Semei topyraǧyna tabany tigen jazuşy, jihanger, ǧalym bıtkennıŋ düniege aty mäşhür bop şyǧa keletın ädetı. F.Dostoevskiidıŋ «Ölı üiden jazylǧan hat» şyǧarmasy jaŋylmasaq tura osy qalada düniege kelgen syŋaily. Qazırgı tılmen aitqanda Şoqannyŋ ǧylymi jobalarynyŋ negızı osynda oilastyryldy. «Abai jolynyŋ» elesı tura osy şaharda qylaŋ bergenı aitpasa da belgılı. Qasiettı jerdı kielı oilar iekteitınıne Tynyştyqbek Äbdıkäkımūlynyŋ myna jazbasy aiǧaq bola alady-au. Senbeseŋız, oqyp körıŋız.
Bızdıŋ qolǧa qalam alǧandaǧy basty maqsatymyz – «üştūǧyrly Tıl» saiasaty» atalmyş memlekettık mädeni baǧdarlama jönınde öz közqarasymyzdy bıldıru. Bırden aitaiyq, bız «üştūǧyrly Tıl» formulirovkasynyŋ «abrakadabralyǧyna» da; «üştūǧyrly Tıl» mäselesınıŋ nelıkten saiasat sanalatyndyǧyna da arnaiy toqtalyp jatpaimyz. Saiasat – äleumettık ǧylymdardyŋ arsyzdyqsyz eş mümkın emes eŋ bır jeksūryn salasy. Onyŋ köptegen türlerı bar: «aldanyş» (özın- özı aldap jūbatu) maşyǧy; sanaly türde qulyq-sūmdyqqa qūrylar ideologiia; «Alyp Alaŋǧasarūly Alyp Arsalaŋ» (Arsalaŋ: Iiesıne erkelegen ittei ersı jairaŋdaǧyş aşyqauyz aqymaq) atalmyş aŋqautobyrlyq psihozdan qozdanatynbūqaralyq elıkpe-elırme äreket, t.b. Soŋǧysynyŋ öte qauıptı ekendıgın «Orys – oiyna kelgenın ısteidı, Qazaq – Orystan körgenın ısteidı», «Aŋqau aŋdamaidy, Äŋgüdık tyŋdamaidy» naqyldary aityp tūrady. Al, saiasatker ūstanymy: «bır sausaqty ışke bügıp qalu». Bız saiasatpen ainalyspaimyz. Sondyqtan, Ūlttyq Tıl turaly eŋ taǧdyrly mäselelerdıŋ qoǧamda osy künge deiın talqyǧa mülde tüspegen teologiialyq, mistikalyq, teleologiialyq, etnologiialyq, psihologiialyq, t.b. qyrlaryn säl-säl bolsa da aşa tüsu üşın, maqalamyzdy Tıldı qūdai körıp, kult tūtynǧan köşpelı dana babalarymyzdyŋ Haq Dünietanymy negızınde jazuǧa tyrysqandyǧymyz sebeptı, aitar äŋgımemızdıŋ ruhani köne qūndylyqtarymyzdan eş habary joq, ony tanyp-bıluge de eş qūlqy joq, ärı el erteŋıne de öte soraqy türde bei-jai qaraityn oisyz jandarǧa ūǧynyqty häm jaǧymdy bolmasyn da eskerte ketkımız keledı.
Qoş, paida boluyna Elbasymyzdyŋ osydan bes jyl būrynǧy inisiativasy zor yqpal etken «üştūǧyrly Tıl» saiasatynyŋ ideialyq negızı Elbasymyzdyŋ «Jaŋa älemdegı Jaŋa Qazaqstan» atty Joldauynda:
«Qazaqstan halqy bükıl älemde üş tıldı paidalanatyn joǧary bılımdı el retınde tanyluǧa tiıs. Būlar: qazaq tılı – memlekettık tıl, orys tılı – ūltaralyq qatynas tılı jäne aǧylşyn tılı – jahandyq ekonomikaǧa oidaǧydai kırıgu tılı».
Sonymen, «üştūǧyrly Tıl» («jalpyǧa bırdei üştıldılık») saiasaty öz qareketın bastap ta kettı. Mädeni-äleumettık baǧdarlamasy o r y s t ı l d ı Joǧarǧy Bıilıgımız tarapynan qolǧa alynyp, «özınşe mänerde» tüzılgen memlekettık osy eksperiment-nauqannyŋ mazmūny – «ūrpaqty ü ş jasynan bastap, jappai, üş tılde bırdei oqytyp, tärbieleu». Būdan mynadai sūraq tuyndaidy: «osyndai «balabaqşalyq eksperimentpen» bastalyp ketken «köptıldılık» saiasatynyŋ bolaşaqtaǧy nätijesı qandai bolmaq?». Oǧan jauap beru üşın, aldymen «TIL degenımızdıŋ özı ne ia kım?» degen sūraqqa jauap bermek kerek. Ärine, Tıl turaly «akademiialyq» jan-jaqty anyqtamalar qai-qai tüsındırme sözdıkterde de bar. Sondaǧy eŋ basty ärı öte maŋyzdy tūjyrym: «Tıl – kommunikativtık häm ekspressivtık qūral, qoǧamdyq qarym-qatynas qūraly». Būǧan qanaǧattanu qiyn. Sebebı, Tıldı «qajettı qūral» dep tanu dūrys bolsa, onda Ony «qaterlı qaru» dep te tanu kerek. Öitkenı, TIL – jasampazdyǧy da, joiympazdyǧy da joidasyz ruhani tylsym qūbylys. Tılmen adamdy baqytty etuge de, auyrtuǧa da, emdeuge de, öltırıp jıberuge de; tıptı, älgınde ǧana ölgen adamdy, «Dem salu» arqyly, qaita tırıltıp aluǧa da äbden bolady.
Sonymen, Tıl degenımız ne ia kım? Mūny qarapaiym köpşılıkke jan-jaqty, tübegeilı tüsındıru üşın, ata-baba dünietanymynan aptalap därıs oqu qajet. Sondyqtan Tıl jaryqtyqty būl maqalada qarapaiym türde qarastyruǧa tura keledı. Mysaly, bızdıŋ «Tıl» dep jürgenımız – ony on türlı on sezım müşesı bar Aqyl-Estıŋsyrtqy ortaǧa söileuı. Al, Aqyl-Es – «ö z ı ş ı n d e de söilei alatyn» ǧajap. Ondaǧy «söilener» ärbır «Söz» – «tüpnūsqa» OI. Syrtqy ortaǧa söilenu üşın, Ol äuelı «aǧymdaǧy» OI beinesıne enedı. Ol öz kezegınde, SÖZ (Abaişa aitqanda, «auyzdan şyǧa, öŋı qaşatyn Köŋüldegı körıktı Oi») keipınde de, IS(sanaly qimyl-äreket türındegı Oi) keipınde de tırlık ete alady. Tüpkı ülgısı –JÜZE (tüpkı nätije türındegı Oi). Sonda k e r ı t r a n s f o r m a s i ia l y qmyna köne b e s t ı k aiqyndalmaq:
RUH basqarymyndaǧy ES: aǧymdaǧy Oi Söz → Is → Jüze.
Al, «tüpnūsqa» Oi bolsa da, «aǧymdaǧy» Oi bolsa da, kez kelgen Oi – dybyssyz söilenetın Söz. Demek, Adamnyŋ Oiy – qarıpsız, dauyssyz Söz. Iаǧni«Allanyŋ Sözı – qarıpsız, dauyssyz» (Abai) bolatyny sekıldı, Adamnyŋ Sözıde – qarıpsız, dauyssyz. Adamnyŋ ıştei Oi oilauynyŋ – «Aqyl-Es retınde, «tılsız Tılmen söileuı» bolyp tabylatyndyǧy da sondyqtan. Alaida, k v i n t e s s e n s i ia (besınşı bolmys) retındegı Estıŋ özı öz betınşe oilai da, söilei de almaidy. Ony s a n a l y t ü r d e oilantyp-söilentıp tūratyn Patşa-Qūdai-Iie-Bıi bar.
«A l t y n ş y» keremet. Ruh degenımız – sol «Bıi». «Bıi» bolatyn sebebı, Ol – bıilık Iiesı. Bıilık Iiesı retındegı Ruh – Estı, Es – Tıldı söiletedı. «Tıl – Ruhtyŋ Sözı häm söilep tūrǧan Ruhtyŋ Özı» ekendıgın bızge osylaişa tüsınbek abzal. Desek te, Aqyl-Estıŋ eşqandai Ruhsyz-aq, öz betınşe «söilei beretın» kezderı de bolady. Onyŋ olaişa «söileuı» – Ruh basqarymy arqyly sanaly türde «söileu» emes, betaldy ylaǧyp «söileu». Ondai Es – «anarhiia», iaki «baǧusyz, betımen ketken jūrttyŋ sor tırlıgı». Mäselen, oilanudy doǧaryp, tättı ūiqyǧa bas qoia qalǧyp bara jatqan adamǧa, keide avtomatty türde, öz Esınıŋ solaişa «ylaǧyp söilenılgen Sözderı» (basqarusyz Oilary) «saŋq-saŋq dybystala» estılıp qalyp jatady. Iаǧni ūiqymen «qaraŋǧylanyp» bara jatqan Es ışınde qandai da bır «bögde adamdar» kädımgıdei «söilep jüredı». Bıraq ol Oilardyŋ «tılsız Tılmen söilenuşı» sol sözdık ülgılerın estitın «apparatyŋyz» kädımgı qūlaq emes – qalǧyp bara jatqan Ruh. Ūiqyda jatqan adamnyŋ sandyraqtauy da, Tüs körudıŋ fantasmagoriialyq köptegen türlerı de (Tüstı köretın de kädımgı köz emes –«Töbeköz»-Ruh) – Estıŋ Ruh basqarymynan tys sondai ylaqpasynan. Özınıŋ ūiqyda körer Tüsın de ädemı basqara alatyn kemel Ruh – Aian Tüsterdı de köre alatyn qabıletke ie. Eger Ruh dertke duşar bolyp, Özınıŋ basqaruşy ıielık funksiiasynan aiyrylar bolsa, ondai adam öŋınde de ne bolsa sony albaty söilei beredı. «Jyndy-esalaŋ».
Aita bersek, RUH pen ES (iaki JAN; Ruh ta «Jan» dep atala beredı) jäne TILturaly söz – qisapsyz. Ökınıştısı sol – bız qazır, m ū q y m
a d a m z a t bolyp, R u h pen J a n n y ŋ (iaki Aqyl-Estıŋ) nendei ǧajaptar ekendıgın tanudan müldem qaldyq. T ı l d ı ŋ de nendei keremet ekendıgın bılmeitındıgımız sondyqtan. Al, bızdıŋ köşpelı ata-babalarymyz sonyŋ bärın bılgen. Mysaly, «Tıl – Estıŋ (Adam-Ruhtyŋ) on ekı müşesınıŋ bırı» (mūnyŋ bertıngı hristiandyq jalǧandyqtaǧy personifikasiiasy: «İuda – İisustyŋ on ekı şäkırtınıŋ bırı»). Jaǧymsyz sipatynyŋ bır formulasy «Basqa päle – Tılden»maqaly bolyp tabylatyn mūndaǧy «Tıl» – auyz quysyndaǧy kädımgı tıl, s ö i l e u müşesı. Qol-aiaq – ı s t e u müşesı. Osy ekı müşe häm «o i l a u müşesı» retındegı Estıŋ (Myidyŋ) qyzmetın qosa atqaratyn Ruhtyŋ s e z ı m d ı k on müşesı –«ADAMNYŊ ON EKI MÜŞESI» atalady. Bız būl «on ekı»-degı joǧarǧy «tört Köz»(Jürek, Ökpe, Emşek jäne kädımgı Köz) ben tömengı «alty Köz»-dı de, «Ruh Közı»(Abai men Şahkerımşe, «Oi Közı», «Aqyl Közı», «Jan Közı») retındegı jalǧyz«Töbe Köz»-dı de (ekınşı atauy: «Töbetesık»), hristiandyqty da taldap jatpaimyz. Bıraq «Töbeköz + on Köz» ǧajabyna qatysty aŋqymalyq köne danalyqtardyŋ myna bır parasy ūdaiy esımızde bolsyn: «Tört Köz». «Tört Közı – tügel». «Törteuı tügel (tört Közı kemel) bolsa, Töbedegı (Töbeköz) köredı; altauy (alty Közı) ala bolsa, auyzdaǧy (Söz-Tıl) öledı».
Mūndaǧy «törteuı tügel bolsa, Töbedegı köredı» türınde aitylatyn «tört Köz + Töbe Köz» (4+1) bırtūtastyǧy «bes – beresı» atalsa, «alty baqan – alauyz»sanalatyn «alty ala Köz» «alty – alasy» atalady.
