«Aqböpe-Sauytbek» dastanyndaǧy Aqböpe ömırde bolǧan adam. Ol 1875 jyly būrynǧy Jambyl oblysynyŋ Şu audanynda tuǧan. Aitystarǧa qatysqan aqyn, änşı retınde esımı tarihtan belgılı. Al, ǧaşyqtyq jyrdy bızge jetkızgen Belgıbai Bektūrǧanūly deitın azamat.
Qypşaqtan şyqqan edı sol sūlu qyz,
Änşı, aqyn, aty Aqböpe şolpan jūldyz.
Jerı joq tūlǧasynyŋ kelıspegen,
Aqtamaq, alma bettı, alqyzyl jüz.
Qazaqtyŋ qyzdy jelge betın öpkızbei aialap ösıretını barşaǧa aian. Bız jyrdy oqi bastaǧan sätte-aq pıste mūryn, sümbıl şaşty, qaraközdı, oimaq auyz, qiǧaş qasty, arşyǧan jūmyrtqadai öŋı bar Aqböpemen tanysa alamyz. Osyǧan qosa aqyndyǧy turaly äŋgıme öz aldyna bır bölek örbidı.
Ūşynan ekı bettıŋ qany tamǧan,
Tılınen söilegende baly tamǧan.
Denesı mınsız tura tartqan symdai,
Symbatty syrt arqasy syr sandyqtai.
Tūiǧyndai tūǧyrdaǧy moinyn tolǧap,
Sylanyp otyrady toty qūstai.
Qoiǧandai kırpık, qasy ospa jaǧyp,
Sauyrly, belı näzık, iını jazyq.
Jarqyrap şarainadai qaraközde,
Tūrǧandai gauhar tastyŋ şamy janyp.
Bırde Aşa bolysta (osy küngı Şu audanynyŋ ortalyǧy) bolys Tıleuqabyl üş duannyŋ – Almaty, Äulieata, Şymkent halqyn jinap, toi jasaidy.
«Qypşaqtyŋ aqyn qyzy kelıptı» dep,
Esıtıp tegıs keldı jannyŋ bärı.
Yntaly esıtuge toidaǧy jūrt,
Qandai dep Aqböpenıŋ salǧan änı.
Jūrt qūmar Aqböpenıŋ sazdaryna,
Körgende köz toiady ajaryna.
Syrlanǧan altyqanat aqordanyŋ,
Şyǧardy Aqböpenı tör jaǧyna.
Jiyn kezınde arǧy babasy arǧyn, qypşaq turaly qyzyqty derekterdı jäne el qorǧaǧan batyrlaryn madaqtap, Aqböpe öleŋmen örnektep halqyna oiyn aşyq jetkızedı. Osy elde Sauytbek deitın aqyn jıgıt bar degendı qūlaǧym şaldy dep sözın tüiındeidı.
-Aqböpenıŋ saryny jer jarady, jūrt öte därıpteidı, aityssam sözım tiıp keter dep batpai jürmın,-dep Sauytbek dostaryna syryn aitady. Aqyry qyz şaqyryp qoimaǧan soŋ el aldyna şyǧuǧa mäjbür bolady.
Sauytbek, esenbısız özıŋız de,
Qart, jastar, jalpy aman ba elıŋız de?
Sauytbek şaqyrumen äreŋ keldıŋ,
Alǧaşqy amandasu jönı sızde,-dep Aqböpe aqyn jıgıttı sözben tyqsyrady. Sauytbek bolsa Aqböpenı ıştei bır körsem dep qaiǧyǧa qamalyp, ışten tynyp jürgenın baiandasa, aitysker qyz:
Sauytbek, toi-jiynnan qalmai jürsız,
Köz qyryn bızdıŋ elge salmai jürsız.
Köŋılıŋ süigen bolsa barar eŋız,
Şynymen esıŋızge almai jürsız.
Sauytbek:
Bara almai jürmın atym bolmaǧan soŋ,
Kedeilık auyr eken ornaǧan soŋ.
Aqböpe:
Kedeilık erge kesır bola ala ma,
Almaǧa özıŋ qoldy sozbaǧan soŋ.
Domalap alma auzyŋa bara ala ma,
Bırese atym joq dep syltauraisyŋ,
Aiaǧyŋ qalai jettı būl araǧa?
