jatqan meşelıŋ, –
degen joldardaǧy «eŋbektei basu», «meşel» sözderı däiek bola alady.
DÜR.
Täuekel – erdıŋ ısı-dür,
Er ısımen qor bolmas.
E.Jūbanov dür tūlǧasyn türık (osman) tılınde modaldylyq män tuǧyzatyn -dır affiksımen bailanystyrady: «Qazaqtyŋ halyq poeziiasynda jiı ūşyrasatyn dür şylauynyŋ tüpkı törkını osy -dır affiksıne qatysty boluy tiıs. Alaida poeziia tılınde ol esımderge de tırkesıp kele beredı. Batyrlyq dastandardaǧy:
Men, mendürmın, mendürmın,
Men de özıŋdei keŋdürmın, – bolyp aitylatyn dür öz aldyna leksikalanyp ketken. Odan «dürdei», «dürdiiu» sekıldı tuyndy tübır jasalǧan. Tegınde – dür (-dyr/dır) tūlǧasynyŋ esım sözge jalǧanyp aityluy türkı poeziiasynyŋ ärıdegı nūsqalaryna da tän bolsa kerek» degen qorytyndyǧa keledı (Jūbanov E. Epos tılınıŋ örnekterı A.: Ǧylym, 1978). Joǧaryda keltırılgen kontekstegı -dür şylauy esım baiandauyşpen kelıp söilemdı aiaqtap, tiianaqtauǧa qyzmet etedı ärı kesımdılık maǧyna üstep tūr. Türkı tılıne tän -dyr/dır affiksı keiınnen kömekşı sözge (dür), odan ärı tolyq maǧynaly negızgı sözge (dürdei, dürdiiu) ainaluy mümkın. Grammatikalyq morfemanyŋ leksika-grammatikalyq morfemaǧa ainalu üderısınıŋ ortaŋǧy (ötpelı) satysy jyraular poeziiasynda, sonyŋ ışınde, oǧyztıldı halyqtarmen köbırek qarym-qatynas jasaǧan Maŋǧystau jyraulary tılınde saqtalyp qalǧan bolsa kerek.
DÜREU. Ǧalym Ä.Nūrmaǧanbetov Qazaqstannyŋ batysyndaǧy ru-taipalardyŋ Altai, Moŋǧol töŋıregınde ömır sürgen taipalarmen tarihi tamyrlastyǧynyŋ tıldegı körınısın söz etu barysynda düreu sözınıŋ etimologiiasyna toqtalady: Düreu «tarau, örbu» maǧynasynda Orta ǧasyr jazba eskertkışterı tılınde kezdesedı: X ǧasyrdaǧy jazularda: tory – «proishodit, rojdatsia». XVI ǧasyrdaǧy «Nehdjul-Feradis» qoljazbasynda –tvorit (Iаkub Kemal. Tiurko-tatarskii rukopis XIV v. Nehdjul-Feradis» Simferopl. 1930. 20). Rabǧuzidıŋ «Paiǧambarlar tarihynda: torat- tvorit (Malov PDP M-L. 1951). Türkmen, qaraqalpaq tılderınde de osyndai maǧynada qoldanylady. Altai töŋıregı jäne odan ärı türık halyqtarynda keŋ taralǧan. Iаkuttarda: togo – roditsia, proishodit ot kogo, tuva-kijilerde toro «roditsia», tuva tılınde – töreg: 1. «rodstvennik». 2. «rodovoi», hakas tılınde: törı – «rojdatsia». Moŋǧol toby tılderınde: moŋǧ. «torol» – tuu, qalmaq: törh – «rodit», buriat (moŋǧol govory) türöl – «rodstvennik» dep atalǧan. Iаǧni «törö» sözı türkı-moŋǧolǧa ortaq söz. Kazaq tılındegı düreu, törkın sözderı «törö»-men tamyrlas» (Nūrmaǧanbetov Ä. Qazaq tılı govorlarynyŋ batys toby. A.: Ǧylym, 1965. – 32-bet).
Aralbai jyrauda:
Jaralǧaly jan bolyp,
Düregelı san bolyp.
Jūriiat bolyp düredık,
Äuelde jalǧyz Adamnan
Bır terekten kögerıp,
Būtaǧymyz köbeiıp
Jer jihanǧa taralǧan.
