Qūramaly, qorǧandy üiıŋ bolady,
Ainymaly, tökpelı biıŋ bolady.
Halyqqa bır tiyn paidasy joq
Ai saiyn bas qosqan jiyn bolady.
Işıne şyntaq ainalmaityn
Ejırei degen ūlyŋ bolady.
Aqyl aitsaŋ auyryp qalatyŋ
Bedırei degen qyzyŋ bolady.
Aldyŋnan kes-kestep ötetıŋ
Kekırei degen kelınıŋ bolady.
Işkenıŋ sary su bolady,
Berseŋ itıŋ ışpeidı,
Bıraq adam oǧan qūmar bolady,
Qinalǧanda şapaǧaty joq jaqynyŋ bolady.
İt pen mysyqtai yryldasqan,
Erkek pen qatynyŋ bolady…
…Ataqty jazuşy Jüsıpbek Aimauytovtyŋ 1925 jyly Taşkent qalasynda jeke kıtap bolyp basylyp şyqqan “El qorǧany” atty bır perdelı pesasy bar. Būl – Aqtöbe maŋyndaǧy azamat soǧysy jyldarynda bolǧan oqiǧanyŋ negızınde jazylǧan keşegı Keŋes ökımetınıŋ keluımen bırge tuǧan el ışındegı özgerısterdı baiaŋdaityŋ aq pen qyzyldyŋ şaiqasyn bır ūlttyŋ bai men kedei bop bölınu şyndyǧyn bıldıretın drama.
Pesa bastalǧanda sahnada ekı-üş aqsaqal-bai guberniiadan kelgen jas bolşeviktıŋ söz söileuın kütıp, äŋgımelesıp otyrady. “Būl jastar el bilep ne oŋdyrady?” – dep tüŋılgen bır aqsaqal aityp auzyn jiǧanşa, ekınşısı:
— He oŋdyruşy edı? Zamanaqyrdyŋ belgısı de.
— Jaryqtyq Möŋke bi boljap kettı ǧoi.
Jas baladan biıŋ bolar,
Jas balşyqtan üiıŋ bolar,
At jaqsysy arbada bolar,
Jıgıt jaqsysy saudada bolar,
—deptı ǧoi öterınde. Sol aitqanynyŋ bärı kelgen joq pa?… Ras aitasyz, äulie ǧoi olar dep ılıp äketedı.
Qazaq tarihynda Möŋke esımdı tūlǧalar joq emes. Bıraq Jüsıpbek pesasynda mysalǧa alynǧan Möŋke bidı kım dep bılemız. Aitaiyq. Ol -tarihqa şektı Möŋke bi degen atpen engen adam. Süiegı – alty arys Älım, onyŋ Jamanaq (janama aty — şektı) atalyǧynan. Şektı jūrtynda:
Sūrasaŋ arǧy atamdy batyr Bölek,
Tıresken aspanmenen bır bäiterek.
Eregıs, ekıtalai ıs bolǧanda,
Talailar panalaǧan köleŋkelep,
—degen söz bar. Ǧasyrlar boiǧy şejırenıŋ jetkızuınşe, Jamanaqtyŋ Şyŋǧys, Bäubek, Örıs jäne Mäku (Qalu) atty ūldary bolǧan. Osy Mäkuden (Qaludan) Bölek tuǧan. Arǧy tegı tüptep kelgende noǧailynyŋ Mūsa hanymen Oraq, Mamai, Alşaǧyr, Sidaq, Qarasai, Qazilarmen qandas sol Bölek batyr Ait, Būjyr, Şoŋ degen perzentter körgen. Aittan – Qabaq, Tıleu tuǧan. Tıleudıŋ bes ūly bolady. Olar – Esırkemıs, Aldaberdı, Joldyaiaq, Jaqsymbet jäne bız aityp otyrǧan Möŋke.
Möŋkenıŋ äkesı – Tıleu Aitūlyn dalanyŋ auyzşa tarihnamasy da, hattalǧan qaisybır qūjattar da qol bastaǧan jaujürek batyr, Sairam soǧysynyŋ qaharmany, künde keŋes qūrylǧan Kültöbede söz alyp, äz Täuke taqqa otyrǧanda han köteruge qatysqan süiegı bügınde Türkıstan tübınde jatqan, zamanynyŋ zaŋǧary bolǧan qazaqtyŋ qaharman ūldarynyŋ bırı dep jetkızedı. Tıleu Sairam soǧysynda opat bolǧanda, kenjesı – Möŋke toǧyz jasar bala eken desedı. Osyǧan süienıp ärı keibır mūraǧat qūjattaryn tırek etıp qazır Möŋkenıŋ düniege kelgen kezı -şamamen 1675 jyl dep aitylyp qalyp jür. Al qazırgı künderı aldy 9-10 ataǧa jetken ūrpaqtary Möŋkenıŋ 81 jyl ǧūmyr keşkenın babadan balaǧa jetkızıp keledı. Olai bolsa, Möŋke bidıŋ dünieden köşken mezgılı – 1756 jyl dep jobalauǧa negız bar.
