«Kökşe batyr» – «Qyrymnyŋ qyryq batyry» toptamasyna engen halyqtyq jyrlardyŋ bırı. QR Bılım jäne ǧylym ministrlıgı Ortalyq ǧylymi kıtaphanasy men M.O.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ Qoljazbalar qorynda jyrdyŋ bırneşe nūsqalary saqtalǧan.
«Er Kökşe» jaiynda keŋestık däuırdıŋ özınde-aq köptegen ǧylymi maqalalar men zertteu eŋbekterı jazyldy. Şejırede uaq ruynyŋ er Kökşeden taralǧany aitylady. Qadyrǧali Jalaiyrdyŋ şejıresındegı, «Nikon jylnamasyndaǧy» derekterge qaraǧanda, ol 1419 jylǧy Edıge men Qadyrberdı äskerlerınıŋ arasyndaǧy ūrys kezınde qaitys bolǧan. Qazaq halqynda «Er Kökşe» atty bırneşe jyr bar. Er Kökşe sonymen qatar Mūryn jyraudan jazylyp alynǧan özge jyrlardyŋ bırqatarynda da, qyrǧyzdyŋ «Manas» jyrynda da keiıpker retınde körınedı.
Kökşe batyr Şyŋǧyrlaudyŋ Toryat degen tauynda otyrǧanda, oǧan: «Süiretpenıŋ tauynda kütemız, noǧailaryn jinap soǧysamyn dese kelsın, eger odan qorqyp qaşsa, bızdıŋ qalmaqtar baryp elın şauyp alady»,-dep qalmaqtyŋ Sūltanǧali degen hany habar jıberedı. Ökınışke orai, Kökşe noǧailardyŋ basyn qosyp jinai almaidy da, qysylǧanda jön sılteitın, adasqanǧa jol körsetetın Sypyra jyraudan keŋes alady. Sondyqtan da Han Mamaiǧa habar salady. Osy oraida Oraq, Jaŋbyrşyūly Telaǧys, Aisanyŋ ūly Ahmet, batyr Alau, er Ämet, Şyntasūly Törehan, Asanūly er Abat, Aqjonasūly er Keŋes, mıne esımderı tarihta qalǧan osyndai batyrlar el basyna qiyn-qystau kün tuǧanda öz äskerlerın jinap, Kökşege kömekke keledı.
Tynyştyǧyn ketırgen qalmaqtyŋ Sūltanǧali degen hanymen Kökşenıŋ jekpe-jek şaiqasuy, Sūltanǧalidyŋ soǧys maidanynda myŋdaǧan äskerınen airylyp, şaharyna qaşuy, Kökşe bastaǧan batyrlardyŋ ekınşı ret soǧysyp jaudy jeŋuı, köp oljamen elıne oraluy jyrda barynşa şynaiy suretteledı. Epostyŋ bır erekşelıgı Kökşe batyr men onyŋ joldastarynyŋ jauyngerlık joryqtary jäne erlık ısterı tym äsırelenıp körsetılmeidı.
-Bızdıŋ tektı sūrasaŋ,
Bız noǧaidyŋ elı edık.
Eldegı baitaq er edık,
Eregısken dūşpan tap bolsa,
Jermız etın dep edık.
Elu ekı kısı joldasym,
Bärın de Qūdai oŋdasyn.
Elu ekı kısı – bärı er,
Ärqaisysy myŋ kısı.
Elu ekı kısı äskermen,
Qalmaqtyŋ bıldım oŋbasyn.
Er bolsa kelsın jekege,
Suyraiyn qolqasyn.
Mınekei, Kökşe batyr qalmaqtyŋ habarşysy tūrǧan jerge baryp osylaişa jar salady.
Kökşe mıngen Tarlan at,
Aspanǧa qarǧyp oinady.
Kökşe kigen şaraina,
Bastyra kigen dulyǧa,
Kümıstei bolyp jainady.