Būl qaǧidalardyŋ öztanymdyq köne mänısterın de bız ärtürlı joramaldarǧa salyp, äbden büldırıp boldyq. Öitkenı, «Qazaq Tılınıŋ Özın bıluşı joq, mänısın bıluşı de joq. Būrynǧy ata-babamyz Qazaq Tılın tegıs bıluşı edı, mänısın de tüsındırıp aityp otyruşy edı. Sondyqtan bärı ä u l i e bolyp, aitqany aitqanyndai kelıp otyruşy edı» (Mäşhür Jüsıp. Şyǧarmalary. 9-t. Pavlodar – 2006. Qūlyq turaly. 295-b.).
«Tıl – Ruh basqarymyndaǧy Aqyl-Es («Bastaǧy Baq» ia «Bastaǧy Sor»)älemınen ūşyp keletın habarşy Perışte». Mūndaǧy «Tıl» – «qanatty Qonaq-Söz». «Sözge qonaq beru», «Sözge qonaq bermeu», «qanatty Söz» tırkesterı sony bıldıredı. «TIL – Ruhtyŋ Sözı häm söilep tūrǧan Ruhtyŋ Özı» degendı osylaişa da tüsınemız. Iаǧni Tıl degenımız – söilep tūrǧan Es, Es degenımız – söilep tūrǧan Ruh. Būdan «Ruh = Es = Tıl (Söz)» teŋşebı anyqtalady.
«Tıl – Aqyl-Es älemınen ūşyp keletın habarşy Perışte» tanymynyŋ basty bır köne formulasy: «Bas – Baq, auyz – darbaza, Söz – samal». Samal degenıŋız – jūpar jel. Babalarymyz ertede jeldı «Jyn» sanaǧan (Mahmūt Qaşqari. «Türık sözdıgı»). Demek, atalmyş naqyldaǧy «Söz – samal» degendı «Söz – jūpar Jyn» dep te ūqpaq läzım. «Jūpar Jyn» degenımız – Aŋqyl («AN+Q+ŪL»; jūpar leb; küntektı-aspantektı Jūpar Perışte-Ūl) keremetı: «Bas – Baq, auyz – darbaza, Söz – Aŋqyl».
«TIL – Ruhtyŋ Sözı häm söilep tūrǧan Ruhtyŋ Özı» degennıŋ kezektı bır mänısı osyndai köne tanymdar arqyly da kämıl aşylmaq. Sondai-aq, «Samal-Söz»(jūparjeldı Jyn-Söz), iaki «Jel-Söz» degen ūǧymnyŋ asa qasiettı ūǧym ekendıgın bılu üşın, ejelgı Jyraular men erterektegı arqaly Aqyndar poeziiasyn da zerdelep oqu kerek bolady. Al, «Samal-Söz», iaki «Jūpar Jyn-Söz» degennıŋJūpar Ruh (IS) ekendıgın bız maqalanyŋ soŋynda tüiındemekpız.
«Bas – Baq, auyz – darbaza, Söz – samal» naqylynyŋ qazırgı qazaq qoldanatyn jarymjan ülgısı: «auyz – darbaza, söz – samal, qūdai ūrǧanǧa ne amal?»(Qazaqtyŋ maqaldary men mätelderı. QMKÄB. Almaty. 1959. 81-b.). Şynynda da «qūdai ūryp», naqyldaǧy qasiettı «Bas – Baq» (BAQ: Jūpar Ruh pen Jūmaq Es-Aqyl) ūǧymyn da mülde ūmytqan bızdei paqyrlarǧa ne amal endı.
Jalpy, joǧaryda aitylǧandardyŋ bırde-bıreuın dūrys ūqpauymyzdyŋ ia ūqqymyz kelmeuınıŋ sebebı – baǧzy köşpelı dana babalarymyzdyŋ Tıldı qūdai körıp, kult tūtynǧandyǧynan soraqy türde beihabarlyǧymyzda. Al, onyŋ sebebı – halqymyz bastan ötkergen soŋǧy ekı myŋ jyldaiǧy tarihi taqsyretter men keiıngıbodandyq kesırınen tuyndaǧan kembaǧaldyq kompleksı. Bız solaişa mäŋgürttendık. Onyŋ üstıne, «Asyly, Qazaq Tılı – jūmbaq: ne aitsa, bärınıŋ şeşuı bar; şeşuın bıluge tyrysu kerek» (Mäşhür Jüsıp. Şyǧarmalary. 9-t. Pavlodar. 2006 j. Qūlyq turaly. 315-b.). Mūndaǧy «jūmbaq» («JŪM+b+AQ»;taina; zagadka) sözınıŋ M+b simbiozy arqyly özgere tüzılgen «JŪMAQ» (Rai) Sözı ekendıgın eskersek, Qazaq Tılınıŋ «Jūmaq Tılı» («Basynda Baǧy bar» Eldıŋ Tılı)ekendıgı de aiqyndalmaq. Iаǧni «Bas – Baq, auyz – darbaza, Jūmaq Tıl – Aŋqyl».Ata-babalarymyzdyŋ Aŋqyldaq (jūparperışteşe qoş oilaityn, qoş söileitın adal jan) bolǧandyǧy da sodan.
Babalarymyzdyŋ Tıldı kult tūtynuy – kemel Aqyl-Estı, dana Ruhty kult tūtynu. Dana Ruhty kult tūtynu – El parasattylyǧynyŋ täŋırlık kepılı. Tıldı kult tūtynǧan, Ataly Sözge toqtai bılgen parasatty Eldıŋ iurisprudensiiasynyŋ formulasy: «Erdıŋ qūny – ekı auyz Söz»; Ataly Sözdı ardaqtaudaǧy keŋpeiıldılıgınıŋ formulasy: «Aldyŋa kelse, – Ataŋnyŋ qūnyn keş!». Tıldı, Sözdı qasterleude k ö ş p e l ı babalarymyzǧa ǧana tän bolǧan mūndai arlylyq pen märttık (ruhani rysarlyq) fenomenı özımız qazır essız eltıp jürgen «ö r k e n i e t t ı otyryqşy elderdıŋ» qai-qai zamanda da üş ūiyqtasa tüsıne kırgen emes. Olardyŋ sot prosesterınıŋ, köp jaǧdaida, bıtıp bolmaityn «azaly prosessiiaǧa» ainalyp ketetındıgı de – sol, Ataly Söz söileter Parasattyŋ joqtyǧy – bır, Ataly Sözge jügındırer Ar-Ūiattyŋ joqtyǧy – ekı, Köşpelıge tän keŋpeiıldılıktıŋ joqtyǧy – üş. Ataly Söz demekşı, «Ataly Söz», «Ataly Sözge toqtau», «Ataly Sözge arsyz ǧana toqtamas», «Söz Atasy», «Atasy tegın Jel Söz», «Atasy arzan qara Söz», «Söz Sözge kelgende aitylmasa – Sözdıŋ Atasy öledı», «Tügel Sözdıŋ Tüp Atasy», t.s.s. türlerde bastalyp beretın köne frazeologizmder men maqaldarda ne qūpiia jatqandyǧyn da özge tügıl, özımız aita almaimyz. Eger, Tıl tırlıgındegı «Ata» kategoriiasyna oraiǧy osynau naqyldar men tırkesterdıŋ syryn ūqsaq, olardaǧy köptegen metafizikalyq qūbylystar zaŋdylyqtarymen qatar, qazırgı «Ana Tılı» dep jürgen Tılımızdıŋ atamzamannanATA TIL bolyp eseptelgendıgın de naqty bıler edık. Al, atamzamannan kele jatqan A t a k u l t ı n e oraiǧy «Kün-Ata» (kerısınşe, «Jer–Ene»), «Ata Jūrt», «Ata meken», «Ata qonys», «Ata joly», «Ata salt», «Ata dästür», «Ata mūra», «Ata käsıp», «Jetı Ata», «Arǧy Ata», «Bergı Ata», «Ata saqal», «Ata dos», «Ata Balasy», «Söz Atasy», «Su Atasy», «Jol Atasy», «Küş Atasy», zoomorfizmdık «Bes Ata», t.s.s. türlerde bastalyp berer sansyz «a t a l y q» ūǧymdardyŋ (ata-babalarymyzdyŋ jauynyŋ özı de jai jau emes – «Ata jau», kegı de jai kek emes – «Ata kek») basty bırı bolyp tabylatyn ejelgı «ATA TIL» ūǧymynyŋ «Ana Tılı» türınde kerı transformasiialanuynyŋ basty sebebın ejelgı a t a l y q Ūlt Ruhynyŋ, kerketken zamanalar kesırınen, kele-kele «q a t y n b a s ş a l a n y p ketkendıgınen» ızdeu qajet. Mänısı alda aitylar formulasy:«Kej Ege+ (QATYNBASŞY RUH) +Qoş Ege». Mıne, tabandatqan jüz on jyl boldy,«Jalyn men Ottan jaralǧan Sözdı ūǧatyn qaisyŋ bar? (Abai) sūraǧyna bükıl qazaq bolyp bır tūşymdy jauap qaitara aldyq pa? Joq. Ūly Baqsy babalarymyz S ö z d ı ŋ (Oidyŋ) qūdyretımen «kün jailatqan» (Tabiǧatty basqarǧan). Būl tūrǧyda «Oqyǧan – qara sudy terıs aǧyzar, oşaqqa qara tastan mai tamyzar» naqylyn da tura maǧynasynda tüsıngen abzal. «Dem salu», «Tıl tıiu», «Segızqyrly ötkır Söz» («Ölöŋ – segızqyrly peren-myltyq». Aqyn Mädelı Jüsıpqojaūly), tırkesterı men «segız tūtam Jar-Sadaq – sekırgen aŋdy sūlatar, segız qyrly ötkır Söz – aqyrǧan Erdı qūlatar»; «qaharly Söz – qamal būzar» syndy sandaǧan maqaldardaǧy mistikalyq tylsym ǧylymdardan da jūrdaimyz. «Qazaq Tılı – jūmbaq: ne aitsa, bärınıŋ şeşuı bar; şeşuın bıluge tyrysu kerek». Mysaly, soŋǧy naqylda Sözdıŋ rezonanstyq joiqyndylyǧy aitylyp tūr. Jasampaz da joiympaz Sözdıŋ (Tıldıŋ) «Tılı kemel damyǧan» degen elderdıŋ bırde-bıreuınıŋ tıl ǧylymynda joq «se-
g ı z q y r l y l y ǧ y» turaly ämbebap tanymnyŋ astarynda da bükıl älemge älı künge deiın beimälım taŋǧajaiyp ǧylymdar bar. Dana babalarymyzdyŋ Jūmbaq-Jūmaq Tılıne eş män bermei, sanamyzdyŋ müldem qaraŋǧylanyp qalǧandyǧy sonşalyqty, tarihy jyl sanauymyzdan arǧy zamanalarǧa ketetın «Tügel Sözdıŋ Tübı – bır, Tüp Atasy – Maiqy Bıi» (analogy: «tügel Sözdıŋ Tübı – bır, Tüp Atasy – Jūpar-dür») mätelındegı «MAIQY BII» Märtebesın de, künı-keşe ǧana ejelgı «KÜN+TAU» [«Kün+Tau» körkemtanymynyŋ analogtary: «Bas+Dene», «Han+El», «Kün+Älem» (O Dünie + Bū Dünie), «Täŋırı+Kosmos»] kultıne oraiǧy «Tau basyna Han köteru» atalmyş köne inaugurasiia boiynşa, Esugeiūly Temujındı atamzamanǧy «Jan Ös» («Şan g+Ös»; Duh-Duşa – Solnse) Märtebesıne ylaiyq «Kün-Han» sailaǧan Töbe Bıilerdıŋ bırıne ǧana telıp, tüpkılıktı mörlep qoidyq. Ädıletınde, atalmyş ejelgı mäteldegı «Tübı (Tegı) bır – tügel Söz» degenımız –«Qūdyret Künnıŋ, iaki Künderdıŋ Künınıŋ Iiesı retındegı Tüp Täŋırınıŋ şetsız-şeksız Sözı» bolyp tabylatyn jaryqtyq Kos-
mos. Al, «MAIQY BII» märtebesındegı «MAIQY» (tübırı: «Ūmai»; «Bai» ülgısı de bar) komponentı – «Söz ataulynyŋ Qūdyret Iiesı» retındegı Tüp Täŋırınıŋ, iakiQūdyret Ruhtyŋ könedegı bır atauy. «BII» komponentı – Bıileuşı retındegı Qūdyret Ruhtyŋ myŋ san köne tituldarynyŋ bırı ǧana. «Baqşy» («Baqsy»),«Jaqşy» («Jaqsy»), «Ös» («A+b+z»), «Jan Ös» («Şyŋǧys»; Duşa – Solnse),«Ös-Ön» («Ūzan»), «Şaş Ön («Şeşen»), «Iam Ön» («Şaman»), «Aq Ön» («Aqyn»; «Agni»; «Ogon»), «Jan» («Han»; «Qahan»), «Jaratuşy Yra» («Zaratuştra», «Zoroastra»; Tvores – Solnse), «Jan Yra» («Täŋırı». Duh – Solnse), «Kün Bıi»,t.s.s. bolyp kete baratyn ondai myŋ san tituldar ertede «Kün-Estı basqaruşy Söz Iielerı» retındegı Qūdai-Ruh ataulyǧa ortaq bolǧan. Iаǧni «Kün+Töbe» («Kün+Tau» ūǧymynyŋ analogy) kultı boiynşa, «Kül Töbe» («Kültöbe»), «Jai Töbe»(«Taitöbe»), «Ūmai Töbe» («Maitöbe»), «Mar Töbe» («Martöbe»; «Märtebe»sözı osy ataudan), t.s.s. atalmyş Kündık qasiettı Töbeler basynda, Eldıŋ «Kün-Basy» bolyp b ı i l ı k aitar Bıilerdıŋ bırı retındegı esımı belgısız üisındık «Töbeiūly» Töbe Bıidıŋ de, odan myŋ jyl būrynǧy «Mänūly» Töbe Bıidıŋ de Bıi kultıne («BII+BIIIK) oraiǧy «MAIQY BII» Märtebesınıŋ mänısı – «TöbeKözı» aşylǧan Olardyŋ «BIIIK»-Kosmos töbesındegı Maiqy BII» retındegı Tüp Täŋırınıŋ jerdegı «ökıl-elşısı» sanalǧandyǧynda. Tüpkı bıilık – «Qūdyret BII»retındegı Tüp Täŋırınıŋ qūzyrynda. «Bıilık» («BII+lık»: Bıi qūzyry) terminınıŋ de«BII» (qūzyrly ädıl Söz Iiesı) Märtebesınen şyǧatyndyǧy sodan. Demek, köneden kelıp jetken «Tügel Sözdıŋ Tübı – bır, Tüp Atasy – Maiqy Bıi» naqylyn dūrys ūqpaq kerek:
«Kosmostaǧy dättık-zattyq şeksız qūbylystardyŋ («Sözderdıŋ») Tegı – bır, Tüp Atasy – «Maiqy Bıi» atalmyş Tüp Täŋırı»
Maqala kölemı şekteulı bolǧandyqtan, «Qūdai-Kün + Tau-Älem» kultıne oraiǧy osynau «BII+BIIIK («BII+ık»: Bıige arnalǧan qasiettı joǧarǧy oryn) nemese «BII+BIILIK», «BII+BIIE» kultterın de taldap jatpaimyz. «BII» märtebesı – öte köne Märtebe. Desek te, köşpelı baǧzy babalarymyzdyŋ Tıldı nelıkten kult därejesıne kötergendıgınıŋ täŋırlık tüpkı mänısın, meilı, ekı auyz sözben bolsa da, naqtylap aita ketpek kerek. Mäsele tömendegıdei.