Al Qaşaǧan jyrau:
Atamyz – Alşyn, Qyduar,
Üdıreppız tört baladan, –
dep düreudıŋ ekınşı bır tūlǧasy «üdıreudı» qoldanady. Osyndaǧy düreu de, üdıreu de – bır söz. Dūrysy düreu boluy kerek, al düreudıŋ üdıreu bolyp ta aityluy (auyzşa söileude, jyraular tılınde) tıldegı metateza qūbylysy (d jäne ü). Maŋǧystau jyraularyndaǧy maǧynasy: «tarau, ösıp-önu, köbeiu» degendı bıldıredı.
OZAL. Tüsındırme sözdıkte Maŋǧystau tūrǧyndary tılınde kezdesetın dialektılık erekşelık retınde körsetılgen [QTTS. A.: Ǧylym, 1974. – 7-tom. 78-bet].
Aralbai jyrauda:
Tebırenıp terdık yrzyqty,
Būiyrǧan äuel-ozaldan.
Jalpy, ozal sözı köne türkı tılınen qalǧan taipalyq dialekt. M.Qaşqari, J.Balasaǧūni eŋbekterınde «erte, būrynǧy» maǧynasyndaǧy oza sözı bar [Drev netiurkskii slovar. – L.: Nauka, 1969. – S. 375]. Kuman tılınıŋ sözdıgınde de ozau – «ötken ıs» maǧynasynda [Qūryşjanov Ä., Jūbanov A., Belbotaev A. Kumanşa-qazaqşa jiılık sözdık. Almaty, 1978. – 103-bet].
Ozal sözınıŋ tübırın oz etıstıgımen bailanysty qaraǧan dūrys. Sebebı auyspaly maǧynasynda ozu – «dünieden ötu» nemese «zamany ötu» degendı bıldıredı. Nemese oz etıstıgınıŋ «ozu, būdan būryn, būnyŋ aldynda bolyp ketu» degen qimyldyq mänınen «būnyŋ aldyndaǧy, būrynǧy, ötken» degen mezgıldık mänı tuyndap qalyptasuy mümkın.
Mūrat aqyn būl sözdıŋ azal variantyn qoldanady:
Adyra qalǧyr būl qonys,
Qaiyrsyz eken azaldan [Alqalaǧan äleumet. A.: Jazuşy, 1991. – 107-bet].
Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgınde osy söz: «Azalda – «äzelde», auyzekı tıldegı qoldanys dep berılgen [I tom, 895 bet]. Bız azal sözın ozal tūlǧasynyŋ fonetikalyk varianty dep tüsınemız.
ZYBANNAN ŪŞQYNDAP ŞYǦU.
Aralbai aqynda:
Qaiǧy tolsa qalybyŋa,
Ūşqyndap şyǧar zybannan, –
degen joldar bar. Osyndaǧy qalybyŋa qaiǧy tolu da, zybannan ūşqyndap şyǧu da körkem kestelı ärı maǧynalyq oralymy kürdelı tyŋ frazeologizmder. Aldymen aitarymyz, qalyb sözın arab tılınen engen ädettegı qoldanysymyzǧa etene, – «bır närsenıŋ tūraqty küiı» nemese «bır zatty jasap şyǧaru üşın qoldanylatyn ülgı» degen maǧynalardy beretın qalyp sözımen şatastyruǧa bolmaidy. Būl jerdegı qalyb – arabtyŋ häläb – «jürek» degen sözı [Baranov H.K. Arabsko-russkii slovar. —M.: Russkii iazyk. 1984. S.349]. Eger aldyŋǧy maǧynadaǧy qalyp sözı bolsa, «qalybynan qaiǧy assa» türınde bolu kerek edı (Auyspaly maǧynalarynda «qalypqa tolmaidy», «qalypqa keledı» nemese «qalpynan asady»). Sondai-aq qalyb sözınıŋ atalǧan tırkes qūramynda üşınşı, iaǧni beitarap jaqta qoldanylmai, II jaqta qoldanyluy (I-jaqta qoldanylsa da solai) qalybyŋa qaiǧy tolu dep «jüregıŋe qaiǧy toludy» aityp otyrǧanyn körsetedı (qalyp – abstraktılı, jalpylama ūǧym, jürek (haläb) – naqty zat, onyŋ üstıne, adamnyŋ dene müşesınıŋ atauy).