Möŋke Tıleuūlynyŋ özı ömır sürgen zamanda el bilıgıne aralasqan qairatker ekenın jalpy jūrtşylyq jazuşy Äbış Kekılbaevtyŋ “Eleŋ-alaŋ” atty tarihi romanynan bılse kerek. Äbılqaiyr han ordasyna Tevkelevten soŋ tört jyldan keiın qaita elşı kelıp, sonyŋ qūrmetıne bas qosqan jiynda “elu bidıŋ sary ala tobynyŋ” ışınde şektınıŋ Möŋke, Moinaq, Mämetek, Aidaraly bilerınıŋ de esımderı atalatyny bar. Būl -sol Möŋke.Şektınıŋ būrynǧy, bügıngı şejıresınde būdan basqa Möŋke kezdespeidı. Qazır onyŋ esımı Tıleudıŋ Möŋkesı dep atalatyn bır ruly eldıŋ basynda tūr.
1748 jyly 5 qazanda Orta jüz ben Kışı jüz bilerı men batyrlarynyŋ Nūraly sūltandy Kışı jüz ben Orta jüz qazaqtaryna han etıp taǧaiyndau turaly Elizaveta hanymǧa hat jazǧany mälım. “Sızdıŋ märtebelı qūzyryŋyzǧa şyn berılgen Äbılqaiyr han būl ömırden öttı, onyŋ ornyna bız mūragerlık jolymen onyŋ öz ūly Nūraly sūltandy sailadyq. Bız ata salty boiynşa Nūraly sūltandy han sailaǧanymyzben, Sızdıŋ ūly märtebelı patşalyq jarlyǧyŋyzsyz han taǧyna otyrǧyza almaimyz. Sondyqtan Sızdıŋ imperatorlyq ūly märtebeŋızden Nūraly sūltandy äkesı Äbılqaiyr hannyŋ ornyna bas han etıp taǧaiyndau turaly jarlyq şyǧaruyŋyzdy jäne özıŋızdıŋ imperatorlyq altyn mörıŋız basylǧan gramotamen marapattauyŋyzdy adal berılgendıkpen sūraimyz”, — dep bastalatyn osy hatqa şaqşaq Jänıbek tarhan, kerei Nauryz bi, şaqşaq Qoisary, Jälmämbet biler, Qūdaişükır batyr, şömekei Qydai bi, şektı Bapy bi, Baqtybai bi, Aidaraly bi, Esenbai bi, Moinaq bi, Mämetek bi jäne basqalarmen bırge öz taŋbasyn basqandardyŋ bırı – būl kezde, bızdıŋ şamalauymyzşa, paiǧambar jasyna jetken osy Möŋke bi bolatyn.
Möŋkenıŋ el basqaru ısıne aralasqanyn bıldıretın jäne bır derektı Äbılqaiyr handy öltıru sebepterın anyqtau maqsatymen Kışı jüzge barǧan saparynyŋ qorytyndylary turaly qaldyrǧan tılmaş Iа. Guliaevtyŋ jazbasynan tabamyz. Ol bylai deidı: “…Qyrküiektıŋ 27-sı künı hanşaǧa (iaǧni Bopaiǧa – S. B.) Jänıbek tarhan keldı… Sonda ol, Jänıbek mūndaǧy bilık hanşa men onyŋ balalarynyŋ qolynda bolsa, Orta jüzdıŋ bilerı men batyrlary bar bilıktı oǧan Jänıbek tarhannyŋ qolyna bergenın habarlady, iaǧni ol qandai ūiǧarym aitsa, basqalar sony maqūldaidy eken… Sol künı barlyq äigılı biler men batyrlar keŋese kelıp, Batyr sūltandy şaqyryp keluge tört bidı, atap aitqanda şömekei ruynan – Jailǧan bidı, şektıden Syrlybaidy jäne Bapy men Möŋkenı, şaiqylar äuletınen Kebek myrzany jūmsauǧa ūiǧarym jasaidy…”
Möŋkenıŋ älı de zerttelıp, zerdelenuge tiıstı mūndai qoǧamdyq ömırge tıkelei qatysu qimyldarynan özge, onyŋ babalyq batasynaŋ oişyl bılgırlıgınıŋ törelık toqtamynan ädıl jauabynan ötkır tılınen azamattyq arnauynan şeşendık şeberlıgıneŋ boljampazdyǧynan tüzılgen bırşama mūra bar. El arasynan jinastyru arqyly qolǧa tüsken, bıraq negızınen auyz ädebietınıŋ auqymynda jatqan dünielerden dualy auyz şeşennıŋ söz qadırın öz qadırı dep bılgen parasaty sezıledı, zamana auanyn aŋǧarǧan dananyŋ alǧyrlyǧy baiqalady, keşegı men bügındı baiyptaǧan ädıl töreşınıŋ kösemdıgı tanylady, säuegei qarttyŋ keleşektı közdegen köregendıgı körınedı.