Tüp Täŋırı – Qūdyret Ruh. Jūpar Iie. Onyŋ basqarymyndaǧy taŋǧajaiyp nūrlyQūdyret Es-Aqyl – Qūdyret Kün (tegınde, Kün ataulynyŋ bärı – Es-Aqyl), şeksız Kosmostyŋ taŋǧajaiyp jasampaz «iadrosy». «Janymyz (Ruhymyz. – T.Ä.) – Künnen kelgen Nūrdan…» (Şahkerım) postulatyna süiensek, Tüp Täŋırı basqarymyndaǧy sondai Qūdyret Künnıŋ Nūrynan (emanasiia – Ö l ö ŋ k ı d e n) şet-şegı joq Kosmostyŋ ūdaiy taralǧy-jaralǧy bolyp jatqandyǧy aiqyndalmaq. «Ruh=Es=Tıl (Söz)» teŋşebın eskersek, Kosmos degenımız – Tüp Täŋırınıŋ «Qūdyret Künnıŋ Nūry» türınde «söileumen» bolatyn ūşy-qiyrsyz Sözı». Ol «Sözderdıŋ» jüzege asqan eŋ kemelderı – qisapsyz Kün Jüielerı. Solardyŋ bırı – Ortaŋǧy Ruh (Qoş Bıt – «Gos Pod»; «Ortaŋǧy Täŋırı») basqarymyndaǧykädımgı Kün Jüiesı. «Janymyz – Künnen kelgen Nūrdan, tänımız – Topyraq pen Sudan» (Şahkerım) postulatyna orai, «Ortaŋǧy Täŋırı» basqarymyndaǧy kädımgı Künnıŋ N ū r y n a n («Jalyn men Ottan jaralǧan Sözden») jerbetındık Tabiǧat (basty sipaty OT: Ösımdık Älemı) taralǧy-jaralǧy boluda. Iаǧni jerbetındık Tabiǧat – Ortaŋǧy Täŋırınıŋ, bızdı tıkelei Jaratuşy Qoş Bıttıŋ kädımgı Kün Nūry türınde «söileumen» bolatyn ūşy-qiyrsyz Sözı». Ol «Sözderdıŋ» eŋ kemelderı – «Kışı Täŋırı» bolyp tabylatyn adamdyq kemel Ruhtar. Är «Kışı Täŋırı» (Qoş Ege) öz basqarymyndaǧy «Kışı Künnıŋ» («Aqyl degen – ölşeusız bır jaryq Nūr». Şahkerım) Nūry türınde, kädımgı qisapsyz Sözdı (Tıldı) jaratumen bolady. Qysqasy, baǧzy köşpelı babalarymyzdyŋ Tıldı kult tūtynǧandyǧynyŋ mänısı olardyŋ «Sözdı jaratuşy jäne Söz» kultı jaiyndaǧy köne kemel tanym-senımınde jatyr:
«Qūdyret Künnıŋ Iie-Qūdai-Ruhy (Tüp Täŋırı-Adam) – «qisapsyz Söz» retındegıKosmosty; «Ortaŋǧy» Künnıŋ Iie-Qūdai-Ruhy («Ortaŋǧy» Täŋırı-Adam) –«qisapsyz Söz» retındegı jerbetındık Tabiǧatty; «Kışı» Künnıŋ Iie-Qūdai-Ruhy («Kışı» Täŋırı-Adam) kädımgı qisapsyz Sözdı üzdıksız jaratumen-taratumen bolady».
İä, tanyǧymyz kelsın-kelmesın, bärıbır, «ierarhiialyq bailanystaǧy bırtektı üş Qūdai-Adam» (ÜŞ BAQ) bar. «Sözdı tanu – Özdı tanu» ūǧymynyŋ analogy retındegı «Sözıne qarai, Kısını al» (Abai) postulaty boiynşa, kädımgı SÖZ-Tıldı qasiettep tanyp-bılu arqyly – «Kışı Qūdai-Adamdy»; jerbetındık «SÖZ»-Tabiǧatty qasiettep tanyp-bılu arqyly – «Ortaŋǧy Qūdai-Adamdy»; «SÖZ»-Kosmosty qasiettep tanyp-bılu arqyly, «Tübı bır – Tügel Sözdıŋ» Tüp Atasy»retındegı «Qūdyret Qūdai-Adamdy» tanyp-bıluge bolady. Ortaq mänısı «Söztanym – Qūdaitanym» bolyp tabylatyn osy Tanym Ǧylymdarynyŋ jalpy retı:«Söztanym (Tıltanu) → Öztanym (Adamtanu) → Tabiǧattanu → Küntanu → Kosmostanu → Täŋırıtanu». Osynyŋ özı – «Söztanym+Bestanym» (BESTANYM: Öztanym Tabiǧattanu Küntanu Kosmostanu Täŋırıtanu)»hikmetı. Iаǧni «Bestanymnyŋ negızı – Söztanym» degen söz. Sondai Tanym Ǧylymdary arqyly tanylatyn «ierarhiialyq zaŋdylyqtaǧy bırtektı Qūdai-Adamdar» retındegı üş Ruhtyŋ sinonimiialyq basty «Esımderı» de belgılı: JŪPARIIE («Jaffar» Iie), QOŞ BIT («Gos Pod») jäne QOŞ EGE. Üşeuınıŋ de ortaq maǧynasy – «q o ş- jūpar aŋquşy QŪDAI IS» (IS: Jūpar Ruh – Jūpar Tek).
Osynau ÜŞ BAQ jasampazdyqtarynyŋ analogiialyq bestıkterı:
QŪDYRET KÜN → Ölöŋkı → Uaqyt → Qozǧalys → Keŋıstık (Kosmos)
↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓
ORTAŊǦY KÜN → aǧylǧan Nūr → Aua aǧyn → Su Topyraq (Jer)
↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓
KIŞI KÜN (ES) → aǧymdaǧy → Oi → Söz → Is-äreket → Jüze («Zat»).
Bırınşısı (mūndaǧy «Ölöŋkı»: emanasiia) – «Bes Jaqsy», ortaŋǧysy – «beskündık Jalǧan», soŋǧysy «Erdıŋ yrystyq bes Qaruy» nemese «Bes Ene» (Besene; Peşene) dep te atalmyş būl bırtūtas b e s t ı k üş formula bızdıŋ k ö ş p e l ıbaǧzy dana babalarymyzdyŋ «ÜŞ BAQ» («ūşpaq». 1. üş Qūdai. 2. üş Qūdai basqarymyndaǧy üş Jūmaq Kün-Es) jönındegı köne konsepsiiasynan alynyp otyr. Osy üşeuı «örkeniettı» otyryqşy jūrttardyŋ bügınge deiıngı barşa teologiialyq paiymdary men filosofiialyq oi-pıkırlerın de, tehnikalyq ǧylymdarynyŋ materializmge ǧana süiengen syŋarjaq tūjyrymdaryn da, aluankonfessionaldyq bütkıl dıni dogmattaryn da t a s – t a l q a n etedı.
Būl oraida, myna Sözdı de keltıre ketelık: «Ǧylym-bılım nemen bolady? Eŋ aldy – Qūdaidy tanymaq. Ol Qūdaidy qaitse tanymaq? «Ärkım Özın tanysa, sonda Täŋırısın tanidy» (Mäşhür Jüsıp Köpeev. Almaty. «Ǧylym». 1992. 75-b.).Qazaqtyŋ «ärkım Özın tanysa, sonda Täŋırısın tanidy» (Öztanym Täŋırtanym)naqylynyŋ özı – oŋtransformasiialyq tızbektı retı «Söztanym → Öztanym → Tabiǧattanu → Küntanu → Kosmostanu → Täŋırıtanu» türındegı bırtūtas Tanym Ǧylymdarynyŋ «Söztanym → Öztanym», «Tabiǧattanu → Küntanu»jäne «Kosmostanu → Täŋırıtanu» türınde üşke bölıne jüielener ü ş türınıŋortaq anyqtamasy bolyp tabylady: Söztanym → Qūdaitanym. «Söz – Şyndy tabar» (Qazaqtyŋ maqaldary men mätelderı. Almaty. 1959) naqyly da sony aitady. «Kökıregınde oty bar oily adamǧa būl Sözımnıŋ suretı tūrar daiyn»(Abai); iaǧni senım ataulyǧa negız bolatyn tanym ataulynyŋ basynda TILDI tanyp-qasietteu (SÖZTANYM) tūr! Ökınışke qarai, «Qazaq Tılınıŋ Özın bıluşı joq, mänısın bıluşı de joq». Mäselen, Söz özegıne «qūrt» (madanqūrt) bolyp tüsetın parazit «ı» (ı, y) dybysy saldarynan, oq iaki uq (strela) Sözı uyq [«U+y+Q»; uniny (vognutye jerdi, na kotoryh derjitsia verhnii kupol iurty); Şaŋyraq – simvol Solnsa] türınde de bülıne tırlık etedı. Uyqtyŋ «oq» sanalǧandyǧy könedegıKün Iiesı – «Jaqşy», Kün – «Jaq», Kün Nūry – «jebe» körkemtanymyna bailanysty. Sol siiaqty, «iıssabyn», iıssu» sözderınde qoldanylatyn iıs («I+ı+S»; aromatnyi zapah) sözı de – IS (aromatnyi zapah; duşistyi Duh; duşistoe proishojdenie) Sözınıŋ madanqūrt «ı» dybysy saldarynan bülıngen bır türı. Köpmaǧynaly ES (aromatnoe dunovenie; duşistyi Um-Razum.,) Sözınıŋ tuyndy-qūbylǧy bır ülgısı retındegı IS Sözınıŋ basty maǧynasy: «Jūpar Ruh – Jūpar Tek». «Isı – Qazaq» frazeologizmınıŋ «Jūpar Ruhy, Jūpar Tegı – Qazaq»degendı bıldıretındıgı sondyqtan. Öte köpmaǧynaly ES terminınıŋ de bır maǧynasy –IS (IIE retındegı Jūpar Ruh – Jūpar Tek). Ony «Es köru», «Es tūtu», «Es bolu»tırkesterı aityp tūrady. Iаǧni ortaq maǧynasy «Jūpar Iie – Jūpar Ruh» degendı bıldıretın RUH, IS, ES, IIE (EGE) terminderı – sinonimiialyq bırlıkte. «Iıs IS»tüzılımınıŋ äŋgıme soŋynda keltırıler köptegen analogtarynyŋ ekeuı: «duhi → DUH»,«rih → RUH» (ar. veter – Duh).
