Būqar jyrau men Baiyq şeşenniŋ aitysy

Būl materialdy bizge ekibastūzdyq ölketanuşy, tehnika ǧylymdarynyŋ kandidaty Serik Jaqsybaev aǧamyz ūsyndy. Tömendegi başqūrttyŋ Baiyq şeşeni men Būqar jyraudyŋ aitysy – tübi bir türki tildes elderdiŋ erte uaqytta öneri öreles, mädenieti mazmūndas bolǧanynyŋ bir däleli. Bir qyzyǧy, özimen tili tuystas, töri ortaq bolsa da, tatar halqyna qaraǧanda başqūrt eliniŋ tūrmysy qazaqqa bir taban jaqyn bolǧanyn, köne zamandarda köşpeli tirlik keşip, üiirlep jylqy aidap, bie bailap, qymyz ūstaǧanyn bilemiz. Qazaq pen eki arada barymta-syrymtasy da üzilmegen. Tipti Kişi jüz auyldaryn şauyp, maza bermegen soŋ, başqūrttarmen talai märte qantögis ūrystar bolǧany jöninde de tarihi derekter mol ūşyrasady.

Belgili jazuşy, mūraǧatşy, marqūm Amantai Sataevtyŋ jazuynşa, ötken ǧasyrdyŋ alpysynşy jyldary başqūrt tarihşylary özderiniŋ qoljazba qorynan Qanjyǧaly Bögenbai batyrdyŋ äkesi Aqşa batyr men başqūrttyŋ Qaraş atty aqynynyŋ aitysy tabylǧanyn qazaq ǧalymdaryna habarlaǧan eken. Biraq, kezinde ony eşkim nazarǧa ala qoimasa kerek. Biz sol derekterdi ana bir jyldary qaisybir tarihşylarǧa ūsynǧanymyzda, kädimgidei senimsizdik tanytqan edi. Serik Jaqsybaevtyŋ tömendegi deregi Amantai Sataevtyŋ sol sözin rastai tüsetin sekildi. Eger baiyptap izdener adam bolsa, tuystas başqūrt eliniŋ mūraǧatynan halqymyzdyŋ ötkeni men ketkenine qatysty talai qūndy dünieler tabylar-au dep oiladyq.

Sailau Baibosyn

Türki halyqtarynyŋ qūramyna jatatyn qazaq pen başqūrt elderi ejelden irgeles ornalasyp, köşpeli ömir belesinde qarym-qatynasta bol­ǧany belgili. Tegi bir eki jūrttyŋ etene bailanysyn Būqar jyrau Qal­qamanūly men başqūrttyŋ Baiyq şeşen Bainazarūlynyŋ arasyndaǧy äzil-ospaqty qaqtyǧysuy da aŋǧartady. Būl qaqtyǧysudyŋ mätini Başqūrt respublikasynyŋ merzimdi ädebi basylymy “Aqedil” jurnalynyŋ 1970 jylǧy 7-sanynda basylǧan. Būl jurnal meniŋ qolyma ötken ǧasyrdyŋ 70-jyldary issa­parmen Başqūrtstandaǧy Kemertau qalasynda aşyq ädispen qoŋyr kömir öndiretin käsiporynǧa barǧanymda tüsken edi.

Baiyq şeşenniŋ kezinde «tarhan» ataǧyn alǧan äkesi Būqar jy­rau­dyŋ äkesi Qalqaman sekildi batyr bolǧan. Baiyq şeşen 1710 jy­ly Başqūrtstannyŋ qazirgi Üşaly audanynda düniege kelgen, iaǧni ol Būqar jyraudan 25 jas kişi degen söz. Baiyq taban astynda öleŋ şyǧaruǧa şeber şeşendik qabiletimen birge asqan şeber küişi de bolypty. Baiyq şeşen 1770-jyldardyŋ basynda Başqūrttyŋ äigili batyry Salauat Jolaiūlyna (Iýlaev) arnap öleŋ, 1812 jyly Napaleon Bona­part­ty jeŋip elge oralǧan orys äsker­lerin qarsy alyp, “Baiyq” atty küi şyǧarǧan.