El esınde jürgen eskı tämsılderge süiensek, Möŋke bidıŋ ataly sözderı ataqty Syrym batyrmen sūhbattasu sätınde jiırek tuǧany baiqalady. Köbıne Syrymnyŋ Möŋkeden bata aluy, sälem bere keluı,
tüsın jorytuy tūrǧysynda aitylady. Mūndai auyzekı äŋgımeler ekı bidıŋ bıreuın asqaqtatyp, ekınşısın tömenşıktetudı közdemeidı, kerısınşe būlarda ülkendı syilap, kışını qūrmetteitın qazaq tabiǧatyna säikes, Möŋke men Syrym bırınıŋ sözın bırı tolyqtyryp, bırınıŋ aitqanyn bırı jandandyryp, taratyp tüsındırıp, ūǧyndyryp jatady.
— Erterekte Syrym batyr bes-alty serıgımen jol jürıp kele jatyp, Möŋke bidıŋ auylynyŋ üstınen tüsıptı. Mūnda toi qyzyp jatyr eken kenje balasy aiaqtanyp, jaŋa qūdalar da osynda bolyp şyǧady. Jekjattarymen qatar kelıp qalǧan qūdaiy qonaqtardy Möŋke özı otyrǧan üige tüsıredı. Astan soŋǧy bata beru sätınde Syrym sözın: “Alty şaŋyraqtyŋ ırgesı ajyramasyn”, —dep bıtıredı. Būǧan Möŋkenıŋ qūdasy tüsınıŋkıremei qalyp, “alty şaŋyraqtyŋ ırgesı ajyramasynnyŋ” syryn sūraidy. Sonda Möŋke oǧan “Qūdai qalap, ekeumız jekjat bolyp otyrmyz. Senıŋ qyzyŋ maǧan kelın bolyp tüstı. Ol üş şaŋyraqqa ie bolady. Bırınşısı – kelgen jūrty, ekınşısı – naǧaşy jūrty, üşınşısı — öz törkını. Sol siiaqty menıŋ ūlym saǧan küieu bala bolady. Ol da üş şaŋyraqqa ie bolady: öz jūrty, qaiyn jūrty, naǧaşy jūrty. Ekı bala qosylyp alty şaŋyraq şyǧaryp tūrǧan joq pa? Osy alty şaŋyraq aman bolsa, eşqaşan ırgesı ajyramasa, alty şaŋyraqty qūrap otyrǧan alty ruly eldıŋ auzy bır, yntymaǧy berık bolmai ma?” – degen eken.
Būrynǧy ötken tūlǧalar äreketı, olardyŋ ūrpaqtan ūrpaqqa jalǧasqan ataly sözderı oqiǧasy jaǧynan bolsyn, aitylu deŋgeiı tūrǧysynan bolsyn ädette, bır-bırıne ūqsas kelıp jatady. Qūima qūlaq estıgenın erteŋge qarai jalǧaityn qarapaiym halyq üşın būl sözdıŋ eŋ äuelı bırınşı bolyp kımnıŋ aitqanynan görı onyŋ tärbielık, taǧylymdyq, önegelı äserı küştı.
Mäseleŋ Möŋkenıŋ Syrymǧa tüsın jorytuy turaly bız bıletın bır äŋgıme bar. Būl köpke belgılı Abylai hannyŋ tüsıne ūqsas bolsa da, baiandau barysy men tüiındelu därejesı tūrǧysynan Möŋke bi men onyŋ ainalasyndaǧy adamdardyŋ bılım-bılıgın bırşama aşa alatyn haşiia. Möŋke bi tüs körıp, sol tüsın Syrym batyrǧa jorytpaq bolady.