Sättıǧūl jyraudyŋ qoldanysynda da bar:
Qalybymda tolǧan qaiǧym köp,
Köŋılımnıŋ qoşyn ketırgen [Amanat. A.: Erdäulet, 1996. – 143-bet].
Zybannan ūşqyndap şyǧu degen tırkestıŋ poetikalyq mäiegı zyban sözınıŋ semantikasyna bailauly. Zyban – parsynyŋ 1) tıl, 2) söz, äŋgıme degendı bıldıretın sözı. Bastapqy zattyq maǧynasynan (auyzdaǧy tıl) abstraksiialanyp, türlışe auyspaly, poetikalyq maǧynaǧa ie bolǧan, oǧan mysal retınde parsy tılınde zban sözınen tuyp qalyptasqan bırneşe tūlǧalardy keltıruge bolady: zban nūr – «tıl, söileu, äŋgıme, sözşeŋ, şeşen»; zbandan – «aqyn, bırneşe tıl bıletın adam»; zbandaran – «köp söileitın myljyŋ»; frinzban – «ötırıkşı, suait» [L.Z.Budagov «Sravnitelnyi slovar turesko-tatarskih narechii. S-Peterburg, 1871. – I tom. – S. 603].
Maŋǧystau aqyn-jyraular tılınde «ün, jyr, äuen, äuez» maǧynalaryn beretın poetikalyq qoldanys retınde kezdesedı:
Qaiǧy tolsa qalybyŋa,
Ūşqyndap şyǧar zybannan (Aralbai);
nemese
Äleumet tūrsa antalap,
Ortaŋyzda otyryp
Tarqataiyn qūmardan (Izbas Esımūly).
Qyzylorda oblysynyŋ Aral audanynda zyban ūru tırkesı «älek salu, aiǧai şyǧaru» [QTTS 139] degen maǧynada qoldanylady. Sonda qaiǧy tolsa qalybyŋa, ūşqyndap şyǧar zybannan – «jürekke tolǧan qaiǧy tılmen, ünmen qaiǧy-qasırettı, şerlı jyr bolyp syrtqa şyǧady» degen ūǧymdy beredı. Syrtqa jai şyqpaidy, ūşqyndap şyǧady. Osy jerde joǧarǧy kerneulı toq jıŋışke symnyŋ boiyna syimai jarq-jūrq syrtqa şyǧyp, otty ūşqyn şaşatyny közge elesteidı. Jüregın qaiǧy-qasıret qamaǧan aqynnyŋ tılı de ötkır, jyry da barynşa qaraly, qaiǧyly.
QALAL.
Izdep kelsem basyŋa,
Ataŋa sälem bermedıŋ.
Qalaldan bolǧan asylym,
Aiyrylǧan bızden jönderıŋ (Aralbai «AB» 186).
Parsy tılınde tūlǧasy qalalǧa jaqyndaityn ekı söz bar: helal – «zaŋdy rūqsat etılgen», hälal – «tuǧan aidai, taza, päk» [İslam Jemenei Parsyşa-qazaqşa jäne qazaqşa-parsyşa sözdık. A.: Sanat, 1994. – 267-bet]. Ūiǧyr tılınde halal – «adal» degen söz (Uigur.russ.slov.). S.Naqysbekovtıŋ körsetuınşe, ädebi tıldegı adal sözı Qazaqstannyŋ oŋtüstık govorynda alal bolyp aitylady [S.Naqysbekov Qazaq tılınıŋ oŋtüstık govorlar tılı. A.: Ǧylym, 1982 – 15-bet]. Keltırılgen kontekste qalal sözı «jaŋa tuǧan aidan jaratylǧan» nemese «taza adal, päktıkten jaratylǧan» maǧynasynda alynyp tūr. Qazırgı kündelıktı qoldanystaǧy adal sözınıŋ tüp-törkını parsynyŋ «tuǧan aidai taza päk, zaŋdy» maǧynalaryn beretın helal nemese hälal tūlǧalarynan şyqqan. Oǧan dälel jyr tılınde saqtalyp qalǧan qalal sözı.