Degenmen, osy aitylǧandar da qazırgı Qazaqqa mülde tüsınıksız. Ol zaŋdy da, «Qazaq Tılı – jūmbaq: ne aitsa, bärınıŋ şeşuı bar; şeşuın bıluge tyrysu kerek», «Qazaq Tılınıŋ Özın bıluşı joq, mänısın bıluşı de joq». Qazırgı Qazaqtyŋ qasiettı«Isı – Qazaq» (Jūpar Ruhy, Jūpar Tegı – Qazaq) tırkesın «iısı qazaq» türınde soraqy qoldanyp, ony «tügel, barşa qazaq» dep qate tüsınetındıgı de sodan. Köpmaǧynaly köne «ES» terminınıŋ keiıngı tuyndy tılderde «vest» («v+ES+t»), «Avesta» («a+v+ES+t+a»), sondai-aq, personifikasiialyq «Isa» («IS+a»), «Aisa» («a+IS+a»), «Ǧaisa» («ǧ+a+IS+a»), «Iesus» («i+ES+us»), «Iisus» («i+IS+us»), «Iegoşua» («i+e+g+OŞ+ua»), t.t. q ū b y l ǧ y – b ü l ı n g ı türlerı bar ekendıgın bılmeitındıgımız de – könedegı Söztanym-Bestanym Ǧylymdarynan jūrdailyǧymyzdyŋ bır dälelı.
Qoş, endı, «üştūǧyrly Tıl» saiasatyn köşpelı ata-babalarymyzdyŋ Bū Jalǧanda teŋdesı joq köne Dünietanymyndaǧy (Onda aidai älemge älı beimälım telegei-teŋız ılım bar!) sansyz postulattardyŋ bırneşeuı boiynşa ǧana, türlı aspektıde qarastyruǧa köşelık. Maqala kölemınıŋ şaǧyndyǧyna orai, bız būl tūrǧyda da «myŋ Oidy bır Sözdıŋ qauyzyna syidyruǧa» tyrysamyz.
B ı r ı n ş ı q a ǧ i d a negızınde aitylar syr.
IS – androgindık (qosjynysty) Jalǧyz. Säikesınşe, Onyŋ Esı de, Tılı de – Jalǧyz. Mūny ūǧynu üşın, aldymen Söztanymǧa jügıngen jön, Söztanym – Öztanymnyŋ negızı. Mäselen, «Kösegeŋ kögersın!» batasyndaǧy köne «Kösege»Sözınıŋ de mänısın bılerlık qazaq joq. Söztanym Ǧylymy bızge Tıl tırlıgındegı «Söz – Sözden tuady, söilemese, qaidan tuady?» atalmyş zaŋdylyq boiynşa tuyndaǧan bırıkken qos söz retındegı q ū b y l ǧ y «KÖSEGE» Sözı negızınıŋ «QOŞ EGE» (Jūpar Erkek-Perışte-Iie-Ruh) ekendıgın aityp tūrady. Iаǧni Qoş EgeMärtebesındegı «Qoş» komponentı «Kös» türıne özgeredı. Mysaly, AL JAR QOŞMärtebesındegı Qoş komponentı de qazaq mifologiiasynda däl solaişa jetılme«Köse» («Kös+e») türıne qūbylyp ketedı: «Al Dar Köse». Taǧy bır bülıngı ülgısı:«Al d+Iar Kös+e».
QOŞ EGE – Aqyl-Estı baǧyp-qaǧuşy, basqaruşy Jūpar Erkek-Perışte Istıŋ (Is qabyletınıŋ) könedegı sansyz ataularynyŋ basty bırı. KÖSEGE – Qoş Ege baǧymy men basqarymyndaǧy «BASTAǦY BAQ», iaki J ū m a q Es-Aqyl. «Kösegeŋ kögersın!» batasynyŋ «Jūmaq Aqyl-Esıŋ jūpar aŋqi, ösıp-örkendei bersın!»degendı bıldırmegı de sodan. Jūmaq Estıŋ öte köp maǧynaly köne «JAN» (IAN;gori; Solnse – Duşa) terminımen atalmaǧy da, «Jan» terminınıŋ arab tılınde nndiftongysy men jetıldırme a dybysy arqyly, bülıngı «Janna» («JANn+a»; ar. Jūmaq) keipıne enbegı de, «ūlyp, jūrtqa qaitqan Oi» retındegı ony qazaqtardyŋ«Jannat» («JANn+a+t») türınde odan saiyn büldıre qoldanbaǧy da sondyqtan;«Jaqsynyŋ Jany – Jännät» (Jaqsynyŋ Aqyl-Esı – jūpar aŋqyǧan Jūmaq).«Jan» terminınıŋ ekınşı mänı: «Ruh». Al, Söztanymǧa jügınsek, «Erkek Qoş Egenıŋ qūdaiy qosaǧynyŋ» ejelden «KEJ EGE» (qyrsyq, qyŋyr ūrǧaşy-saitan Ege-Ruh) atalǧandyǧy da mälım bolmaq. «Bastaǧy Sordyŋ (Estıŋ «tamūq» bölıgınıŋ)Egesı». Onyŋ Qoş Egege antagonist ekendıgın «Kej Egesı keiın tartyp»frazeologizmı aiqyndaidy. Köne Istanu Ǧylymynan dym sezbeitın bız aŋqymalyq«Kej Ege» terminın de metatezalyq «kegeje» ia «kejege» (Bastyŋ jelke jaǧy; şüide, qaraǧūs, moiyn) türınde ǧana tüsınemız, sol jaŋsaq mänıste ǧana qoldanamyz. Sebebı belgılı, «Qazaq Tılınıŋ Özın bıluşı joq, mänısın bıluşı de joq…».
Sonymen, «Perışte» de, «Saitan» da – adamnyŋ bır özınde. Mysaly, «Şaitan» degen närse – özıŋnıŋ Oiyŋ. Oi Iiesı-Şaitan jüregıŋe neşe türlı Oi salady» ((Mäşhür Jüsıp. Şyǧarmalary. 11-t. Pavlodar – 2006. Qūlyq turaly. 74-b.). «Perıştenı», säikesınşe, «ızgı Oi», «ızgı Oi Iiesı» dep tüsıngen ıläzım. Iаǧni,IS degenımız – «Perışte» (Qoş Ege) men «Saitan» (Kej Ege) bırtūtastyǧy: «Qoş Ege + (IS) +Kej Ege». Ekeu, ekeu bolsa da, – bıreu. Būl oraida «Qoş Ege + Kej Ege» analogtarynyŋ «Aŋqyl+Jerıt», «Aŋqyr+Müŋkır» (mūsylman mifologiiasyndaǧy ülgısı: «Nakur+Munkar») ekendıgın de bılgenımız jön. Iаǧnijalǧyz Istıŋ «qos beinesı» (qos ipostasy) ia «qospoliustı» qabyletı bolady: «ızgılık ataulyny tuyndatatyn erkektık-perıştelık Qoş Ege» häm «zūlymdyq ataulyny tuyndatatyn ūrǧaşylyq-saitandyq Kej Ege». ÜŞ BAQ Ǧajaptarynyŋ üşeuı de – sondai qossipatty Ister. Soǧan orai, kez kelgen IS qaramaǧyndaǧy Aqyl-Es älemı de «A ŋ q y l» («AN+Q+ŪL»; küntektı-aspantektı Jūpar Ūl-Perışte; älemdık köptegen nūsqalarynyŋ orystılındık ülgısı: «Angel») jäne «J e r ı t» («JE+R+I+T»; jertektı jalmauyz sasyq Ūrǧaşy-Saitan; orys tılındegı ülgısı: «Chiort») işarasyndaǧy qos sipatqa ie: «Aŋqyl+ (ES) +Jerıt». Olai bolmaǧanda, Istıŋ qarama-qarsylyq zaŋdylyqtaryn tanyp-bılu qasietı de, Is baǧymyndaǧy Estıŋ ızgılık pen zūlymdyqty salǧastyra qarastyrarlyq oilau funksiiasy da bolmas edı. Mäselen, şaş oraiynyŋ [şaştyŋ özı – ISbasqarymyndaǧy Aqyl-Estıŋ, iaki «Kışı Künnıŋ («Aqyl degen – ölşeusız bır jaryq Nūr») ainalaǧa taratar Nūrynyŋ» simvoly] kındık tūsy Istı nyşandasa, onyŋainalaiyn (krugovorot, vraşenie) sipaty IS basqarymy boiynşa ūdaiyAinalaiyn (vraşenie – duhovnoe perevoploşenie) küi keşetın Aqyl-Estı işaralaidy. Şaş oraiy, ädette, jalǧyz bolady. Qos orai – «Qoş Ege + Kej Ege»jūptyǧynyŋ simvoldyq körsetkışı. Istıŋ «tändık» bolmysy – Myidyŋ naq kındık-ortasyndaǧy «epifiz» deuge keler «Töbeköz» bezı, Aqyl-Estıŋ jasampaz «iadrosy». Sondai-aq, «Qoş Ege + (IS) +Kej Ege» formulasy – Ruhtyŋ bırlık, jūptyq häm üştık sipatyn da aiqyndap tūratyn ämbebap formula.
Şynaiy Öztanym osylai da osylai deidı. Qazırgı qoǧamymyzda «Öztanym»atalyp jürgen pän – sol Öztanymnyŋ «elesı» ǧana.
Analogy öte köp «erkek-Qoş Ege+ (IS) +ūrǧaşy-Kej Ege» bırtūtastyǧynyŋ ämbebap jūptyq körkem formulasy – «Ekı jarty – bır bütın, erlı-zaiyp – bır tütın». Istıŋ «androgindık
J a l ǧ y z «MEN» (EGO) bolatyndyǧy da, soǧan orai, Onyŋ Aqyl-Esınıŋ de, Tılınıŋ de j a l ǧ y z bolmaqtyǧynyŋ zaŋdy ekendıgı de sondyqtan.
«Men» (Ego) degennen şyǧady, ärqaisysy özınşe bır «MEN» bolyp tabylatyn Ruhtar, jalpy alǧanda, ekı türlı kategoriiaǧa bölınedı: ortaqşyl ızgı ıielık «Men»-Ruh jäne menşıkqūmar menmen qojalyq «Men»-Ruh. Onyŋ mänısı mynada; Ruh basqarymyndaǧy Estı qalyptastyratyn jäne damytatyn häm jasampaz (ia joiympaz) boluyna äser etetın jaqsy-jaman barşa «informasiialar» –qorşaǧan ortadan. Ol Oilar Estıŋ şarapatty «Qoş Ege»-qabyletı men kesapatty-«Kej Ege» qabyletınıŋ özara üilesımdı ortaq tırlıgınıŋ arqasynda ǧana jinaqtalady. «Aŋqyl+Jerıt» bırtūtastyǧy retınde Estı basqaruşy Ruhtyŋ «Bız!» deuşı jalǧyz «IZGI MEN» boluǧa mındettılıgı de, qorşaǧan orta aldyndaǧy qaryzyn ūdaiy öteuge tiıs boryşkerlıgı de sodan. Bıraq, kejegelık(saitandyq-ūrǧaşylyq) qabyletı üstem qojalyq Ruh – öz basqarymyndaǧy Aqyl-Es tūrmaq, ony qalyptastyruşy qorşaǧan ortany da ö z ı n ı ŋ m e n ş ı g ı köretın menmen-aqymaq EGO. «Egoist» ūǧymynyŋ syry da sonda. «Men! Men!» deudı ǧana bıler ondai menmenqojalyq Egonyŋ «MÜŊKIR» (qarsylasa sasuşy ūrǧaşy-saitan, iaki Kej Ege) sügıretınde bolmaqtyǧynyŋ bır körkem anyqtamasy:«menmendıktıŋ iısın keltıre körme mūrynǧa!» (Şoraiaqtyŋ Omary). Iаǧni Qoş Ege – AŊQYR, Kej Ege – MÜŊKIR. «Qoş Ege» men «Kej Ege» terminderındegı«EGE» komponentı – köne «IIE» («II+e») terminınıŋ I ~ G qūbyly arqyly tüzılgen bır ülgısı: IIE ~ IGE (tolyqşalanǧan ülgısı: EGE). IIE men EGE ekeuı – bır Söz. «IIE»terminınıŋ tolyqşalanǧan «IIA» ülgısınıŋ orys tılınde «M e n» degendı bıldıretın –IA (Iа) türınde, qūbylǧy EGE formasynyŋ latyn tılınde «M e n» degendı bıldıretın«EGO» türınde qoldanylatyndyǧy da sodan. Söztanym Ǧylymy solai deidı.