Kele jatqan jaudy körgen soŋ,
Er qaruy – bes qaru,
Bärın tegıs sailady.
Myŋdaǧan äsker jinap, sailanyp kelgen qalmaqqa qarsy noǧaidyŋ bar bolǧany 52 batyry qiian-keskı ūrys salady. Qalmaqtyŋ kezep atqan oqtarynan būltaryp ketıp, boilaryna darytpaidy. Şaşaqty bolat naizaly, aq sauytty erler qylyştary jarqyldap qalmaqtarmen segız kün men tün boiy jaǧalasqan kezde eptılık, şydamdylyq tanytyp, talai qalmaqtyŋ qanyn sudai tögedı. Tıpten qalmaqtyŋ eŋ myqty erı Jainastyŋ da tızesın büktıredı. Qalyŋ qalmaqtyŋ äskerlerın şetınen sūlatady, olardyŋ atyn, qaruyn iemdenedı de, alǧa ūmtylady.
Jönedı erler, jönedı,
Mıngenı öŋkei sal bedeu,
Auyzdyqpen alysyp,
Taban jolmen tartysyp,
Döŋgelenıp jeledı.
Qaptaǧan jaudy köredı,
Körıp köŋıl böledı.
Jinalǧan öŋkei batyrlar,
Qoldarynda bolat asyl bar.
Üsterınde kıleŋ kök temır,
Aq süŋgı, naiza öŋgergen.
Azyn köpke teŋgergen,
Jauǧa būlar tigende,
Qalmaqtar jaman sendelgen.
Otyz ekı kün boiy soǧysqan kezde segız myŋ qalmaqtyŋ köbısı qyrylyp, ekı myŋdaiy bet-betımen qaşa jöneledı. Sonda da alǧan betterınen qaitpaǧan noǧaidyŋ erjürek batyrlary olardy elıne deiın quyp baryp taǧy soǧysady.
Qobylandynyŋ Taibuyryly, Alpamystyŋ Baişūbary sekıldı Kökşenıŋ Tarlan aty da jyrda öte aqyldy januar türınde beinelenedı. Er qanaty bola bıluımen qatar üstındegı batyrdyŋ şaiqas kezınde aman-esen, ärı jaudan küşı basym boluyna köp rette tıkelei yqpalyn da tigıze bıledı.
Tarlan aty oinaǧan,
Bır şabysqa toimaǧan.
Kökşe mıngen Tarlan at,
Būǧa jata qalady.
Oǧy timei qalmaqtyŋ,
Kökıregı janady.
Äsırese, Kökşe batyrdyŋ qasyndaǧy erlerdıŋ joiqyn äreketterı oqyrmanǧa nanymdy-aq. Öŋkei sal bedeu, auyzdyqtarymen alysqan tūlpar mıngen erjürek batyrlardyŋ tuǧan jerge mahabbaty erekşe. Noǧai-qazaq ūlystarynyŋ erjürek jıgıtterınıŋ dūşpanǧa qarsy jūmyla qairat körsetuınıŋ tärbielık mänı zor. «Erler bar-dy keremet, Qalmaqtar jaman qyryldy, Jönın tauyp jüre almai, Bırıne-bırı sürındı» deitın joldardan köp närsenı aŋǧaruǧa bolady.
Naizalasyp şanysty,
Şanyşqanǧa şydamai,
Attan tüse qalysty.
Jaiaulasyp asyp alysty,
Bırın-bırı ala almai,
Aluǧa aila taba almai,
Bırın-bırı baǧysty.
Künı-tünı segız kün,
Terın jūtyp qan ıştı.
Şūbyrǧan qalmaqtardy jer jastandyrǧan Kökşe bastaǧan jıgıtter olardyŋ maldary men dünie-mülkın alyp oljalaidy. Būl ūrysta elu ekı batyrdyŋ toǧyzy köz jūmady.
Nūrlan QŪMAR, «Ana tılı».