QŪLDANU. Būl tūlǧa ū/o, o/ū almasuyna ūşyrap, ädebi normadaǧy qoldanu sözıne balama türde qazaq tılınıŋ batys govorynda kezdesetın dialektizm retınde tüsındırılıp jür. Bıraq ädebi tıldegı qoldanu sözı qol tübırınen şyqsa, qūldanu – qūl tübırınen şyqqan boluy kerek, öitkenı mūnda «paidalanu, tūtynu» maǧynasynan görı «menşıktı etu» ūǧymy basymdau. Aitalyq, Aralbai aqyn:
Jiyrma bes jyl qūldanyp,
Qyzyǧyna qolym sermedım, –
degenınde balasyn jiyrma bes jyl menşıktep, qyzyqtaǧanyn aitsa,
Däuıttıŋ ūly Süleimen,
Aspan men Jerdıŋ arasyn,
Patşa bolyp qūldanǧan, –
dep, eldı ielenıp, bileudı aityp otyr. Sonda ädebi normadaǧy qoldanu sözı men dialektılık erekşelık retındegı (sonymen bırge jyr tılındegı) qūldanu tūlǧalary bır morfemanyŋ (qol, qūl) ekı türlı morftary emes, ärqaisysy derbes morfemalar boluy kerek. Osyǧan ūqsas tıldık qūbylys Maŋǧystau dialektısıne tän ūqsatu jäne oqsatu tūlǧalarynan da baiqalady. Mysaly, Sättıǧūl:
Şaiyryŋ jaqsy köredı,
Oqsauly bairaq alǧanyn, –
dep oqsauly bairaqty – «dūrys, kelıstı jülde» degen maǧynada qoldanǧan. Al Maŋǧystau öŋırınıŋ auyzekı tılınde oqsau, oqsap qalu, oqsatty sözderı «kelısı kelu, kelıstı» degen jaǧymdy maǧynasyna qara ma-qarsy «qatty japa şektıru, büldıru» degen maǧynada da qoldanylady (ol mūny oqsatqan eken).
MŪRADY, MŪRALY.
Bairaqty jerde küresıp,
Talaidyŋ attap basynan,
Būdan da bıttı mūradyŋ.
…Sen düniege kelgende,
Bolynyp edı mūralym.
Bermese Alla qaiyryn,
Men mūrattan aiyrylyp,
Tarqady qoldan qūralym.
Belımdı myqtap taŋǧandai,
Bolyp otyr bügın mūradym.
Maŋǧystau tūrǧyndarynyŋ tılınde: mūraly beru, mūrady bolu tırkesterı «aitqany bolu, degenıne jetu» mänınde qoldanylady. Qalypty qoldanystaǧy mūrat, mūratyna jetu tūlǧalarynan mülde alşaq ketpese de, maǧynalarynda reŋktık aiyrma bary baiqalady.
QYLAP.
Qospasyz naǧyz altynym –
Toŋǧa salsa tosyrqap,
Qaitpady senıŋ qylabyŋ.
Osy qylap sözı altyn, kümıs, bolattan jasalǧan asyl būiymdardyŋ jarqyldaǧan, köz qaryqtyrar sūlulyǧyn, mūqalyp, maiyrylmaityn berıktıgın suretteude qoldanylatyn poetikalyq tūlǧa bolsa kerek. Nūrym jyrau sūlu qyzdyŋ beinesın:
Aq jüzıŋ aq kümıstıŋ qylabyndai,
Moiynyŋ samaurynnyŋ sylabyndai, – dep suretteidı.
JOSPAL (JOSPALDAU).
Artyma üş jyl qarap jaltaqtadym,
Aitar dep oqiǧany jas baldarym.
Jas baldar oqiǧany aitpaǧan soŋ,
Azyraq tyŋdasaŋyz jospaldadym.
Jospal sözı – josy, josyl, josyq negızderımen tübırles. Atalǧan tūlǧalardyŋ taǧy bır nūsqasy – josyn – Alpamys batyr jyrynda bar:
Bereiın saǧan osyny,
Aiuan tılın aŋǧarar
Sözıŋnıŋ jota-josyny.