Bır joly bäigege 40 at qostym, bıreuı de bäigeden kelmedı. 30 at qostym -bıreuı de bäigeden kelmedı. 5 at qostym, törteuı bäigeden kelmedı de, bıreuı ǧana qaraqşyǧa aman jettı. Aman jetkenı sol, kele sala pyşaqqa ılıktı. Älgı attyŋ ışın jaryp jıbergenımde qasqyr şyqty, qasqyrdy jarǧanda tülkı şyqty. Tülkını jarǧanda qoian şyqty. Osyny joryp berşı, — deidı Möŋke bi.
Syrym tüs jorudyŋ jolyn Möŋkenıŋ ūzatylyp ketken qyzyna berudı ūiǧarady. Bıraq, ol bi üş ret şaqyru jıbergennen keiın äreŋ keledı. Qyz tüstıŋ jaiyn bılgen soŋ Syrymǧa:
— Tüstı jezdeŋe jorytpa, jienıŋe jorytpa, äielge jorytpa degen söz bar edı… Sonda da aitaiyn — deidı.—Tüs – adal tüs, qiiali tüs, şaitan tüs dep üşke bölınedı. Mūny qai tüske jatqyzarymdy bılmeimın bıraq onyŋ şeşuı mynadai: “40 at degenıŋız – mūsylmannyŋ 40 paryzy oryndalmai qalatyn zaman bolady ekeŋ 30 attyŋ bäigeden kelmei qalatyny – 30 kün oraza ūstamaityn zaman tuady eken. 5 attyŋ törteuı kelmei, bıreuı kelgenı – bes uaqyt namaz qaza bolyp, ony bıreu oqyp, bıreu oqymaityn kez keledı eken; qasqyrdyŋ şyqqany – kısınıkın tartyp alyp, ūrlap jeitın zorlyqşyl zamannyŋ tuatyny şyǧar; tülkı şyqqany – aldauşy men arbauşy köbeietıŋ tülkıdei būlaŋdaǧan zamannyŋ kütıp tūrǧany şyǧar; qoian şyqqany – ūrpaq üreilenıp ösetın, köleŋkesınen qorqyp jüretın zaman bolar”. Osyny aityp bolǧannan keiın Möŋke bidıŋ qyzy:
— Maǧan tüs jorytqandaryŋyz qate boldy, künderdıŋ künınde äiel bileitın zaman keledı. Ol zamanda äielden ūiat ketedı, erkekten namys qaşady, menıŋ üş ret şaqyrǧanda zorǧa keluımnıŋ syry osynda edı, — deptı.
Möŋke bidı tani tüsuge jeteleitın taǧy bır jait, ataqty bi Myrzaǧūl Şymanūlynyŋ aitqan sözınen bastau alǧan oi der edık. Ol kısı kezınde: “Aldaǧy jüz jyldyǧyn boljaǧan Möŋke bi ötken bızden”, — degen eken. İä, Möŋkenıŋ qairatkerlık bilıgınen de, tauyp aitar şeşendıgınen de däl osy aldaǧyny boljai bılgen säuegeilık bolmysy kım-kımdı bolsa taŋǧaldyrǧany sözsız: Biden qalǧan asyl sözder Qaztuǧan, Şalkiız, Dospambet, Jiembet, Marǧasqa, Aqtamberdı, Tätı-
qara, Ümbetei siiaqty belgılı aqyn-jyraular şyǧarmaşylyǧynyŋ jyraulyq ürdısterınen görı Asan qaiǧynyŋ keibır filosofiialyq-naqyldyq tolǧamdaryna, Būqar jyrau dästürındegı tolǧaular, ǧibratty ǧaqliiaǧa jaqyn keledı. Bır kezde eldıŋ erteŋın oilaǧan Asan qaiǧy:
Mūnan soŋ qily-qily zaman bolar,
Zaman azyp, zaŋ tozyp jaman bolar.
Qaraǧaidyŋ basyna şortan şyǧyp,
Babalardyŋ däurenı tämam bolar,
— dep tausylsa, Būqarjyrau:
Ai zaman-ai, zaman-ai,
Tüstı mynau tüman-ai,
Istıŋ bärı kümän-ai.
Baspaq-tana jiylyp,
Fäni bolǧan zaman-ai,
Arǧymaǧyn joǧaltyp,
Tai jügırgen zaman-ai,
— dep tolǧansa, Möŋke tolǧamdary da belgılı bır därejede solarmen ündes. Ol osy aitylǧandardy qisyndy jalǧastyryp, Asan qaiǧy men Būqar jyrau beinelegen zamanǧa tereŋdei tüsedı, zamannyŋ zary ne bolmaq degendı boljauǧa tyrysady. Söitıp mūndai mezgıl tuǧanda:
Köldıŋ suy bıtıp, tabany qalar,
Attyŋ jüirıgı ketıp, şabany qalar.
