Salpyq bidıŋ saliqaly şeşımı

Suan ruynan şyqqan Ileşūly Salpyq bi 1880 jyldyŋ qaqaǧan qaŋtar aiynyŋ soŋǧy jūldyzynda Ile özenınen ötıp, Kegen men Narynqol asuynan asyp, Tekes auylynda tūratyn bauyzdau qūdasy, Alban ruynyŋ Aljanynan şyqqan Qairanbai qajynyŋ auylyna keledı. Qairanbai qajy Aljannan şyqqan alǧaşqy bolystardyŋ bırı ärı tūŋǧyş Mekke-Mädinege baryp, qajy atanǧan bılımdı de bılıktı, el syilaǧan tapqyr, şeşen adam bolǧan eken.Būl kezde Salpyq bidıŋ Qairanbai qajynyŋ ınısıne özınıŋ qyzy Nūrjamaldy ūzatyp, qūda bolǧanyna tört-bes jyl uaqyt bolǧan eken. Osy merzım ışınde bi men qajy bırınıŋ syryn bırı jaqsy bıletın, aitaryn aitqyzbai tüsınetın qūda bolyp, syilastyqtary jarasyp, aralarynan qyl ötpestei tatu, dos bolyp ketıp edı. Salpyq bi jol ortaǧa bır qonyp, Tekes­te otyrǧan qūdasynyŋ qystauyna at basyn tıreidı.

Qairanbai qajynyŋ aǧaiyn-tuystary Suan elınen kelgen ataqty keruenbasşy, bai ärı bi bolǧan qūdalaryn şyn yqylastarymen qarsy alyp, barlyq qūda kütu kädesın jasai otyryp, auyldaǧy qūda-jekjattardyŋ esen-saulyǧyn bılıp, arqa-jarqa bolyp qalady.
Törde tıze tüiıstırıp qatar otyrǧan Qai­ranbai kajy ızettılıkpen Salpyq bige qarap: «Al, Apahan qūda, el şetı aman ba? Sen de, men de jau ötı, jer şetı şekarada tūra­myz ǧoi, el ışı tynyş, jer şetı bütın be?» – dep äŋgımege tartady. Salpyq bi az-kem oilana qozǧalyp, qoltyǧyndaǧy qūs jasty­ǧyn arqasyna süiep, şalqaia otyryp: «İä, Qajy bolys, rahmet, özıŋ sūraǧan elım de, jerım de aman, bıraq elıme, jerıme qol sūǧa alma­ǧan ūry-qary deimız be, älde barymtaşy dei­mız be, el ışınde bolatyn keibır sūǧa­naq­tar malymnyŋ şyrqyn būzyp, qara ala aiǧyrdyŋ üiırın Ile özenınen ötkızıp, Tekes asyryp ketıptı degen sybysty estıp, ız şala kelgenım de bar. Auylyŋyzda, elıŋızde sondai äperbaqan daŋǧoilar būryn-soŋdy bar ma edı, älde joq pa edı», – dep, qūdasyna küle qaraidy da, sözın öleŋmen jalǧastyrady.
Jylqy basy aiǧyrym edı qara ala,
Odan tuǧan säigülık edı kökala.
Odan tuǧan jelmaia edı torala.
Toralada salymdy edı sarala.
Odan tuǧan, şappai jelıp bäige alǧan –
Jeldıqara, Telqara.
Kökaladan tuyp edı Aqqoian,
Maǧan bıtken ataq-daŋq pen baq qoian.
Saraladan tuyp edı Sarbauyr,
Ūşqyrlyǧy sekıldı edı qandauyr,
Osylarǧa noqta basy Qambar ata qarala,
Qoimas degen ümıtpen kelıp edım joǧala,
Qaralamnyŋ üiırınıŋ är basyn
Sutögılmes taipalma
Bermes edım jorǧaǧa, – dep, jūmbaqtai söilep, jastyǧyna qaita jantaiady.