R.Syzdyqtyŋ eŋbegınde josyn sözı «sözdıŋ jönı», «jön, ret, tärtıp, «ädet-ǧūryp, salt» maǧynalarymen tüsındırıledı (Syzdyq Räbiǧa. Sözder söileidı. A.: Arys, 2004. – 83 b.).
Eldıŋ basynan ötken oqiǧany jyr tılıne tüsırmes būryn Aralbai aqyn tyndauşysyna söz arnaidy: Bır kezde «dudy körse düsırletken düldül» bolǧanymmen, endı jas ūlǧaiyp, «arnasy qaitqan dariiadai tausyla bastaǧan şaqta amalsyz jyrlap otyrmyn. Oqiǧanyŋ josyǧyn aityp otyrmyn» deidı.
Sättıǧūlda:
Mūndai etken ısıŋnıŋ,
Ete almas eşkım jospalyn, –
türınde qoldanylǧan. Olai bolsa, jospal sözı de «äŋgımenıŋ jönı, retı» maǧynasyndaǧy tuyndy zat esım.
EŊSESI KETKEN JÜIRIK.
Eŋsesı ketken jüirıkpın,
Erıksız şauyp būlanǧan.
Jyrau özınıŋ jalǧyz balasynan aiyrylyp, qaiǧymenen zar tökken qalpyn eŋsesı ketken jüirık obrazymen beredı. Ädebi normada eŋsesı tüsu («köŋıl-küiı bolmau, qaiǧyru, jünju») tırkesı bar. Eŋse sözınıŋ derbes, negızgı maǧynasy köne türkı eskertkışterı tılınde de, tuystas türkı tılderınde de «jelke, moiyn, ekı jauyrynnyŋ arasy» maǧynasynda [Qazaq tılınıŋ qysqaşa etimologiialyq sözdıgı. «Kodeks kumanikustıŋ jiılık sözdıgı», t.b. sözdıkter boiynşa] V.V.Radlovtyŋ [718-bet], E.V.Sevortiannyŋ [Etimologicheskii slovar tiurkskih iazykov. – Moskva: Nauka, 1974. – 190 b] sözdıkterınde de negızınen osy maǧynasy körsetılgen. Sevortian eŋse sözınıŋ «küş, qairat» degen auyspaly maǧynasyn da beredı.
Aralbaidaǧy eŋsesı ketken jüirık tırkesınıŋ maǧynalyq astarynda osy auyspaly mänı jatuy mümkın. Nemese būl jerde eŋse sözınıŋ sözdıkterdegı maǧynasy emes, onyŋ uaqyt ötuımen ūmytyla bastaǧan bastapqy ışkı formasy, ışkı mänı tırkestıŋ poetikalyq maǧynasyna negızge alynsa kerek. Sebebı eŋsesı ketu aldymen adamǧa emes, jüirık atqa qatysty alynyp tūr (adamdy jüirık atqa ūqsatu – ekınşı orynda). Būnda «mūqalu, şabysynan jaŋylu, boldyru» degen obrazdy maǧyna bar. Tūlpardyŋ jelkesındegı jaly onyŋ myqtylyǧynyŋ belgısı. Jaly ketken jüirık şaba almaidy. Soǧan qaraǧanda osy tırkestegı eŋse sözı «attyŋ jelkesındegı jaly» mänınde alynbady ma eken degen oi keledı. Nūrym Şyrşyǧūlūlynda:
Bäigeden kelgen boz şūbar,
Mūny körkem körsetken.
Qūiryǧy menen jal bolar,
Jal, qūiryqtan aiyrylsa,
Şūbar şolaq tai bolar [Alqalaǧan äleumet. 68-bet], – degen joldar bar. Osynda «boz şūbardyŋ» qūiryǧy men jaly onyŋ syrtqy körkemdıgınıŋ ǧana emes, bäigeden kelgen jüirıktıgınıŋ, myqtylyǧynyŋ da belgısı, kepılı bolyp tūr. Bäigeden keler boz şūbar men şūbar şolaq taidy salystyra qaraǧanda būǧan köz jetkızute bolady.