Jaqsynyŋ ataǧy ketıp, azaby qalar,
Äulienıŋ aruaǧy ketıp, mazary qalar.
Sözdıŋ maŋyzy ketıp, samaly qalar,
Söitıp, aqyly joq, sanasyzdyŋ zamany bolar,
— dep tolǧanady.
Jalpy, “Ker zamannyŋ”, keler zamannyŋ keipı, bolaşaqtyŋ beinesı – Möŋke bi tolǧamdarynyŋ negızgı, üzılmes arqauy.
Qūramaly, qorǧandy üiıŋ bolady,
Ainymaly, tökpelı biıŋ bolady.
Halyqqa bır tiyn paidasy joq
Ai saiyn bas qosqan jiyn bolady.
Işıne şyntaq ainalmaityn
Ejırei degen ūlyŋ bolady.
Aqyl aitsaŋ auyryp qalatyŋ
Bedırei degen qyzyŋ bolady.
Aldyŋnan kes-kestep ötetıŋ
Kekırei degen kelınıŋ bolady.
Işkenıŋ sary su bolady,
Berseŋ itıŋ ışpeidı,
Bıraq adam oǧan qūmar bolady,
Qinalǧanda şapaǧaty joq jaqynyŋ bolady.
İt pen mysyqtai yryldasqan,
Erkek pen qatynyŋ bolady…
— dep jalǧasatyn tolǧauynyŋ alǧaşqy sözı de bız bılerde: “Ker zamannyŋ kezınde…” dep bastalatyn. Möŋke bi mūrasyna ılkı rette maŋyz berıp, zertteu aiasyna ainaldyrǧan belgılı ǧalym, professor Serık Negimov osy tolǧamdy “Keler zamannyŋ keipın kemel köregendıkpen sipattauymen erekşelenedı. Kesek oily kestelı, ūiqasty tılmen örnektelgen. Boljaudyŋ ärbır sözınde suretkerlık sipat bar. Tüiındı tūjyrym, beinelı oi, sūlu suret, emosiialyq-ekspressivtık quat bar”, — dep baǧalaidy.
He närsenı bolsyn aldyn ala, tögılgen jorǧa jyrmen boljau -adamnyŋ bılımdılıgıne, ömırlık taǧylym-täjıribesıne, eŋ bastysy qūdai bergen talant-qabıletıne bailanysty. Boljaudyŋ da boljauy bar, aldyn ala jasalǧan zamani joramal keiın naqty närselermen zattarmen
qūbylystarmen saima-sai tüsıp jatsa ǧana ainymai keledı dep aituǧa bolady.
Möŋke biden qalǧan sözderdıŋ öleŋdık qūrylysy, ölşemı men yrǧaǧy üilesımdı, mazmūn jaǧynan qoǧamdyq-saiasi lirikanyŋ sipattary baiqalatyn siujetsız poema elementterın boiyna sıŋırgen tolǧaular. Professor Serık Negimov aitqandai ony “suretkerlık sipatyna, emosiialyq-ekspressivtık quatyna” qarai baǧalaumen bırge, būlardyŋ improvizasiialyq ekspromttyq, ideialyq-maǧynalyq jaǧyna köbırek köz jıbergen jön.
Aitalyq, söz qadırın bıletın sarabdal jazuşy Jüsıpbek Aimauytov şyǧarmasynda aldyn boljaǧan köregen keipınde körınetın “jaryqtyq Möŋke bidıŋ” bır şumaǧy sol dramanyŋ da barlyq maqsat-mūratyn uysynda ūstap tūrǧandai sezılmei me… Möŋke bidıŋ sözderın qazırgıdei uaiymy küşeiıp tūrǧan ötpelı zamanǧa şendestırıp köreiıkşı:
Myŋ san auyzda jürgen “mladotiurkıŋ” men “novokazahyŋ” – “jas baladan biıŋ bolarǧa” jauap bolmasa nettı?!
Tört qabyrǧasy türegelıp şyǧa keletın qazırgı zamannyŋ jas balşyqtan ilep salynǧan üilerı – aǧaş keregelı, kiız dödegelı altyqanat aq boz üidıŋ közden būl-būl ūşqanyn aitpai ma?!