Salpyq bidıŋ söz saptasyna zer salyp, mūqiiat tyŋdap otyrǧan qajy-bolys töŋıregınde otyrǧan atqosşylaryna sılkıne karap: «Azamattar, atqa qonyŋdar. Apahan bosqa qauıptene qoimas. Eldegı barlyq yǧailar men syǧailardy jiyp, qaralanyŋ üiırın şyp-şyrǧasyn şyǧarmai tauyp berıŋder. Irgeles otyrǧan eldıŋ ırgesın söguge bolmaidy. Bügın mal oljalasa, erteŋ adam oljalaidy, sonan keiın ntymaǧymyz būzy­lyp, özımızge özımız jau bolamyz. Jaqynnan jau ızdeitın berekesız eldıŋ ädetı. Bız bır qap, bır saptan taraǧan ūrpaqtarmyz. Apahan bidıŋ Qarala, Kökala, Torala, Sarala, Jeldıqara, Telqara, Sarbauyr, Aqqoian dep aityp otyrǧan sözderı tek Qambar ataǧa aitylǧan atau emes, tüsıngen adamǧa söz törkını tereŋde jatqanyn bılu kerek. «Tügel sözdıŋ tübı bır, söz atasy – Maiqy bi» degen sözdıŋ törkınıne üŋılsek, qazaq halqyn otyz jyl beibıt ömır süruge jol bastaǧan osy Maiqy bi babamyz emes pe? El ışınen şyqqan sümelekter bolsa, ızın suytpai Apahan bidıŋ aldyna alyp kelıŋder, biden keşırım sūrasyn. Olar üşın at-şapan aiybyn men töleimın», – dep sözın tüiındeidı.
Qairanbai qajy-bolystyŋ aitqanyn ekı etpegen auyl azamattary Qarala aiǧyrdy üiırımen qaraǧaiǧa jasyrǧan jerden ta­uyp, jylqyny barymtalaǧan sūǧanaqtardy qolǧa tüsırıp, Salpyq bi men Qairan­bai qajynyŋ aldyna alyp keledı. Sonda Qairanbai qajy Salpyq bige: «Al, Apahan bi, Qarala aiǧyrdy üiırımen şyp-şyrǧasyn şyǧarmai aldymyzǧa äkeldı, ūry-qary, barymtaşylardyŋ qoldaryn arttaryna bailap alyp keldı», – dep, qarymta qaitaru maqsatynda sözın öleŋmen jalǧastyrady.
«Qarala aiǧyrdy bastatyp,
Jaiylymyn tastatyp,
Ile suyna şomyldyryp,
Tolqynyna kömıldırıp,
Narynqoldan asyryp,
Qaraǧaiǧa jasyryp,
Qoiǧan eken jylqyŋdy.
Aldyŋa, mıne, kelıp tūr,
Keşırım sūrap iılıp.
Aiaǧyŋa bas ūryp.
Endıgı söz özıŋde,
Qandai aiyp būiyrsaŋ», – dep, Apahan bige jyly şyraimen küle qarap, oŋ qolyn tösıne qoiyp, iegın säl tömen iıp, ızettık nyşanyn baiqatady. Törde otyrǧan Salpyq bi qūdasy Qairanbai qajyǧa bylai degen eken:
«O, Qairanbai, bolyssyŋ,
Basynda jürsıŋ töl ıstıŋ.
Aitqanyŋnan qaitpaityn,
Qara qyldy qaq jarǧan
Aqiyǧy ekensıŋ
Ädılettı bolystyŋ.
Aitqanyŋdy būljytpai,
Oryndaityn halqyŋ bar.
Sol halyqty syilaityn
Atadan qalǧan saltym bar.
Bergen aiyp bolmaidy, alǧan ǧaiyp,
Myna jalǧan, bılesıŋ, almaǧaiyp.
Bılerlıgıŋ qaida bar,
Bılmegendı keşırmei,
Mazdatqanyŋ jön bolar.
Erdıŋ otyn öşırmei.
El bolǧan soŋ ışınde
Jaqyn da bar, jat ta bar.
Ädıl bolsaŋ är ıste,
Baqyt ta bar, baq ta bar.