Baiyq şeşenniŋ Būqar jyraumen kezdesu sebebi bylai bolypty. Bainazar tarhannyŋ Baiyq, Tanyp, Taiyp, Qaiyp, Tanhyq esimdi bes ūly bolǧan. Baiyqtyŋ inisi Taiyp başqūrttyŋ Azynaly degen auqatty adamynyŋ qyzymen jasyryn köŋil qosyp, qazaq eline qaşady. Osy jaǧdaiǧa bailanysty Baiyq ta qazaq dalasyna ketuge mäjbür bolady. Sonda Būqar jyrau Baiyqpen kezdesip qalyp, oǧan mysqyldy türde jūmbaqtap aitqany:

“Estek boldyŋ, bar boldyŋ,

Keŋ dalada zar boldyŋ.

Öziŋe jūmbaq aitaiyn,

Tapsaŋ, ūlym eteiin

Tappasaŋ, qūlym eteiin,

Kündiz qoidy kütersiŋ,

Keşke jündi tütersiŋ.

Ūiqym keldi demessiŋ,

Kündiz damyl etersiŋ.

Keŋ dalada qos aǧaş,

Qos aǧaştyŋ qos basy

Bir qazanǧa syimastai.

Qos qoşqardyŋ qos basy,

Bar eken el qasqasy.

Tūrǧan beine taqyrǧa,

Ala böten qaq emes.

Ai men kündei ekeui,

Jalǧyz-jalqy taq emes.

Būqar jyraudyŋ būl jūmbaq öleŋin Baiyq şeşen bylai şeşedi:

Keŋ dalam dep aitqanyŋ,

Elinen qaşqan būl estek.

Maqtasyn dep kütkeniŋ,

Men de körgen jer eken

Sen de bilgen jer eken.

Aǧatasy tu bolyp,

Jabu japqan nar qylǧan,

Jataǧan tau sazaryp,

Aǧaştary quaryp

Töbe-töbe qūm qylǧan.

Emşeginen süt tambas,

Şöldegen jūtym su tappas

Dala degeniŋ – sol eken.

Ürke qaşyp qasqyrdan,

Öz botasyn qorǧaǧan,

Aruana bozdaǧan

Özge mūŋy bolmaǧan,

Mülgip jatqan şöl eken.

Jartastaǧy bürkitin,

Tūlpar mingen jigitin

Almastyrǧan bir bütin.

Tüie üstinde jalbaŋdap,

Qūlaqşyny salpaŋdap

Qazaq degen er eken.

Qos aǧaşym degeniŋ –

Keŋ dalada qos ylaş*

Qazaǧyŋdy keptirgen.

Keŋ dalada Qos Alaş –

Qos aǧaştyŋ qos basy,

Tap alaştyŋ qasqasy –

Bir qazanǧa qos antyn

Salyp birge qainatqan,

Toqaldai küieu syilatqan

Abylai sūltan han eken.

Sonan soŋ qazaq bileri qolǧa tüsiru üşin Baiyqty izdete bastapty. “Elge aidar, jürekke qanjar bolǧysy keledi eken”, – dep, onyŋ közin qūrtuǧa ūiǧarypty, al Baiyq bolsa qaşyp, Oralyna qaityp ketipti…

Būqar jyrau men Baiyq şeşen­niŋ aitysyn qazaq tiline audarǧan jazuşy Maşqar Gumerov.

Başqūrtstannyŋ tarih jäne ädebiet institutynyŋ folklor sektorynyŋ meŋgeruşisi, filologiia ǧy­lym­darynyŋ kandidaty Nūr Zaiypovtyŋ aituynşa, atalmyş aitys HVII ǧasyrdyŋ ortasynda bolǧan.