Al Aralbai aqynnyŋ:
Eŋseme tüstı auyr jük,
Tarta almai jüktı zorlandym, –
degen joldaryndaǧy eŋsege auyr jük tüsudıŋ «basyna qaiǧy tüsudı» beretın obrazdy ūǧymyna eŋsenıŋ «jelke, moiyn» maǧynasy negız bolyp tūr.
ŞARŞY. Qauma, qūrma, alqa sözderı siiaqty jyraular tılınde «jyr tyŋdauǧa jinalǧan top, öner ortasy» degen maǧynada jūmsalatyn poetikalyq tūlǧa. Aqtan jyrauda:
Mäjılıstı jerge kelgesın,
Täŋırım jel söz bergesın,
Tartpaiyn basym şarşydan
nemese:
Şeşendıktıŋ belgısı,
Alqaly top-şarşyda.
Äleumettı iırıp,
Ügıt aitqan termeden.
[Jyr dariia. Aqtau, 1995. – 155-156-bet].
Aralbai jyrau şarşy sözın «basyna ıs tüsu, basy talauǧa tüsu» degen emosionaldy-ekspressivtı reŋkte qoldanady:
Zamandas aǧam, Qaşeke-ai,
Men – qanaty synǧan qarşyǧa.
Qanatynan aiyrylsa
Qarşyǧa tüser şarşyǧa.
Qaşeke-au, «öleŋ ait» dedıŋ,
Bızdei bır ǧarıp-jartyǧa.
Aralbai jyrau – auyzşa poetikalyq mekteptıŋ ökılı. Auyzşa avtorly poeziiadaǧy uaqyt talqysyna könbei, «qataryn joǧaltpai», jyraudan-jyrauǧa, jyrşydan-jyrşyǧa estafetadai berılıp kele jatqan jädıger sözder jyraulyq poeziianyŋ körkemdıgın berude özındık orny bar poetizmder bolyp sanalady.
Mūndai tıldık jädıgerlıkterdıŋ auyzşa poeziia tılınde ūmytylyp ne özgertılıp, bolmasa tüsıp qalmai, saqtalyp jetuıne bırneşe faktorlar sebep boluy mümkın. Jyraulyq dästür arnaiy mektep bolyp qalyptasqan, ǧasyrdan-ǧasyrǧa halyqtyq mūra retınde maqsatty türde jalǧasyp kele jatqan ūlttyŋ mädeni qory, ruhani bailyǧy bolyp esepteledı. Öner jolyna tüsken adam ūrpaǧyna materialdyq bailyqty emes, söz bailyǧyn mūra etudı köbırek maqsat tūtqan. Sol üşın arnaiy şäkırtter tärbielenıp, öner ortasynyŋ synynan ötkızılgen. Qazaq halqy özınıŋ ata tek şejıresın qalai qasterlep, saqtasa, söz önerın de solai kie tūtyp saqtaǧan.
Jyraulyq mektepter jyr mazmūny men maqamyn ūrpaqtan-ūrpaqqa qasterlep jetkızumen qatar, «jyrdyŋ körkem kestesın» de būzbai keiıngıge jetkızudı qatty qadaǧalaǧan. Būǧan jyrdy jetkızuşılerdıŋ öz käsıbıne adaldyǧymen qatar özındık erekşe qabıletı de ülesın qosqan dei alamyz. Mūndai köne ne kırme, poetikalyq maqsattaǧy sözder qarapaiym tyŋdauşyǧa tüsınıksız bolyp körıngenmen, sol jyrşylyq mekteptıŋ ökılı üşın (dästürdıŋ jalǧastyǧy mezgılge baǧynbaidy) poetikalyq dästürlı, tüsınıktı söz boluy da mümkın. Sebebı jyrşylyq tanymǧa tän mentaldyq bılım, dünienıŋ tanymdyq beinelenuı jyraulyq ürdıs üşın ortaq boluy kerek. Onsyz keiıngı jyraular men (Sättıǧūl, Ybyraiym ahun, t.b.) aldyŋǧy tolqyndardyŋ (Abyl, Nūrym, Qalniiaz, t.b.) arasyndaǧy poetikalyq «şynjyr» üzılgen bolar edı.
Bibaişa NŪRDÄULETOVA,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Ş.Esenov atyndaǧy Kaspiai memlekettık tehnologiialar jäne injiniring universitetı,
Aqtau,
«Ana tılı».