Mıngızgenım özıŋe,
Kelısımım Aqboz at.
Jaqyn qaldy elıme,
Uaqyt ta attanar», – dep, qosarǧa mı­nıp kelgen Aqboz jorǧasyn aldyrtyp, Qai­ranbai qajyǧa köldeneŋ tarta otyryp, qol­tyǧynan özı demep, köterıp mıngızgen eken.
Salpyq bi qūdasyna riiasyz yrza bolǧan Qairanbai qajy «almaqtyŋ da salmaǧy bar, syi berseŋ, sypyra ber», – degendei märttık jasap, jylqyşylaryna Aqtanau atalatyn aiǧyrynyŋ üiırın aidatyp kelıp, Salpyq bige qarap: «İä, Apahan bi, men senıŋ kesımıŋe kelıse otyryp, qapyda jylqyŋnan şaşau şyǧyp, menıŋ tentekterımnıŋ qūryǧyna ılıkken öŋşeŋ ala jylqyŋnyŋ şyrqy būzylmasyn, aiybym emes, aiǧaǧym bolsyn, aidauǧa jylqyşy da berem, jylqyŋa qosyp elıŋe aidap qait, «qaitqan malda qaiyr bar», ekı qūdanyŋ arasyndaǧy alys-berıstıŋ bır dänekerı bolsyn», – dep jylqyşy berıp, ekı aiǧyr üiırlı jylqyny Apahan bidıŋ aldyna salyp aidatyp, Tekesten Kegenge deiın şyǧaryp salady. Sol jerde Qairanbai qajy Salpyq bidıŋ iyǧyna qol artyp: «Qadırlı Apahan bi, elımız aman, jerımız bütın, janymyz amandyqta bolsa, keler jaz jailauda, däm būiyrsa, özıŋnıŋ Beljailauyŋa baryp qaitam. Qalǧan äŋgıme-dükendı sonda jalǧastyraiyq», – dep qoş aitysady.
Qytymyr kys ötıp, mamyrajai köktem aiaqtalyp, jadyraǧan jaz kelgen merzımde Qairanbai qajy özınıŋ uädesınde tūryp, Üigentas Beljailauynyŋ Basatqaraǧai betkeiındegı Basatjūrtta otyrǧan qūdasy Salpyq bidıŋ auylyna kelıp, at basyn tıreidı. Aptalap jatyp, taǧy bır ülken ıstıŋ tüiının şeşedı.
Salpyq bidıŋ kındıgınen Täşıman, Jaqybai, Kenjebek, Irgebai, Aqjol atty bes ūl jäne Nūrjämila (Nūrjamal) degen qyz örbidı.
Salpyq bidıŋ ekınşı ūly Jaqybai bidıŋ öz aldyna otau tıgıp, sän-saltanat qūryp, elge tanylyp, tört qūbylasyn tani bılgen şaǧy eken. Jaqybai biden Tūtqabek, Erǧali, Nūrǧali, Törehan, Myrzahan degen ūldar men Zäure, Güljämila atty qyzdar düniege kelgen. Qairanbai kajy-bolystyŋ at arytyp, Salpyq bi qūdasynyŋ auylyna kelgendegı negızgı maqsat-tılegı süiek jaŋartyp, qyz alysyp, qyz berısıp, qarym-qatynasty jaŋa qyrynan örbıtıp, el men eldıŋ jaqyndyǧyn jandandyru bolsa kerek.
Üigentas Beljailau belınıŋ qaraǧaily bet­keiıne tıgılgen on ekı qanat aq üidıŋ törın­de qūs jastyqqa şalqaia jatyp, konaǧasy­nan däm tatyp, mamyrajai otyrǧan Qairan­bai qajy-bolys qasynda qatar otyrǧan Sal­pyq bige bar denesımen būryla qarap:
«İä, Apahan bi, örkenıŋ össın,
örısıŋ keŋeisın,
Alla Taǧalam köbeitsın alysy men berısın», – dei kele:
Ne körmedı būl qazaq,
Jerı menen elı üşın?