«Qoş Ege+ (IS) +Kej Ege» türınde bolatyn IS – «jūpariıstı qamqorşy dana Qoş Egesı «sasyqiıstı qyŋyr aqymaq» Kej Egesıne tūraqty türde, ūdaiy ruhani j e t e k ş ı» bolatyn IS. D ū r y s R u h t y ŋ tūtastai alǧanda «IS» (Jūpar Ruh – Jūpar Tek) atalmaǧy da, ondai Istıŋ qoşegelık häm kejegelık qabyletterınıŋ «özara ortaq bır ǧana qoşegelık o r t a q Jūpar Tılde söilespegı» de sodan. Sol «qoşegelık ortaq Jūpar Tıldıŋ» negızınde adamnyŋ «Basyna B a q(jūpary aŋqyǧan Jūmaq Es-Aqyl) qonady». «KÖSEGE» degenımız – sol. Iаǧni «Qoş Ege+ (IS) +Kej Ege» formulasyndaǧy «IS»-tıŋ bır sipaty – «Erkek Qoş Ege men Ūrǧaşy Kej Ege ekeuınıŋ ortaq balalary» retındegı qisapsyz jūpar Oilar(dybyssyz söilenetın qisapsyz qoş Sözder) älemı. Al, «Ruh=Es=Tıl (Söz)» zaŋdylyǧy boiynşa, «qisapsyz jūpar Oilar älemı» – Es, Es degenımız – söilep tūrǧan Jūpar Tıl.
Kez kelgen taza Ruhtyŋ (Adamnyŋ) Özınıŋ de, Esınıŋ de bırtūtastyǧynyŋ, Tılınıŋ de jal- ǧyz bolmaqtyǧynyŋ osyndai būljymas täŋırlık tabiǧi zaŋdylyqtary bar. Al, poliglot (chelovek, vladeiuşii mnogimi iazykami) mäselesı şe? «Köp tıldı meŋgeru – Ruhtyŋ köptıldılıgınıŋ körsetkışı» dep oilauǧa äste bolmaidy.Köptıldı Ruh – mülde mümkın emes qūbylys. Ruhtyŋ köp tıldı meŋgeruı – bırbasqa, ömır süruı – bırbasqa. «Qoş Egesı Kejegesıne jetekşı» kez kelgen kemel Ruh ta tek bır Tılmen ǧana ömır süredı. Kez kelgen poliglot ömırınıŋ qainar közı de – bır ǧana ūlttyq Tıl. Ruhtyŋ özge Tılderdı meŋgeruı – Onyŋ ömır süruge qajettı j a d t y q arsenalyndaǧy ūlttyq ruhani qazynany baiytatyn, jasampazdyǧynyŋ(ia joiympazdyǧynyŋ) potensialyn arttyratyn intellektualdyq – erudisiialyq f a k t o r l a r ǧana bolyp tabylady. Iаǧni Ruhtyŋ öz Tılı –«Men» kategoriiasyna, Onyŋ meŋgergen özge tılderı «menıkı» kategoriiasyna jatady.«Men» men «menıkı»-nıŋ» maǧynasy – ekı» (Abai). Mysaly, Qazaq üşın, «jetı jūrttyŋ tılın bıl, jetı türlı ılım bıl» (Jüsıp Balasūǧyn), «jetı tıldı bılgen ūl – jetı jūrttyŋ qamyn jer» naqyliiattaryndaǧy «jetı türlı tıl – jetı türlı ılım» de, iaǧni «ūştūǧyrly Tıl» saiasatyndaǧy orys pen aǧylşyn tılderı de –«m e n ı k ı» kategoriiasynan. Osy tūrǧydan kelgende, özge tılderdı meŋgeru, onda da, şyn yqylaspen meŋgeru – qajet-aq. Bıraq bızge «Özge tıldıŋ bärın bıl, öz Tılıŋdı qūrmette!» (Qadyr Myrza- Äli) ösietın «özge tıldıŋ bärın bıl, Öz Tılıŋmen ömır sür!» türınde dūrys ūǧynbaq jön – bır; ekınşıden, özge tılderdı jas ūrpaqqa üiretudı qai jas mölşerınen bastaǧanda ǧana tiımdı-nätijelı bolmaqtyǧynyŋ naqty ǧylymi-psihologiialyq, fiziologiialyq jön-josyǧyn anyq bılmek kerek – ekı. Soŋǧysy özge elderde (mysaly, Japoniiada) jyldar boiǧy ǧylymi talqydan ötıp baryp qana şeşımın tapsa, bızdıŋ elde ondai kürdelı de jauapty mäselelerdı biurokratiialyq Kanseliariia, arnaiy ökım türınde, äp-sätte «şeşıp» bere salady. Sondyqtan Egosynan «onekıde bır nūsqa joq» jas buyndy «üş tılde qatar tırlık etuge» mäjbürleitın «ūştūǧyrly Tıl» saiasaty» degen soiqandyqtyŋ soiylyn soǧyspai, «memlekettık Tılmen ömır süru jäne qos tıldı qosa meŋgeru» dep ataluǧa tiıs i g ı l ı k t ı ı s t ı jüzege asyruǧa tyryspaq abzal. Öitpeiınşe, Qazaq Tılınıŋ memlekettık aiyryqşa märtebesı mülde eskerusız qalyp, aǧylşyn, orys tılderımen bır deŋgeide qoldanylar, qatardaǧy tıl bolyp qalyp ketpek. Ondai şendestırudıŋ soŋy Qazaq Tılınıŋ tübırımen qūryp ketuıne aparatynyn bılu üşın, äulie boludyŋ qajetı şamaly. KSRO zamanynda da «üştıldılık» (qazaq, orys jäne bır şet tılı) saiasaty bolǧan; nätijesınde, «kommunizm tılınıŋ keremettılıgınen» qazaqtyŋ teŋ jartysyna juyǧy tübegeilı orystanyp tyndy. Al,«ūştūǧyrly Tıl» saiasaty» degen paryqsyzdyq pen «memlekettık Tılmen ömır süru jäne qos tıldı qosa meŋgeru» ataluy tiıs ädılettı ıstıŋ aiyrmasy – Kök pen Jerdei. Ökınışke qarai, bızdıŋ qoǧamda Sözdı dūrys ūǧynbau häm dūrys qoldanbau dertı – memlekettık masştabqa deiın asqynyp ketken qasyret.
Saiasat tılınde qasaqana «köpūltty» delınetın Qazaqstan, äuelı – qyryq san türkı jūrttaryna ortaq Qara Şaŋyraq. Desek te, Ol – Qazaqtyŋ töl Şaŋyraǧy. Ş A Ŋ Y R A Q [«Şan Yra+q», tuyndy «ŞaŋYraq» terminınıŋ tüpnūsqasy: «TÄŊIRI»türınde de qoldanylyp jürgen köpmaǧynaly köne «JAN YRA» (DUH – SOLNSE)atauy] – «b ı r t ı l d ı Is + Es» bolyp tabylatyn Kün ataulynyŋ simvoly. Demek, Qazaqtyŋ memlekettık Şaŋyraǧyna, özge jat tılder tūrmaq, türkıtektı bauyrlas jūrttar tılderınıŋ de üstemdık etuge eş haqysy joq. Ata Zaŋymyzda orys tılıne berılgen memlekettık erekşe statustyŋ ädılet boiynşa – mülde z a ŋ s y z, saiasat boiynşa ǧana «dūrys» ekendıgı sodan şyǧady. Sol «dūrys» saiasattyŋ astarynda Joǧarǧy Bıilıgımızdıŋ «joldasyŋ (körşıŋ) soqyr bolsa – közıŋdı qys, dökır bolsa – k… qys» mäjbürlıgınıŋ de jatqandyǧyn nesıne jasyramyz. Onyŋ üstıne, qazırgı qazaqtyŋ denı – köp maǧynaǧa ie atamzamanǧy «Şaŋyraqqa qara!»aibaty men «Jaman üidı qonaǧy bıileidı» taǧylymynan da bırjola aiyrylyp tynǧan sorly būqara.
Oraiy kelıp tūrǧanda, qazaqstandyq diasporalardyŋ «tılderı» jönınde de bır-ekı söz aita ketelık. «Diasporalyq tılderdıŋ» qai-qaisysynyŋ da ömır süruge tolyq haqysy bar. Är diaspora (säikesınşe, olardyŋ kez kelgen ökılı) j e k e ö m ı r ı n öz tılınde süruı tiıs. Kez kelgen adam şyn mänısınde «Men» (Ego) bolamyn dese, tek öz Ūltynyŋ Tılımen ǧana ömır süruı qajet. Bıraq QazaqstandaǧyMemlekettık Ruh Mūraty aiasyndaǧy üilesımdı ortaq tırlıktıŋ kepılı retındegı«Şaŋyraq Iiesınıŋ» Tılın (Qazaq Tılın) el azamattarynyŋ bärı, sanaly türde, jappai, özderınıŋ «bır Şaŋyraq astyndaǧy» ortaq igılıgı üşın, şyn yqylaspen süiıp qoldanuǧa m ı n d e t t ı. Kez kelgen jeke El-Ruh syndy, Qazaqtyŋ da derbes El-Ruh retındegı amandyǧy men jasampazdyǧynyŋ ädılettı şarty sondai. Qazaq Tılın memlekettık Tıl retınde qazaqstandyq barşa azamattardyŋ şyn yqylaspen süiıp qoldanuǧa mındettılıgınıŋ ekınşı syry(Qazaq Tılınıŋ «g i p e r b o r e i l ı g ı») äŋgıme soŋynda aitylady.
Jä, osy oraida, «imperiialyq Tıl saiasaty» dep ataluǧa ylaiyq saiasattyŋ da bar ekendıgın aita ketken jön. Resei Federasiiasyndaǧy orys Tılı – sondai saiasattyŋ (ädılettıŋ emes) sany basym orystar men orystıldılerge qajettılıgı ärı tiımdılıgı arqasynda ǧana memlekettık Tıl statusyn ielenıp otyr. Aǧylşyn tılınıŋ älemdık ekspansiiasyn da «imperiialyq Tıl saiasaty» tūrǧysynan bezbendegen dūrys. Al, Resei Federasiiasyndaǧy orys Tılı, aqiqatynda, memlekettık Tıl emes, – federasiialyq Tıl. Iаǧni ädılet boiynşa, Resei Federasiiasyndaǧy är Ūlt-Ruhtyŋ memlekettık öz Tılı boluy – zaŋdylyq. «Qostıldı» memleketter de bar. Bıraq ondai elderdı «qostıldı memleket» dep atau jönsız. Aqiqatynda, ondai är el – konfederasiialyq memleket, derbes ekı El-Ruhtyŋ özara odaǧy.
E k ı n ş ı q a ǧ i d a negızınde aitylar syr.
