«Aqbópe-Saýytbek» dastanyndaǵy Aqbópe ómirde bolǵan adam. Ol 1875 jyly burynǵy Jambyl oblysynyń Shý aýdanynda týǵan. Aıtystarǵa qatysqan aqyn, ánshi retinde esimi tarıhtan belgili. Al, ǵashyqtyq jyrdy bizge jetkizgen Belgibaı Bekturǵanuly deıtin azamat.
Qypshaqtan shyqqan edi sol sulý qyz,
Ánshi, aqyn, aty Aqbópe sholpan juldyz.
Jeri joq tulǵasynyń kelispegen,
Aqtamaq, alma betti, alqyzyl júz.
Qazaqtyń qyzdy jelge betin ópkizbeı aıalap ósiretini barshaǵa aıan. Biz jyrdy oqı bastaǵan sátte-aq piste muryn, súmbil shashty, qarakózdi, oımaq aýyz, qıǵash qasty, arshyǵan jumyrtqadaı óńi bar Aqbópemen tanysa alamyz. Osyǵan qosa aqyndyǵy týraly áńgime óz aldyna bir bólek órbıdi.
Ushynan eki bettiń qany tamǵan,
Tilinen sóılegende baly tamǵan.
Denesi minsiz týra tartqan symdaı,
Symbatty syrt arqasy syr sandyqtaı.
Tuıǵyndaı tuǵyrdaǵy moınyn tolǵap,
Sylanyp otyrady toty qustaı.
Qoıǵandaı kirpik, qasy ospa jaǵyp,
Saýyrly, beli názik, ıini jazyq.
Jarqyrap sharaınadaı qarakózde,
Turǵandaı gaýhar tastyń shamy janyp.
Birde Asha bolysta (osy kúngi Shý aýdanynyń ortalyǵy) bolys Tileýqabyl úsh dýannyń – Almaty, Áýlıeata, Shymkent halqyn jınap, toı jasaıdy.
«Qypshaqtyń aqyn qyzy kelipti» dep,
Esitip tegis keldi jannyń bári.
Yntaly esitýge toıdaǵy jurt,
Qandaı dep Aqbópeniń salǵan áni.
Jurt qumar Aqbópeniń sazdaryna,
Kórgende kóz toıady ajaryna.
Syrlanǵan altyqanat aqordanyń,
Shyǵardy Aqbópeni tór jaǵyna.
Jıyn kezinde arǵy babasy arǵyn, qypshaq týraly qyzyqty derekterdi jáne el qorǵaǵan batyrlaryn madaqtap, Aqbópe óleńmen órnektep halqyna oıyn ashyq jetkizedi. Osy elde Saýytbek deıtin aqyn jigit bar degendi qulaǵym shaldy dep sózin túıindeıdi.
-Aqbópeniń saryny jer jarady, jurt óte dáripteıdi, aıtyssam sózim tıip keter dep batpaı júrmin,-dep Saýytbek dostaryna syryn aıtady. Aqyry qyz shaqyryp qoımaǵan soń el aldyna shyǵýǵa májbúr bolady.
Saýytbek, esenbisiz ózińiz de,
Qart, jastar, jalpy aman ba elińiz de?
Saýytbek shaqyrýmen áreń keldiń,
Alǵashqy amandasý jóni sizde,-dep Aqbópe aqyn jigitti sózben tyqsyrady. Saýytbek bolsa Aqbópeni ishteı bir kórsem dep qaıǵyǵa qamalyp, ishten tynyp júrgenin baıandasa, aıtysker qyz:
Saýytbek, toı-jıynnan qalmaı júrsiz,
Kóz qyryn bizdiń elge salmaı júrsiz.
Kóńiliń súıgen bolsa barar eńiz,
Shynymen esińizge almaı júrsiz.
Saýytbek:
Bara almaı júrmin atym bolmaǵan soń,
Kedeılik aýyr eken ornaǵan soń.
Aqbópe:
Kedeılik erge kesir bola ala ma,
Almaǵa óziń qoldy sozbaǵan soń.
Domalap alma aýzyńa bara ala ma,
Birese atym joq dep syltaýraısyń,
Aıaǵyń qalaı jetti bul araǵa?