At tügıl qamşysynyŋ qaida qalǧanyn bılmeitın qazaqtyŋ eŋ jaqsy kölıgı – jappai jany temır jeŋıl tūlpar bolyp jatqanda, būdan 250 jyldai büryn ömır sürgen Möŋke babanyŋ kölıktıŋ kökesı arbada bolady dep aityp ketkenıne qalai taŋqalmassyŋ?!
Al biznes pen kommersiia körkeietın naryq zamanynda, ärine, qolynan ıs keletın jıgıttıŋ jaqsysy ǧana, sūltany ǧana saudada jüretınıne şek bolmasa kerek.
Taǧy da Möŋke bidıŋ “Ker zamannyŋ kezınde…” dep atalatyn sözderıne qūlaq salaiyq.
Erteŋıne senbeitın künıŋ bolady.
Betıŋnen alyp tüsetın ınıŋ bolady.
Alaşūbar tılıŋ bolady.
Düdämaldau dınıŋ bolady.
Äielıŋ bazarşy bolady,
Erkegıŋ qazanşy bolady,
Jylqy jūldyz bolady,
Qoi qūndyz bolady.
Kebır – jerge teŋeledı,
Äiel – erge teŋeledı,
Köl – teŋızge teŋeledı.
Siyr – ögızge teŋeledı.
Aqyrzaman adamy –
Saǧynyp tamaq jemeidı,
Aşyny – aşy demeidı,
Tapqanyn olja deidı,
“Alham” bılgenın molda deidı.
Bır-bırıne qaryz bermeidı,
Şaqyrmasa, körşı körşıge kırmeidı.
Sarylyp kelıp tosady,
Qūny joq qaǧazdy sudai şaşady…
- dep tolǧanǧan bi sözın, ärine, ärkım özınşe qabyldauǧa haqyly; bıraq ony bügıngı künnıŋ tırlıgınen tys tūr dep aita almasymyz aiǧaq. Astaryna abailap üŋılseŋız, jany bar jyrlar ekendıgı kümän tudyrmaidy. Möŋke bidıŋ:
Aqyr zaman halqynyŋ
Şaidan basqa asy joq,
Jaqynnan basqa qasy joq.
Laǧynet qamyty moinynda,
Jūmystan qolynyŋ bosy joq.
Ärqaşan da olardyŋ
Köŋılınıŋ hoşy joq.
Bar şaruasy tüp-tügel
Endı mūnyŋ nesı joq…”
degen sözderı, bolmasa:
Zaman aqyr bolarda -
Jer taqyr bolar,
Halqy paqyr bolar.
Balalar jetım bolar,
Äielder jesır bolar,
“Ä” dese “mä” deitın kesır bolar.
Bas qosylǧan jerlerde,
Äiel jaǧy den bolar,
Jaman-jaqsy aitsa da,
Özınıkı jön bolar.
Orai salyp bastaryŋ
Jalpyldatyp şaştaryŋ
Taqymdary jaltyldap,
Emşekterı salpyldap,
Ūiat jaǧy kem bolar,
Söitken zaman kez bolsa,
Tüzeluı qiyn bolar,
— dep tolǧanǧany, qalai aitsaq ta, oilantpai qoimaidy. Ädebiet tarihyndaǧy “zar zaman” kezeŋınıŋ körnektı ökılı bolyp sanalatyn adam Şortanbai Qanaiūly ekenın qazır bız jaqsy bılemız. Onyŋ şyǧarmaparynda bır kezde Būqar jyrlap, Möŋke boljap ketken kezeŋnıŋ suretı naqty aiqyndala tüsedı. Şortanbaidyŋ:
Är närsenıŋ boljaly,
Bırte-bırte taraidy.
Adyra qalǧan Saryarqa,
Bolmaiyn dep baiandy.
Edıldı aldy, eldı aldy,
Esıldı aldy, jerdı aldy.
Endı almaǧan ne qaldy…
- degen tolǧanysy Möŋke siiaqty, basqa da özınen būrynǧylar aityp ketken aqiqattyŋ aldydan şyqqany emes pe?
Sondai bır kezdegı boljamnan tuǧan osy ömır şyndyǧyn berış Mūrat Möŋkeūlynyŋ, kerderı Äbubäkırdıŋ, basqa da aqyn-jyraulardyŋ keibır jyrlarynan tabuǧa bolady. Jazu-syzu ürdıske enbegen tūstaǧy mūndai ideialyq-stildık ūqsastyq auyz ädebietınıŋ tarihi-auyspaly sipatynan şyǧatyny mälım.