Osylaişa Sauytbek pen Aqböpe qaiymdasyp aitysyp bıraz jerge barady. Jyrdan baiqaitynymyz Aqböpenıŋ oi-örısı keŋ, dünietanymy mol, eldıŋ şejıresın jaqsy bıletın jan retınde közge tüsedı. Tıpten Nauryzbai, Kenesary batyrlar kezındegı jaugerşılıktı de aitystyŋ özegıne ainaldyra alady. «Qyrǧyzdyŋ qazaq qaldy oljasynda» dei otyryp, şapqynşylyqtan el ürkıp üdere köşkenın, sodan az üilı qypşaqtardyŋ Şudyŋ boiyna qonystanyp qalǧanyn da kestelı jyr şumaqtarymen jetkızedı. Sondai-aq qalyŋǧa berer malym, mınerge atym joq degendı alǧa tarta bergen Sauytbekke:
Köŋılı süimegender qalamaidy,
Süiısse bai, kedei dep sanamaidy,
Uaiym tübı tereŋ batyrady,
Jıgıtke jügensızdık jaramaidy,-dep nazyn jetkıze de bıledı.
Soŋynda ekeuınıŋ tılekterı bır arnaǧa auysyp, bır-bırın ūnatyp qalady.
Jymyŋdap bır-bırınıŋ qolyn qysty,
Ǧaşyqtyq jalyn örtı ışke tüstı.
Qosylyp ekeuınıŋ mahabbaty,
Aimalap oŋaşada süiıp qūşty.
Söitıp jastar şyn joldastyq ömır sürudı aŋsaidy, ıştegı barlyq syryn jyrmen şyǧarady.
Osydan keiıngı uaqytta Aqböpenıŋ qaiǧy-zary qalyŋdaidy. Öitkenı, jasy qyryq jetıdegı Tantai deitın adam ekı äieldıŋ üstıne almaqşy bolyp atastyryp qoiǧan eken. Sauytbektı körgennen keiın Aqböpe kündız-tünı jylap jüredı. Sauytbek Aqböpenı auylyna ızdep baryp jüzdesedı, olar özara şer tarqatady. «Men Aqqoltyqqa ketpekşımın. On bes künnen keiın oralamyn»,-dep uäde berıp ketken Sauytbek osydan soŋ habarsyz qalady. Ojar mınezdı, özımşıl Tantai Aqböpenı alyp qaituǧa bes adamyn jıberedı.
El ışınde bar ma eken mendei mūŋlyq,
Ekı qolym bailauly, közım jūmyq.
Yqtiiarsyz baramyn, mende erık joq,
Qol-aiaǧym matauly, qūrsau-qūlyp,-dep bastap, Aqböpe «menıŋ Sauytbekke arnaǧan sälemım, amanatym» dep öleŋ aityp, Soltai degen jıgıtten ötınışın jetkızuın sūraidy.
Keşıgıp kelgen Sauytbek bar jaǧdaidy bılıp qatty ökınedı. Ūzatylyp ketken kelınşektı ızdep baryp jolyǧudyŋ amalyn da qarastyrady.
Aqböpe şyqty aq üiden,
Bürkenşık şapan jamylyp.
Aqböpe şyqty albyrap,
Aq būǧaǧy salbyrap.
Neşe türlı būralyp,
Sämbı taldai balbyrap.
Ai da tolǧan kez edı,
Tüstıkte tūrdy jarqyrap.
Mınekei, körkem teŋeulermen sipattalǧan aru Aqböpenıŋ beinesı. Ökınışke orai, 300 kısı qarauylǧa qoiylǧandyqtan, Sauytbek pen Aqböpe boi tasalap, qaşyp kete almaidy. Tantaiǧa qosylǧan soŋ 6 ai, 10 künnen keiın qūsadan Aqböpe qaitys bolady. Söitıp, äleumettık jaǧdai, qazaq qyzdarynyŋ basyndaǧy teŋdık mäselesı Aqböpedei ärı sūlu, ärı örnektı oi aita bıletın sūŋǧylany da aiamady. Adam qaşanda qoǧamnyŋ bır bölşegı. Sondyqtan da aqynjandy aidai aru da sol ortanyŋ qūrbany boldy. Bıraq el auzynda şyrqyrap şyrqalyp «Aqböpenıŋ änı» qaldy.
Nūrlan QŪMAR, "Ana tılı".