Ruh = Es (Jan) = Tıl (Söz) zaŋdylyǧy boiynşa, kez kelgen näreste, özınıŋ ūlty men näsılıne qaramastan, essız küiınen bastap qandai tıldık ortada tärbielenedı, sol tıldık ortada qalaişa ösıp-jetıledı, solaişa, ol sol tılde söileitın ūlttyŋ ǧana ökılı bolyp qalyptasady. «Orystıldı qazaqtar» atalmyş qauym – sondai ruhtyq-tıldık, psihikalyq qūbylystardyŋ bır nätijesı. Iаǧni «orystıldı qazaqtar»Qazaq sanatyna qosylmaidy, olar – «mongoloid» orystar. Ondai transformasiianyŋ köptegen özındık saldary bar. Öitkenı, är adam – belgılı bır qasietterımen erekşelenetın genetikalyq Jadqa ie jaratylys. Onda«genealogiialyq Baiterek» ǧajabynyŋ myŋdaǧan jylǧy teleologiialyq bütkıl «jazbalary» saqtauly bolady. Al, «Qazaq mongoloid Orys» sekıldı transformasiiaǧa duşarlanǧan är Ruhta «genealogiialyq Baiterek» attymäŋgılık jazmyş hronikasynyŋ aǧyny kılt özgerıske ūşyrap, mülde basqa sipatta «jazyla» bastamaq. Basqaşa aitsaq, «orystıldı qazaq» özınıŋ myŋdaǧanjyldyq üzılıssız jazmyşynyŋ tektık, tıldık, sezımdık qasietter bastatqan genezistık, genealogiialyq, ūlttyq barşa ruhani qazynalarynan ajyrap, mülde böten Ruh sipatyna köşedı. Soǧan orai, bır mysal. Qazaqtyŋ ūl ia qyz bolsyn, älı esı kırmegen kez kelgen säbiın moinyŋyzǧa alyp köterseŋız-aq, ol özın beine bır at üstınde otyrǧandai sezınıp, kädımgıdei tebınıp, ekı iyǧyŋyzdan «tızgındep» tartqyştau arqyly, özıŋızdı «jylqy körıp», anyq «basqara» bastaidy. «Haiuanǧa bas bıldırudıŋ» köşpelılerge ǧana tän myŋdaǧanjyldyq ǧylymi qareketıboiynşa myqtap qalyptasqan immunogenetikalyq refleks zaŋdylyǧy sondai. Sonyŋ özı «Ruh kentavristikasy» ǧylymynan şyǧady. Öitkenı, Kej Egenıŋ sansyz sipattarynyŋ bırı – «ūrǧaşy haiuan»; iaǧni «Iie» retındegı Qoş Ege-qabylet «Kıie» retındegı Kej Ege-qabyletke «bas bıldırgende», ol «ūrǧaşy haiuanyŋyz» Qoş Ege sügıretındegı Adamdy m ū r a t q a jetkızer «kölıkke» ainalady. Mysaly, kentavristikalyq «BII+BIIe» sipatyndaǧy Adamnyŋ zūlym («hai-
uan») qabyletı ızgı qabyletıne solaişa qyzmet etpek. Orystıldı qazaqtar ūrpaǧynyŋondai tektık-ruhtyq erekşe tüisık pen qasietten mülde ada ekendıgıne köz jetkızuge äbden bolady. Al, şala qazaqtarda – bärı de «şala».
Ü ş ı n ş ı häm t ö r t ı n ş ı q a ǧ i d a negızınde aitylar syr.
«Mongoloid orys» Qazaqqa qaiyra ainala ala ma? Ainala alady. Bıraq ol üşın, oǧan eŋ äuelı özınıŋ Qazaq Tılıne degen ı ŋ k ä r l ı g ı n (Söztanym Ǧylymyna jügınsek, «küntektı-aspantektı Jūpar Erkek-Perışte» degendı bıldıretın köne«AŊQYR» terminınıŋ «Aŋǧyrt», «Angur», «Angir(as)», «Nakur», «Nöker», t.s.s. türlerınıŋ bırı bolyp tabylatyn tuyndy qūbylǧy «IŊKÄR» ülgısı «qoş mahabbattyŋ küntektı Jūpar Perıştesı» degendı aitady) oiatpaq şart. Ondai ıŋkärlıgı oianǧan «orystıldı qazaq» Qazaq Tılın tegıs bıluge, sol Tılmen ömır süruge ūmtylady. Al, Ruhtyŋ bır sipaty bolyp tabylatyn Tılde Ūlttyq Ruhtyŋ barşa qazynasy saqtauly: «Eger, Qazaq Tılın bılse edı: dın de – osynda, ǧylym-bılım de – osynda, äulieşılık te – osynda. Solai bolǧany üşın, būrynǧy ötken ata-babalarymyz (bärı jaqsy bolyp) äulie bolyp öttı» (Mäşhür Jüsıp). Mūnyŋ da naǧyz a k s i o-
m a ekendıgı äŋgıme barysynda aiqyndalady desek te, osyndaǧy «dın» men «ǧylym-bılım» jäne «äulieşılık» turasynda da bır-bır söz qozǧai ketelık. Äulie aityp otyrǧan «Qazaq Tılındegı «dın»-dı eshatologiialyq islam dınımen şatastyrmau kerek, «Dünie – tolǧan köp şataq dın. Bärı – bırdei şatpyraq» (Şahkerım).«Qazaq Tılındegı «dın» – Bestanym Ǧylymdaryn tūtas qamtityn TÄŊIRİZM. Jalǧan ılımder bolyp tabylatyn barşa monoteistık dınderdıŋ de, buddizmnıŋ de, basqalarynyŋ da tüpnegızı – sol Ilım. Iаǧni Tamam dınnıŋ tübı – bır, boianǧan-būzǧan, salyp tür» (Şahkerım) aqiqatynyŋ bır traktovkasy: «Tamam dınnıŋ tübı – Täŋırizm, boianǧan-būzǧan, salyp tür». Al, «Qazaq Tılındegı «ǧylym-bılım» –Bestanym Ǧylymdary, «äulieşılık» – adamdyqtyŋ eŋ joǧarǧy därejesıretındegı baqşylyqtyŋ önerı.
B e s ı n ş ı d e n, Än (Ölöŋ) – muzyka önerınıŋ Atasy. Bız muzykanyŋ Aqyl-Estı qalyptastyryp, Ruhty şyŋdaudaǧyorasan rölı haqynda da azǧana sözben şektelemız. Muzyka – Sezım Tılı (Sözı). Al, Oilar Älemı retındegı Aqyl-Es – ony on türlı s e z ı m müşelerı arqyly qalyptasatyn ǧajap. Sonyŋ özı: «Sezım → Oi» transformasiiasynan. Iаǧni qorşaǧan ortadaǧy barşa «informasiialar» «sezımdık on müşe ışındegı Patşa-Müşe» bolyp tabylatyn Jürekte «toǧysyp», jūlyn boiymen aǧyla, Myidaǧy Jürek ortalyǧynda «patşalyq SEZIM» türınde paida bolyp qana qoimaidy, sol ortalyqtan ol Myidyŋ oilau-söileu häm eske saqtau ortalyqtaryna patşalyq OI (SÖZ) türınde transformasiialanady. «AQYL» (ES) atalmyş ǧajabyŋyz üzdıksız tasqyndaityn sondai «Sezım → Oi» (Jalyn → Ot) transformasiialary arqyly qalyptaspaq. «Jalyndaǧan Ot» türındegı Myidan «jalyn» türınde qaiyra Jürekke «aǧylatyn» kerıtransformasiialyq «Oi → Sezım» qūbylysyndaǧy«Sezım» keremetı «KÖŊÜL» (jūparperıştelık Patşa-Sezım) dep atalady.
Bız «jailau → qystau → jailau» işaratyndaǧy «Sezım → Oi → Sezım» (Köŋül → AQYL → Köŋül) türındegı sondai m ä ŋ g ı l ı k AINALAIYN-KÖŞ(Ainalaiyn: vraşenie; krugovorot; duhovnoe perevoploşenie; Köş: kochevka;perevoploşenie) ǧajabyna da, onyŋ täŋırlık mänısıne de, «Men» ölmekke taǧdyr joq äuel-bastan» (Abai) aksiomasyna da jan-jaqty toqtalyp jatpaimyz. Bız qarastyrar basty mäsele: «SEZIM → OI» türındegı j a r a l u transformasiiasy. Iаǧni OI (Aqyl-Es; Tıl; Oi-Söz) degenımız – s e z ı m n e n qalyptasatyn kvintessensiia. Al, Sezım Tılı – muzyka. Demek, Ruh-Es-Tılkeremetınıŋ qandai bolyp qalyptaspaǧy tıkelei muzykaǧa qatysty. «Ännıŋ de estısı bar, eserı bar» (Abai) demekşı, ūrpaǧy «estı» muzykamen susyndap ösken eldıŋ Aqyl-Esı de kemel, ızgı bolmaq. Mysaly, qazaqtyŋ folklorlyq Än men Küiı häm halyq kompozitorlarynyŋ şyǧarmalary – şeksız Kosmos Muzykasymen tamaşa üilesetın erekşe qūdyrettı Muzyka. SEBEBI: Tabiǧattaǧy sudyŋ bulanuy men qanyǧuy türındegı a i n a l y s t y qaitalaityn himiialyq elementterainalaiyny (onyŋ ışınde fotosintez qūbylysy da, kömırtek pen azottyŋ ainalaiyny da bar), mausymdyq sikl, kez kelgen planeta men Künnıŋ öz kındıgınenainaluy, onekıjyldyq künjüiesındık ainalym, tūmandyqtar men galaktikalarainalymy türlerınde ömır sürer şeksız Ainalaiyn Tabiǧat bolyp tabylatyn Kosmos ta – «Sezım → Oi → Sezım» zaŋdylyǧyndaǧy mäŋgılık A I N A L A I Y N (vraşenie – duhovnoe perevoploşenie) «K Ö Ş» (kochevka – perevoploşenie) keremetı. Jailau → Qystau → Jailau Ainalaiyn-Köşı boiynşa ömır sürgen k ö ş p e l ı ata-babalarymyzdyŋ telegei-teŋız dästürlı muzykalyq mūrasynyŋkosmostyq qūdyrettılıgı de (soǧan orai, olardyŋ Aqyl-Esınıŋ de kosmostyq ızgı, kemel Es bolǧandyǧy) sondyqtan. Köşpelıler Muzykasynyŋ kosmostyq qūdyrettılıgın ejelgı otyryqşy elderdıŋ keleşekte jappai moiyndamaǧy da sözsız. Al, köpmaǧynaly «Ainalaiyn» terminı turaly Söz – özınşe bır jeke ǧylym.