Osylaısha Saýytbek pen Aqbópe qaıymdasyp aıtysyp biraz jerge barady. Jyrdan baıqaıtynymyz Aqbópeniń oı-órisi keń, dúnıetanymy mol, eldiń shejiresin jaqsy biletin jan retinde kózge túsedi. Tipten Naýryzbaı, Kenesary batyrlar kezindegi jaýgershilikti de aıtystyń ózegine aınaldyra alady. «Qyrǵyzdyń qazaq qaldy oljasynda» deı otyryp, shapqynshylyqtan el úrkip údere kóshkenin, sodan az úıli qypshaqtardyń Shýdyń boıyna qonystanyp qalǵanyn da kesteli jyr shýmaqtarymen jetkizedi. Sondaı-aq qalyńǵa berer malym, minerge atym joq degendi alǵa tarta bergen Saýytbekke:
Kóńili súımegender qalamaıdy,
Súıisse baı, kedeı dep sanamaıdy,
Ýaıym túbi tereń batyrady,
Jigitke júgensizdik jaramaıdy,-dep nazyn jetkize de biledi.
Sońynda ekeýiniń tilekteri bir arnaǵa aýysyp, bir-birin unatyp qalady.
Jymyńdap bir-biriniń qolyn qysty,
Ǵashyqtyq jalyn órti ishke tústi.
Qosylyp ekeýiniń mahabbaty,
Aımalap ońashada súıip qushty.
Sóıtip jastar shyn joldastyq ómir súrýdi ańsaıdy, ishtegi barlyq syryn jyrmen shyǵarady.
Osydan keıingi ýaqytta Aqbópeniń qaıǵy-zary qalyńdaıdy. Óıtkeni, jasy qyryq jetidegi Tantaı deıtin adam eki áıeldiń ústine almaqshy bolyp atastyryp qoıǵan eken. Saýytbekti kórgennen keıin Aqbópe kúndiz-túni jylap júredi. Saýytbek Aqbópeni aýylyna izdep baryp júzdesedi, olar ózara sher tarqatady. «Men Aqqoltyqqa ketpekshimin. On bes kúnnen keıin oralamyn»,-dep ýáde berip ketken Saýytbek osydan soń habarsyz qalady. Ojar minezdi, ózimshil Tantaı Aqbópeni alyp qaıtýǵa bes adamyn jiberedi.
El ishinde bar ma eken mendeı muńlyq,
Eki qolym baılaýly, kózim jumyq.
Yqtııarsyz baramyn, mende erik joq,
Qol-aıaǵym mataýly, qursaý-qulyp,-dep bastap, Aqbópe «meniń Saýytbekke arnaǵan sálemim, amanatym» dep óleń aıtyp, Soltaı degen jigitten ótinishin jetkizýin suraıdy.
Keshigip kelgen Saýytbek bar jaǵdaıdy bilip qatty ókinedi. Uzatylyp ketken kelinshekti izdep baryp jolyǵýdyń amalyn da qarastyrady.
Aqbópe shyqty aq úıden,
Búrkenshik shapan jamylyp.
Aqbópe shyqty albyrap,
Aq buǵaǵy salbyrap.
Neshe túrli buralyp,
Sámbi taldaı balbyrap.
Aı da tolǵan kez edi,
Tústikte turdy jarqyrap.
Minekeı, kórkem teńeýlermen sıpattalǵan arý Aqbópeniń beınesi. Ókinishke oraı, 300 kisi qaraýylǵa qoıylǵandyqtan, Saýytbek pen Aqbópe boı tasalap, qashyp kete almaıdy. Tantaıǵa qosylǵan soń 6 aı, 10 kúnnen keıin qusadan Aqbópe qaıtys bolady. Sóıtip, áleýmettik jaǵdaı, qazaq qyzdarynyń basyndaǵy teńdik máselesi Aqbópedeı ári sulý, ári órnekti oı aıta biletin suńǵylany da aıamady. Adam qashanda qoǵamnyń bir bólshegi. Sondyqtan da aqynjandy aıdaı arý da sol ortanyń qurbany boldy. Biraq el aýzynda shyrqyrap shyrqalyp «Aqbópeniń áni» qaldy.
Nurlan QUMAR, "Ana tili".