Qanyn töktı, şaiqasty,
Azdy-tozdy sol üşın.
Qalmaqtar kep şapqanda,
Arǧyn-Naiman atoilap,
Bergen eken qolūşyn.
Qūda bolyp myŋjyldyq,
Qūiryq-bauyr asasyp,
Jasaiyn dep özıŋmen
Keldım ana Albannan
Bır jaqsylyq kelısım», – dep toqtap, sözın ary jalǧastyrady. «Özıŋ jaqsy bılesıŋ, Apahan bi, bız būrynnan sar-süiek qūdandaly elmız, senıŋ Jaqybai degen ūlyŋnan boijetıp qalǧan qyz bar eken, sol qyzyŋdy menıŋ ana ınımnen tuǧan, özıme ökıl bala etıp, bauyryma salyp ösırgen jalǧyz ūlym Äzıkenge Qūdai qosqan qosaq jalqynyŋ syŋary bolsyn dep qūda tüse keldım, endıgı söz özıŋde», – dep qysqa qaiyrypty.
«O, Jaratqan Alla jar bolsa,
Ūl-qyz ösırıp bar bolsa,
Keŋır me edı örısım,
Būtaqtamai tar bolsa.
Mal qosylǧan töskeide,
Bas qosylǧan tösekte,
Örken jaiyp kelemız
Alban, Suan bır tuǧan
Aǧaiyndy desek te.
On ekı bolys Albansyŋ,
Qoia almaimyn jalǧan syn.
Jalǧyz qyzym
Nūrjandy (Nūrjamal)
Kelın etıp alǧansyŋ.
Kelın ızdep kelıstı,
Jalpaq jatqan Jalaiyr,
Şapyraşty, Dulatqa
Oqaly tüie bastatyp,
Aqtyly qoi aidatyp,
Qūdalyqqa barǧansyŋ.
Alalamai alany,
Üiır qosyp üiırge,
Aua ketken jaiylyp.
Üiırımen jylqymdy
Aldyma aidap salǧansyŋ.
Qyz jat jūrttyq ejelden,
Jienıme beremın,
Özı kelıp taŋdasyn», – dep şūbyrta jö­nelgende tyŋdap otyrǧan Qairanbai qajy-bolys iegın köterıp: «Örelı oi, aqtyly söz aittyŋ, rizamyn özıŋe, būiymtaiym oryndaldy. Endı men auylyma oralaiyn», – dep qoştasyp, atqa qonyp, Tekestı betke alyp, suyt jürıp ketıptı.
Köp ūzamai sol jyldyŋ küzınde balasy Jaqybaidan tuǧan Güljämila atty nemere qyzyn toǧyzdan-toǧyz jasau jasatyp, enşısıne qoraly qoi, üiırlı jylqy aidatyp, Qairanbai qajynyŋ ökıl ūly Äzıkenge ūzatypty.
Äzıkennen Toqtarhan, Qaharman degen ekı ūl bolǧan.
Men būl äŋgımenı 1954-55 jyldary Jaqybai bidıŋ bäibışesı, menıŋ äjem Şaruan (auylymyz mama dep ataityn) marqūmnan estıgem. Şaruan äjem 1959 jyly qys aiynda 87 jasynda qaitys boldy. Äzıkenge ūzatqan Güljämila äpkemız osy Şaruan äjemızden tuǧan. 1955 jyly jeltoqsan aiynda ülken jezdemız Äzıken Qairanbai qajy balasymen didarlasyp, äŋgımeleskende, ol kısı de osy äŋgımenı şirata tüsken edı. Ülken äpkem Güljämila 1961 jyly qaitys bolyp, Almatydan Tekeske aparyp, öz qolymmen topyraǧyn torqalastym.
Äzıken jezdemızdıŋ balasy Toqtarhan bır­neşe jyl Narynqol audanynda halyq­tyq baqylau komitetınıŋ töraǧasy bolyp qyzmet ıstegen, 1997 jyly dünie saldy.

Ädephan TÖREHANŪLY,

«Ana tılı».