Möŋke bi esımı jeke-dara oqşaulanyp baiandalmasa da, qazaq tarihyna qatysty ädebietterde, şejıreşıler jylnamasynda, aqyn-jyraular şyǧarmalarynda, keibır zertteuşılerdıŋ eŋbekterınde atap körsetılıp jür. Mysaly, akademik Ahmet Jūbanov “Zamana būlbūldary” kıtabynda Sary Bataqūly turaly ocherkınde “Sarynyŋ ösken ortasy basqa qazaqtyŋ mal baqqan auylyndai tek qūiryq pen müiız sanap ötkender emes, önerdıŋ de bazary boldy. Atalary Möŋke bi öz zamanynda asa tapqyr, erdıŋ qūnyn ekı auyz sözben şeşken adam bolǧan” dep atap ötedı. Ataqty Balqy Bazar jyrau:
Täŋırı artyq jaratqan
Auzyna halqyn qaratqan,
Qara qyldy qaq jarǧan
Aldynan topty taratqan -
Möŋke, Töle, Qazybek,
Äiteke alşyn, bi Kebek…
- dep tolǧansa, Saryşolaq şaiyr Boranbaiūly:
Tıleudıŋ ūly Möŋke edı,
Alty Alaşqa bas bolǧan,
Qara moiyn serke edı,
Aqyly zerek äulie,
Qiianǧa köŋıl sıltedı,
—dep jar salady, al ony Nūrpeiıs Baiǧanin
Tıleuımnıŋ ışınde
Äulie ötken Möŋke bi…
- dep jalǧastyrady.
Aǧartuşylyq baǧyttaǧy kıtabi aqyn sanalatyn Nūrjan Nauşabaevtyŋ “Şektı Möŋke bidıŋ sözı” dep atalatyn qoljazbasy da bidıŋ mūrasyn nasihattauǧa qyzmet etedı. Mūnda şyǧystyq näzira ürdısı baiqalǧanymen, Nūrjan Nauşabaev “Möŋke bidıŋ sözı būl” dep bylai tolǧanady:
Qūbyladan şyqqan küŋ
Janyp şyǧar dep edı.
Jalǧany joq būl sözım
Anyq şyǧar dep edı.
Balǧyn-balǧyn kölderden,
Balyq şyǧar dep edı.
Ekı basy qaiqaiyp,
Qaiyq şyǧar dep edı.
Qazaq, senıŋ soryŋa
Qyrda – qoqaŋ oida – orys,
Jaryp şyǧar dep edı…
Tolǧaudyŋ baiandau mänerın söz bolatyn närselerdıŋ Möŋke bidıŋ aityp ketkenderıne qolda bar dünielermen salystyra otyryp eskeretın bolsaq, mūny Möŋke bidıŋ töl tuyndysynyŋ näziralyq täsılmen qaita jyrlanuy dep qabyldauǧa bolady.
Möŋke bi sözderınıŋ jäne bır jūrnaǧyn körnektı aqyn, etnograf-aǧartuşy Mäşhür Jüsıp Köpeev jinastyrǧan eskı ädebiet ülgılerınen kezdestıre alamyz. Noǧailydan şyqqan Möŋke bidıŋ sözderı dep aidarlanǧan būl nūsqanyŋ köp sözderı Nūrjan Nauşabaev tolǧauyna ūqsas keledı. Bıraq, onda jaŋa sözderdıŋ qosylǧany, Nūrjan aqyn aitqan keibır egız joldar tört jol bolyp tolyqqany, öleŋnıŋ buyn sanynda da ışınara özgerıster bar ekendıgı baiqalady. Tolǧaudyŋ:
“Azarsyŋ, jūrtym, azarsyŋ,
Azaryŋnyŋ belgısı”
dep bastaluyn keiıngı aituşylardyŋ qosqany, qūlaqtan qūlaqqa jetkenşe özgerıp, öŋdelıp baruy dep qaraǧan jön. Mäşhür Jüsıp nūsqasynda Möŋke bi özıne tän söz saptauymen körıngen. Sonyŋ bırsypyrasy mynadai:
Qylmysy jaqqan qylyqty,
Alyp şyǧar dep edı.
Qylmysy jaqpas qyrsyqty
Ekı etıgı su bolyp,
Bır jaratqan täŋırge
Nalyp şyǧar dep edı.
Auyldaryn şu qylǧan,
Jaulyqtaryn tu qylǧan,
Zaiyp şyǧar dep edı.
Kelını – aiǧyr, kempırı
Saiaq şyǧar dep edı.
Bır uysqa tolmaityn
Aiaq şyǧar dep edı.