Sonymen, tūtastai alyp qarastyrǧanda, köşpelıler Muzykasy – KÖK (Jūmaq; Aspan – Kosmos) Muzykasy. Onyŋ «jerlık» notaǧa köne bermeitındıgı de sondyqtan. Al, aspantektı köşpelılerge antagonist jertektı otyryqşylar muzykasy – jetınotalyq j e r l ı k (JER: 1. objora; Zemlia) m u z y k a. «Ärı Anam – būl Jer – ärı molam, denemdı jūtpai tynbaǧan» (Şahkerım). Jalpy alǧanda, otyryqşylar muzykasynyŋ klassikalyq ülgılerınen de «j e r l ı k sairan men oiran» iısınıŋ būrqyrap tūratyndyǧy» – olardyŋ «j e r ö ŋ d e u ş ı j e r t e k t ı l ı g ı n e n». Kapitalistık qoǧamnyŋ barynşa damuyna (şyntuaitynda,meilınşe ırıp-şıruıne) qarai, ol «j e r l ı k» muzykanyŋ j e r ı t t ı k («ChIoRT» iaki JERIT: j e r t e k t ı jalmauyz sasyq ūrǧaşy-Saitan) muzykaǧa ūlasatyndyǧy da sondyqtan. Qoǧamdy «ESI – AUYS» etetın – sondai eser muzyka. Özınıŋ şekten şyqqan köktemırlı-elektrlı tarsyl-gürsılımen, anaiy qyşqyrys-şyŋǧyrys türındegı jeksūryn saz-äuenderımen erekşelenetın ondai «jyn-saitandyq» muzyka, büldırşınder tūrmaq, aqylsyz, alaŋǧasar, arsalaŋ eresekterge de öte qauıptı. Öitkenı, ondai muzyka da, kez kelgen muzyka sekıldı, eldıŋ «Jüregınen alyp, Myiyna şabady». Iаǧni «jynoinaq SEZIM → jyndy OI»(azǧyryndy KÖŊÜL → azǧyn AQYL) transformasiiasy ıske qosylady. Keşegı KSRO-nyŋ ydyrauynyŋ da, bızdıŋ qazırgı eldık Esımızdıŋ barǧan saiyn «ESI – AUYS» küige jyldam ūşyrai bastauynyŋ da basty bır faktory – äbden «saitandanǧan» otyryqşylardyŋ Aqyl-Estı psihikalyq deformasiiaǧa şapşaŋ ūşyratatyn sūrapyl «desimalyq» delqūly joiympazdyqqa ie sondai elırtpe «jyn-saitan» muzykasy. Qiratqyştyǧy jaǧynan, ol – sol «örkeniettı» otyryqşylardyŋ azǧyndyq pen qanışerlıktı nasihattaityn video häm baspa önımderınen asyp tüspese, kem tüspeitın ıbılıstık. Bızdıŋ jartylai jalaŋaş türde, bır ornynda tūra almai, alqyn-jūlqyn anaiy qoianşyqtana, män-maǧynadan jūrdai änsymaq-sazsymaqtardy şyrqyrai şyŋǧyryp jürgen «änşılerımız» de – sondaiotyryqşylyq «jyn-şaitan» muzykasynyŋ «sarbazdary». Olar, tıptı, ūlttyq barşa Än men Küiımızdı de «baiyrǧy örkeniettı otyryqşy elderdıŋ muzykalyq joǧary ǧylym-bılımınıŋ talaptaryna sai türde jetıldıruge, köşpelıge tän ejelgı jabaiylyq iırımderden aryltuǧa» belsene kırısude. Barlyq jaǧynan «örkeniettı otyryqşylarǧa» essız elıktegış qoǧamymyzdyŋ tele-radiolyq barşa efirın tūtastai derlık jaulap alǧan sondai «estradalyq qairatker änşı-muzykant-kompozitor jūldyzdar» kıielı Qobyzymyz ben Dombyramyzdy da özderınıŋ sol şaitandyq muzykasyna zorlap «ylyqtyra» bastady. Olardyŋ erkekkındıktılerınıŋ köbısınıŋ «qatyndauysty» bolyp keletındıgı de – sondai muzykanyŋ qojasy retındegı «Saitannyŋ» «ū r ǧ a ş y» ekendıgınde. Al, Egosy Jūpar (IS) ūlttyŋ Tılı de –«ÄN» (duşistaia angelskaia Pesnia), Änı de – JŪPAR TIL. Bıraq ony tüsınerlık jūrt joq; dästürlı Än-Küi men olardy oryndauşylar aidalada ūmyt qalyp barady. Qazaq Janyn äbılet menşıktei bastaǧandyǧynyŋ o da bır belgısı. Sonyŋ bärın, «müŋkırlık önerdı üiren de, – jiren!» ūstanymy boiynşa bügın tärtıpke keltırmesek, erteŋ mülde keş bolmaq. Egosy qalyptaspaǧan jas buynnyŋ A d a m iaki IS (Jūpar Ruh – Jūpar Tek) bolyp qalyptasuy üşın, olardy, Ene jatyrynda paida bolǧannan bastap, ūlttyq Tıl (Ruh=Es=Tıl) jūparyn eselei tüsetın «kosmostyq Ainalaiyn-Köş» Muzykasymen, ÄN keremetımen barynşa susyndatyp ösırudıŋ asa maŋyzdylyǧy da, mülde jönsız «üştūǧyrly Tıl» nauqanyna bosqa keter esıl uaqytty sondai ızgılıkke jūmsaudyŋ paidalylyǧy da sonda. Būl oraida bız bır-aq mäselenı ǧana aitamyz. ÖLÖŊ iaki ÄN (duşistaia angelskaia Pesnia) degenımız – maŋyzy (maǧynasy) men samaly ( j ū p a r äuenı) ǧajap üilesken JŪPAR SÖZ. Bastaǧy Baqqa ǧana tän ondai Jūpar Sözden (Ännen) Köŋül jūparlanady. Köŋül qoşy (Köŋül jūpary) öz kezegınde Bastaǧy Baqtyŋ jūparyn eselemek. Jūpary eselengen Bastaǧy Baqtyŋ jasampazdyǧy odan saiyn arta tüsedı… Jalpy, Ännıŋ tylsym syryn bılu üşın, äuelı «Ändı süiseŋ, menşe süi!» dep ketken Abaidyŋ Än haqyndaǧy jūmbaq ösietterın ūǧynbaq kerek.
A l t y n ş y d a n, joǧaryda aitylǧan jaratuşyyralyq («zaratuştralyq») ÜŞ BAQ jasampazdyqtarynyŋ tüpkı nätijelerınıŋ bıryŋǧai «ÖLÖŊ» (ÄN) bolatyndyǧy – «Sözdı jaratuşy Qūdai-Ruhtar» retındegı Olardyŋ üşeuınıŋ de eŋ äuelı AQYN bolyp tabylatyndyǧynda. Ony tüsınu üşın, «Ölöŋ – Sözdıŋ Patşasy» postulatyn dūrys ūǧynu qajet, Ö l ö ŋ – Oi ataulynyŋ Jūpar Patşa-Qūdaiy! Ondai Jūpar Oilardyŋ (körkem de kösem Jūpar Sözderdıŋ) basty Iiesınıŋ A Q Y N ekendıgın «Kej Egesı kerı ketken» aqymaqtar ǧana moiyndamaidy. A Q Y N = ADAM = IS. Iаǧni tırlıktıŋ kez kelgen salasynda Adam boludyŋ (maman ia kadr boludyŋ emes) kepılı – Aqynǧa tän körkem de kösem oilai-söilei-ıstei bılu önerı. A q y n d y q t y ŋ adamzatqa ortaq täŋırlık mänısı de – sonda. Aqyndyq joq jerde – eşqandai şeberlıktıŋ de, adamdyqtyŋ da bolmaityndyǧy sol sebeptı. Eger «qarıpsız, dauyssyz tügel Sözdıŋ Iiesı» retındegı Jūpar Iiede körkem de kösem Oi oilarlyq aqyndyq bolmasa, şetsız-şeksız Kosmos ta taŋ-ǧajaiyp tylsym, körkem de kösem şeberlıkpen jüzege asyp jatpas edı. Jerbetındık Tabiǧattyŋ da ÖLÖŊ (jūpar nūr şaşa ösıp-örkendeuşı Ö s ı m d ı k Ä l e m ı) sipatynda taratyla-jaratyluy – «qarıpsız, dauyssyz Sözdıŋ ortaŋǧy Iiesı» retındegı Qoş Bıttıŋ aqyndyq darynynyŋ arqasy. Ölöŋ-TabiǧattaǧyÖlöŋ-jaratylystardyŋ eŋ kemelderı retındegı Basynda Baǧy bar Adamdardyejelgı köşpelı Saq babalarymyzdyŋ «Ö L Ö Ŋ» (AL ÖN; Gerodot «Tarihynda» –OLEN; baqsylyq-aqyndyq-abyzdyq Märtebenıŋ köne bır ülgısı) dep te ataǧandyǧy sondyqtan. «Ölöŋnen basqa sözı joq» (Aqyn Qajytai Iliiasūly) ondai Ölöŋ-Tūlǧanyŋ tūtas ömırınıŋ de Ölöŋ bolmaǧyn aityp jatudyŋ özı artyq. Ölöŋ-Tabiǧatpen üilese tırlık etken köşpelı babalarymyzdyŋ tūtas tarihynyŋ da Ölöŋbolǧandyǧy – olardyŋ şetınen Aqyn bolǧandyǧynda. Keşegı Isı-Qazaqtyŋ da tügeldei Aqyn bolǧandyǧynyŋ aiqyn dälelı: «Ömırdegı qyzyǧyŋ, bärı – Ölöŋmen!» (Abai). Ölöŋ degenımız – Än, Än – öner ataulynyŋ Atasy. Al, ejelgıaŋqymalyq bestık jüie boiynşa, Öner degenıŋız – «Bastaǧy Baq» keremetıne ǧana tän ŪNAR Ǧajabynyŋ Nūry: «ŪNAR→ Öner → Bılım → Ǧylym → Eŋbek».
Söztanym boiynşa, «ŪN+A+R» türınde jıktele, «perıştelık jūpar mınez-qūlyq»degendı bıldıretın ejelgı ŪNAR terminın orys bauyrlar teksızdengen b ü l ı n g ı norov («Nor+ov»), nrav («Nr+av») sözderı türınde qoldanady.
Sonymen, tylsym jūpar-qoşy eresen aŋqyǧan ÜŞ BAQ retındegı Jūpar Iie, QoşBıt, Qoş Ege, üşeuı de – jūparsözdı AQYN. Olardyŋ «qarıpsız, dauyssyz Sözderınıŋ» bastapqy türlerınıŋ de – bıryŋǧai ÖLÖŊKI, tüpkı türlerınıŋ de bıryŋǧaiKÖK (jūparly öskın; jūpar Kosmos), ÖLÖŊ (jūpar şöp; jūpar Tabiǧat), ÖNER(jūpar nūr şaşa, köktep ösıp şyǧar; jūpar İskusstvo) bolatyndyǧy da, «Aqyn Sözınde, Jan tūrmaq, tändı de tazartatyn Jūpar Ǧylym bar» bolatyndyǧy da sondyqtan. «Söilesem, dausym aŋqyǧan! Söileuge jürek talpynǧan…»(Mahambet). Al, kapitalizmge Aqynnyŋ ia Jazuşynyŋ, jalpy, körkem de kösem Jūpar Söz Iielerınıŋ mülde qajetı joq, öitkenı, onyŋ ideologiiasy – aqşa,maŋyzdy sanaityny «Söz» emes – «Is». Baspa qojalarynyŋ qalamgerlerge zaŋdy qalamaqylaryn bermei, zar iletetındıgı de, kapitalistık ükımet pen ökımetımızge Jazuşylar odaǧynyŋ qajetsız bolyp qalǧandyǧy da sodan. Ädıletınde, El Ruhynyŋ – asqaq, El Esınıŋ kemel boluy üşın, Jazuşylar odaǧynyŋ arnaiy ökılettıgı bar Ruhani Organ retınde mındettı türde qajet ekendıgıne «Būqar jyrau + Abylai han» tandemın mysal etsek te jetıp jatyr. «Kökıregı – sezımdı, köŋılı oilyǧa bärı de anyq tūrmai ma, oilaǧanda». Sondyqtan joǧaryda aitylǧan qasiettı köne tanymdardan da ada eldıŋ qaradomalaqtaryn üş jasynan bastap «üştūǧyrly Tıl» saiasaty» arqyly jappai mäŋgürttendıruge ärekettenudı «eldıŋ közın bırjolata qūrtyp tynbaqqa tyrysqan dūşpandyq» demeske ylaj joq. Eŋ soraqylyǧy – sol, sondai saiasat ürdısı arqyly qalyptasar jappai dübäralyq qasyret – qazaqstandyq barşa büldırşınderge tönıp tūr ǧoi. Al, jalpy, tılı älı dūrys şyǧyp ta ülgermegendıkten, joǧarydan küştep taŋylǧan «köptıldılık» saiasatynan salǧan jerden mäŋgürttene bastaityn qazaqstandyq barşa säbilerdıŋ adamdyq haqy men qūqyn kım qorǧamaq; şeteldıkter me? Ärine, köp tıldı meŋgeru – qazırgı zaman talaby. Oǧan eşkımnıŋ de dauy bolmauǧa tiıs. Bıraq bızdıŋ eldıŋ orystıldı Joǧarǧy Bıilıgınde özındık ideia joqtyǧyn, kerısınşe, Qahannyŋ är Sözın şala-pūla qaǧyp alyp, el ışın jappai alaşapqyn qylatyn «şaş al dese, Bas alar» şolaqbelsendılık qana barlyǧyn bız äŋgımelep otyrǧan osy «üştūǧyrly Tıl» saiasatynyŋ» özı-aq däleldep tūrady. Mäselen, Bılım jäne ǧylym ministrlıgı aldaǧy uaqytta qaibır pänderdı barşa mekteptıŋ joǧarǧy synyptarynda bıryŋǧai aǧylşyn tılınde ǧana oqytudy jäne josparlap otyr. Ondai «aǧylşyndyq talap» joǧary oqu oryndary baǧdarlamalaryna enıp te ülgerdı. Aǧylşyn tılı, qūddy, «adamzatty aqyrzamannan qūtqaryp qalyp, baqytqa jetkızetın bırden-bır qūdyret» sekıldı. Sondai şet tılderge tabynuşylyqtyŋ bärı Adam qalyptastyruǧa degen qūştarlyqtan emes – Aqyn Şäŋgerei Seiıtkereiūlynyŋ «Edison»-ynda «ş a i t a n i ö n e r» dep dūrys atalǧan tehnika men tehnokratiiaǧa qūlşylyqtyŋ, bıryŋǧai ekonomizmmen derttenudıŋ älegı. Sonda deimız-au, qazaqstandyq ūrpaqtyŋ Adam bolyp şyǧuy üşın, olardy Aiǧa aparyp oqytpaqpyz ba?! «Qazaqstannyŋ bolaşaǧy – Qazaq Tılınde!» dep Elbasymyz dūrys aitady.ADAM boludyŋ bükıl älem bolyp älı künge deiın taba almai jürgen b e s t a n y m d y q barşa ǧylym-bılımı aǧylşyn ia orys tılınde de emes, eşqandai dınde de emes, Batystaǧy ia basqa jaqtaǧy «avtorlyq filosofiialarda» da emes –Qazaq Tılınde, Qazaq Dünietanymynda!