Būzau, taiynşa, tanaǧa,
Jük artylar dep edı.
Aǧyp jatqan dariiada,
Su tartylar dep edı.
Mäşhür Jüsıptıŋ Möŋke bidıŋ sözderın būlaişa hatqa tüsıruın onyŋ ömırbaiandyq derekterımen de bailanystyra qaraǧan dūrys. Ötken ǧasyrdyŋ bas kezınde özı tuyp-ösken mekende jergılıktı bilık tarapynan qudalauǧa tüsken aqynnyŋ jyraqtap, Edıl men Jaiyq arasyndaǧy qazaq auyldaryn panalaǧany belgılı. Al būl ölkege şektı Möŋke bidıŋ sözı ejelden mälım bolǧandyqtaŋ Mäşhürdıŋ mūny sol kezde el auzynan jazyp aluy mümkın ekendıgı kümän tudyrmasa kerek.
El ışınde eles bolyp jürgen mūndai sözder az emes. Bülar – jady myqty jandardyŋ jattauymen ǧana bügınge jetıp otyrǧan Möŋke bi sözderınıŋ bır parasy. Öitkenı Möŋke bidıŋ söz mūrasy ışınara bolmasa, būryn-soŋdy tıkelei qolǧa alynyp, däiektı jinalyp, qūnttalyp hattalmaǧan. Sol sebeptı är jerde aitylǧan estılgen küiınde qalyp qoiǧan. Jazylyp alynyp, keibır tektes jinaqtarda jariialanyp jürgenderı de ǧylymi tūrǧyda saraptalyp bolǧan joq, sondyqtan keide avtorlar tarapynan dälsızdık, ışınara qaitalau baiqalyp jatady. Būl sözderdı jetım qaldyrmai, odan ärı naqtylap, mätındık tūrǧyda saralai tüsu – ılgerı künderdıŋ ümıtı bolmaq.
Bügıngı qoǧamymyzda Möŋke bidı tanyp bıluge degen qūştarlyq oianǧanyn oiǧa sala ketkımız keledı. Belgılı jurnalist Qali Särsenbaidyŋ “Şal men şeneunık” atty jariialanymy (“Jas Alaş”, 9.11.99) osy baǧyttaǧy oŋ qadam boldy. Alǧaş ret “qasiet qonǧan qara şaldyŋ” “tap bügınge arnap aitylǧan” sözderı jariialanyp, avtor qara magiia iesı Nostradamusty auyzǧa jiı alǧanşa, tabiǧatynan taza tülǧa Möŋke babamyzǧa nege jügınbeimız degen ädemı oi tastady.
Parlament Mäjılısınıŋ deputaty, Halyq qalaulysy Şerhan Mūrtazanyŋ “Abailaŋyzdar!” (“Egemen Qazaqstan”, 30.05.2000) atty maqalasyn Möŋke bidıŋ:
Qūramaly-jalǧamaly üiıŋ bolady,
Aumaly-tökpelı biıŋ bolady,
Halyqqa bır tiyn paidasy joq,
Künde bas qosqan jiyn bolady,
— degen sözderınen bastauy, öz oiyn: “Nostradamustyŋ bır aitqany kelse, bır aitqany kelmeidı. Al baiaǧy Möŋke bidıŋ aitqanynyŋbärı kelıp tūr”, – dep aiaqtauy bi mūrasyna degen jalpy jūrtşylyqtyŋ özgeşe yqylasyn tudyrdy.
Saiyp kelgende, Möŋke baba soŋyna qaldyrǧan sözderınde keler künderge “ker zaman”, “aqyrzaman” dep en taqqanymen, mūnyŋ artynyŋ bärı qaiyr bolyp, tübı jaqsylyqqa ūştasatynyn da boljaǧan tärızdı. Onyŋ:
Künderdıŋ künınde aitarlyqtai zaman tuady,
Sol zaman joqşylyqtyŋ bärın quady.
Türlı-türlı halyq bolady,
Kündız-tünı jaryq bolady,
— degen oilaryn öz basymyz bügıngı qazaq balasynyŋ tarihi otanynda keşıp jatqan täuelsız künderıne jorimyz. Al Möŋke bidıŋ ata jūrtyndaǧy Aqtöbe, Şalqar qalalarynda köşe atynyŋ berıluı, eskertkışın ornatu daiyndyǧy – sol “kündız-tünı jaryq boladynyŋ” bastamasy şyǧar.
Serıkqali BÄIMENŞE,
Filologiia ǧylymynyŋ kandidaty
“Egemen Qazaqstan” gazetı, 2000 jyl 29 qaraşa