Būl jönınde osyǧan deiın aitylǧan qaǧidalardy tömende qorytyndylaimyz. Demek, bızge – qazaqstandyqtarǧa aldymen Qazaq Tılı men ondaǧy Bestanym Ǧylymdaryn tanyp-bılıp, kemel meŋgermek şart. Ol oraida, aldaǧy uaqytta bırjola bekitın onekıjyldyq oqu baǧdarlamasyn üşke bölıp qarastyru kerek bolady. Bırınşı kezeŋ – jas buynnyŋ ūlttyq EGO (MEN) bolyp qalyptasuynyŋ«on üşte – Otau Iiesı» tabiǧi mejesıne negızdelgen altyjyldyq taza ūlttyq oqu jüiesı. Ekınşı kezeŋ – ūlttyq oqu jüiesıne qosymşa, özge tılderdı meŋgertu jüiesınıŋ kezeŋı. Tört jylǧa sozylatyn ol uaqyt üş tıldı meŋgertuge qaptalynan jetedı; ūstazdar jaǧynan – talap, oquşylar jaǧynan ynta bolsa bolǧany. Qalǧan ekı jylda gumanitarlyq pänderdı – bıryŋǧai memlekettık Tılde, materialdyq-tehnikalyq ǧylymdarǧa qajettılerın aǧylşyn jäne orys tılderınde oqytpaq kerek. Älbette, joǧaryda aitqanymyzdai, onekıjyldyq oqu jüiesındegı basty şart – älı künge deiın j ū m b a q qalyp kele jatqan Qazaq Dünietanymyndaǧy b e s t a n y m d y q ǧylym-bılımdı qazaqstandyq barşa mektepte tek qana qazaq tılınde jappai oqytu. Öitkenı, «ekonomika+Saiasat» tandemı de, «Saiasat+ekonomika» tandemı de kez kelgen qoǧamdy haiuandandyrady; «Ruhaniiat+ekonomika» tandemı ǧana adamǧa adal qyzmet etpek. Al, Ruhaniiattyŋ adamzatqa ortaq barşa qūndylyqtary – Qazaq Tılınde.
Demek, j e t ı n ş ı d e n, Qazaq Tılın «üştūǧyrly Tıl» dodasynda zoryqtyrmai, barşa qazaqstandyqtar bolyp, qos negızde süiıp qoldanuymyz qajet; Qazaq Tılı – qazaqstandyq jarasym Tılı retındegı memlekettık Tıl – bır; «Haqiqatty jyrlaǧan keleşekte merzım bolyp şyǧuy – ǧaiyp emes» (Şahkerım)demekşı, Qazaqtyŋ Jūmaq-Tılı – keleşekte ä l e m d ı k i d e o l o g i ia ǧ a ainalatyn Ūlttyq İdeologiianyŋ qainary, Adamdyq İdeologiianyŋ Özı – ekı.Soŋǧysynyŋ mänısın qaitalap aitaiyq: Qazaq Tılınde eşqandai dınde de, eşqandai filosofiiada da joq BESTANYM (Öztanym + Tabiǧattanu + Küntanu + Ǧaryştanu + Täŋırtanu) Ǧylymdarynyŋ barşa ruhani qazynasy saqtauly. Qazaq Tılınıŋ keleşekte, ädılettı türde, älemdegı eŋ qasiettı Tıl sanalmaǧy da sondyqtan. Būl oraida, «Aisa-Ahmet» aksiomasy» dep ataluǧa ylaiyq lingvosentristık mynadai haq tūjyrymnyŋ da bar ekendıgı este bolsyn:
«… Iа tut proiznes imia naroda – Kazahi. İ vot pochemu. Na moi vzgliad, s pomoşiu iazyka etogo naroda mojno opredelit proishojdenie chut li ne vseh drevnih toponimov mira, etnogenez plemen i narodov zemli, otlichit sobstvennye imena mificheskih geroev ot imen narisatelnyh, ukazat puti dvijeniia narodov v te dalekie nezapamiatnye vremena i predstavit sebe chetkuiu kartinu vozniknoveniia drevneişih mirovyh sivilizasii».
(Aizahmetov A. «Kolybel sarei chelovechestva». g. Taraz).
Däp yras, segızqyiyr Şartaraptaǧy ataǧy älımsaqtan jer jarǧan älemdık barşa otyryqşy köne jūrttar tılderınıŋ, dünietanymdarynyŋ, salt-dästürlerınıŋ, aŋyzdary men mifterınıŋ häm soqyrsenımdık aluan dınderınıŋ atamzamanǧy tüpkı taza qainar-bastauynyŋ QAZAQ TILINDE-DÜNİETANYMYNDA ekendıgın BESTANYM Ǧylymdarynyŋ «altyn kıltı» retındegıSÖZTANYM ǧylym-bılımı naqpa-naq aityp berıp tūrady. Qazaq Tılınıŋ älemdegısol barşa köne örkenietterge negız bolǧan baǧzy däuırdegı «DİLMUN» (bū da – bülıngı atau) iaki «GİPERBOREI» (baiyrǧy grek aŋyzdary boiynşa – terıstık qyiyrdaǧy taŋ-ǧajaiyp qūdyrettı ertek-EL) Tılınıŋ negızgı sözdık qoryn taza saqtai otyryp, meilınşe körkem de kösem damyǧan älemdık bırden-bır Tektı Tıl ekendıgıne jiyrma jyldaiǧy ızdenısımızdıŋ soŋǧy bes jylynda bızdıŋ de közımız anyq jetıp boldy. Iаǧni Qazaqtyŋ Jūmaq-Tılı – PROTOTIL (T u m a T ı l) sügıretındegı asyl Tıl. Būl oraida bızdıŋ aitarymyz: aǧylşyn tılı de, keiıngı saloviandyq («slaviandyq») tıl tobyna jatatyn orys tılı de – tuyndy bülıngı «şıie» tılder. Demek, «üştūǧyrly Tıl» saiasatyna» orai, Tuma Jūmaq-Tılde söileitın Qazaqtyŋ tuyndy-bülıngı tıldermen tırlık etuge asyq bolmaǧynan asqan absurd bolar ma! Mäselen, «orys tılındegı tiurkizmder» degenımız – keşelı-bügıngı jai ǧana närse; orys tılındegı tūtas sözdık qordyŋ negızgı bölıgınıŋ (tıptı, pristavkalar men predlogtaryna deiın) etimologiialyq – t e k t ı k barşa qūpiiasy Qazaq Tılı arqyly ǧana bek aiqyndalyp tūrady. Sonyŋ özı – «orys dünietanymynyŋ tüpnegızı de – Qazaq Dünietanymynda» degen söz.
Asylynda, Qazaq Dünietanymyndaǧy köneden kele jatqan kemel ılım-bılımnıŋ kölemı, şamamen, jüz tomdai bolatyn şyǧar; äiteuır, odan asyp tüspese, kem bolmasyn jaqsy bılemız. Būl maqalada bız, bar bolǧany, sondaǧy qisapsyz kanondardyŋ bırneşeuınıŋ Tılge qatysty bırneşe Sözın ǧana aittyq.
Qoş, äŋgımemızdı Ruh=Es=TIl (Söz) teŋşebınen bastap edık, sonymen aiaqtaiyq.«Bas – Baq, auyz – darbaza, Söz – samal» naqylyndaǧy «samal» sözı – «is»(aromatnoe dunovenie; aromatnyi zapah) sözınıŋ sinonimı. Al, «is» sözınıŋ kulttık mänıske ie bolǧan täuesımdık nūsqasy – «IS» (Jūpar Ruh – Jūpar Tek)terminı. Atalmyş naqyldyŋ bır interpretasiiasynyŋ ««Bas – Baq, auyz – darbaza, Söz – Is» ekendıgı de, soǧan orai, Is=Es=TIl (Söz) teŋşebınıŋ aqiqattyǧy da, Isı–Qazaq ata-babalarymyzdyŋ Tıldı kult tūtynǧandyǧynyŋ bır mänısı de sonda. Atalmyş naqyldyŋ «Bas – Baq, auyz – darbaza, Söz – Aŋqyl»(AŊQ ŪL: küntektı Jūpar Perışte-Ūl) ülgısı jaiynda da aityldy. SÖZTANYM Ǧylymynyŋ basty formulasy – sol. Ekınşı formulasy: «Ärkım – öz Oiynan habar berer». Iаǧni Bastaǧy Jūmaq Este nendei hikmet bar, sonyŋ bärın auyzdan şyqqan «A ŋ q y l» retındegı «habarşy Perışte-Söz» ūdaiy aiandap-baiandap berıp tūrady. «Söilesem, Dausym aŋqyǧan!..».
Sonymen, Ruhtyŋ basty bır sipaty – s a m a l (jūpar jel). Al, «Jūpar jel» (samal) degen ortaq maǧynadaǧy sinonimiialyq ür, ürık, jūpar, is sözderınıŋ kulttık mänıske ie bolǧan ÜR, ÜRIK, JŪPAR, IS türındegı täuesımdık ülgılerı de, säikesınşe, qoşy eren aŋqyǧan kemel Ruhtyŋ sinonimiialyq ataulary bolyp tabylady. Solardyŋ özı – Ruhtyŋ könedegı sansyz ataularynyŋ bır parasy ǧana. Bız Qazaq Tılındegı osy köne terminderdıŋ ejelgı tılder sanalatyn grek, arab, evrei, latyn tılderındegı kerıtransformasiialyq qūbylǧy-bülıngı türlerınıŋ bır parasymen tanysaiyq; «kökıregınde oty bar oily adamǧa būl Sözımnıŋ suretı tūrar daiyn»:
IŪPAR → Jaffar, Spirit (us),
spirt, super, giper, t.t.
ÜR → aer, aura, Hür ia Hor,
araq, Arg (us), t.t.
ÜRIK («ÜR+ık») → Ruakh, rih, Ruh, t.t.
SAMAL («IAM ŪL») → Samuil,
Samael, t.t.
«Aisa-Ahmet» aksiomasynyŋ aqiqat ekendıgınıŋ kezektı bır dälelı retındegı osy mysaldardy Söztanym arqyly taldau ısı bızdı Tıl (Ruh pen Es) ataulynyŋ OTES zardaptary kesırınen qalaişa b ü l ı n e t ı n d ı g ı jaily äŋgımege bastap ketedı. Al, ol – mülde basqa maqalaǧa negız bolatyn mülde basqa taqyryp. Mysaly,«Apollon», «ling», «legenda», «land», «Alan», «Latyn», «Elena», «Lena»,t.b. bülıngı türlerde de äigılı köne «ÖLÖŊ» (AL ÖN) terminınıŋ bır ǧana orys tılındegı bülıngı tuyndy ülgılerı «molniia», «Luna», «lono», «olen», «lion», «lin», «len», t.s.s. türlerde bastalyp beredı. Bızge maŋyzdysy: joǧarydaǧysinonimiialyq öte köne IŪPAR men ÜR terminderınıŋ qaitalanba qos söz retınde, qūbylǧy-bülıngı «GİPER-BOREI» («GİPER – b+OR+ei») etnonimı türınde de tarihta saqtalyp qalǧandyǧy. Mūndaǧy IŪPAR (aromat-Duh) terminı köne grek tılınde «Sparta» («Sypar+t+a») türınde de tırlık etse, ÜR (aromatnoe dunovenie-Duh) terminınıŋ sinonimı retındegı Iel (veter-Duh) Sözı «Eol»türınde tırlık etedı. Iūpar («Sparta») da, Iel («Eol») de – grek örkenietın tüzısken köne taipalardyŋ ataulary. Tıptı, «Grek» etnonimı de – I ~ G qūbyly arqyly, «Iaryq ~ Garyk ~ Gyrak (metatezalyq ülgı) ~ Grek» transformasiiasyn bastan ötkergen ejelgı «Iaryq» (Solnse-Duh) atauy. Söztanymdyq osy mysaldar – grek örkenietı negızınıŋ de «Giperborei» ekendıgınıŋ, «Giperborei» Tılınıŋ bırden-bır Mirasqorynyŋ da Qazaq Tılı ekendıgınıŋ kezektı bır dälelı. «Giperborei» Elınıŋ ūlan-ǧaiyr aumaǧynyŋ kındık tūsy da – qazırgı Qazaqstan territoriiasy. Qazaq üşın «qorqynyşty tüster köru zamanalarynyŋ» toqtalar uaqyty boldy. Qazaqqa oianyp, oilanatyn uaqyt keldı. Yqylymdaǧy «Giperboreiden» älemdık barşa halyq tarap edı; endı, sol «Giperboreidıŋ» eŋ kemel Mirasqory retındegı Qazaq Elınen älemdık barşa halyqqa BAQ ILIMI taraityn bolady! Qazaq Tılınde!..
Tynyştyqbek ÄBDIKÄKIMŪLY, «Qazaq ädebietı».
