Älemdık tärtıp qazır barlyǧy bırge tūratyn, bıraq eşkım jöndeu jūmystaryn jürgızbeitın üige ūqsaidy. Ol üi taǧy bırneşe jyl tūruy mümkın, bıraq eger bız sol qarqynda qala bersek, bız «djungli» zamanyna qaita oralamyz.
HHI ǧasyrdyŋ üşınşı onjyldyǧynda adamzat qazırgı uaqytta şeşımın tabu qiynǧa soǧatyn köptegen problemalar men mäselelerge kezıgedı. Men adamzattyŋ ömır süruıne qauıp töndıretın problemalarǧa nazar salǧym keledı. Būlar – iadrolyq soǧys, ekologiialyq qūldyrau jäne tehnologiialyq serpılıs. Iаdrolyq soǧys pen ekologiialyq küireuı – bızge būrynnan tanys qauıp türlerı, sondyqtan men bız üşın neǧūrlym beitanys bolyp keletın tehnologiialyq serpılısten tuyndaityn qauıp-qater turaly tüsındırıp öteiın. Bız bolaşaq tehnologiialardyŋ paidasy turaly köp estimız, jäne de būl – ärine, dūrys, bıraq olar, sonymen bırge, adam qoǧamyndaǧy teŋgerımdı būzyp, adam ömırınıŋ mänın ärtürlı jolmen özgerte alady – oǧan älemde paidasyz taptyŋ qūryluynan bastap, otarşyldyq pen sifrlyq diktaturanyŋ paida boluyna deiıngı jaǧdailardy jatqyzuǧa bolady.
- Qajetsız tap. Äuelı bız äleumettık jäne ekonomikalyq deŋgeidegı küizelıstermen qaqtyǧysuymyz mümkın. Avtomattandyru prosesı jaqyn arada milliondaǧan jūmys oryndaryn joiyp jıberedı. Al jaŋa jūmys oryndary üşın (olardyŋ mındettı türde aşylatyny sözsız) adamdardyŋ qajettı bılım men daǧdyny uaqytyly jinai alatyndyǧyna eşqandai kepıldık joq.
Mäselen, sız – 50 jastaǧy jük kölıgınıŋ jürgızuşısısız, bıraq baqylauşysyz basqaru jüiesınıŋ kesırınen jūmystan aiyrylasyz. Dese de jaŋa jūmysqa tūru nūsqalary da bar – mysaly, baǧdarlamalyq jasaqtama äzırleu nemese injenerlerge ioga üiretu. Alaida 50 jastaǧy jük kölıgı jürgızuşısı qalai özın baǧdarlamalyq jasaqtama jasauşysy nemese ioga mūǧalımı retınde özın qalyptastyrmaq? Mūny adamdarǧa bır ret emes, qaita-qaita jasau kerek, öitkenı avtomattandyru revoliusiiasy keiın eŋbek naryǧy qaita ornyǧyp, tepe-teŋdıkke jaǧdaiyna oralatyn bır rettık oqiǧa emes.
Jasandy intellekt öz mümkındıgın älı tolyq tappaǧandyǧyn eskersek, bızdı sarqylmas ülken özgerıster kütıp tūrǧan şyǧar. Jūmys oryndary joiylyp, jaŋalary paida bolady, bıraq sodan keiın būl jūmys oryndary da özgerıp, joiyla tüsedı. Eger būryn adamdar qanaumen küresken bolsa, HHI ǧasyrda olar qajet emes zattarmen şynymen küresetın bolady. Qanalǧannan görı qajetsız bolu odan beter jaman. Būl küreste jeŋgender paidasyz taptyŋ qataryna qosylady. Būl adamdar, ärine, otbasy men dostarynyŋ aldynda emes, ekonomikalyq jäne saiasi jüie tūrǧysynan paidasyz bolady. Paidasyz tap ökılderı ösıp kele jatqan quatty elitaly taptan şettetıletın bolady.
- Teŋsızdık jäne mälımetter koloniialary. Jasandy intellekt (Jİ) revoliusiiasy tek taptar arasynda ǧana emes, sonymen qatar elder arasyndaǧy teŋsızdıktı tudyruy mümkın. HIH ǧasyrda Ūlybritaniia men Japoniia siiaqty bırneşe memleketter industrialdy tūrǧydan bırınşı bolyp damydy, būl olarǧa basqa elderdı jaulap aluǧa jäne paidalanyp qanauǧa mümkındık berdı. Eger bız «aqyryn jürıp, anyq baspasaq», HHI ǧasyrda däl osyndai jaǧdai bızdıŋ basymyzǧa Jİ arqasynda tüsedı.
Adamzat qazırdıŋ özınde jetekşı pozisiialardaǧy AQŞ pen Qytai ielenıp otyrǧan Jİ salasynyŋ qarulanu bäigesınıŋ ortasynda tūr, al köptegen elder älı de artta qalyp otyr. Eger bız aramyzdaǧy Jİ-tıŋ paidasy men küşın bölıstıru üşın şaralar qoldanbasaq, onda bırneşe tehnologiialyq ortalyqtarǧa şeksız bailyq äkelıp, al basqa elder bankrotqa ūşyrap, qanau koloniialaryna ainaluy boluy mümkın.
Būl jerde robottar adamdarǧa qarsy bülık şyǧaratyn ǧylymi fantastika kıtaptarynan şyqqan ssenarii turaly aitylyp jatqan joq. Älemdık tepe-teŋdıktı būzuǧa älı jetetın äldeqaida qarapaiym Jİ turaly aityp otyrmyz.
Kaliforniiada Meksikaǧa qaraǧanda matalar nemese avtomobilder şyǧaru arzandaityn bolsa, damuşy elder ekonomikasy ne bolatynyn oilap körıŋızşı. Eger 20 jyldan keiın San-Fransiskoda nemese Beijıŋde bır adam ärbır saiasatkerdıŋ, sottyŋ jäne jurnalistıŋ bükıl medisinalyq jäne jeke tarihy, onyŋ ışınde mahabbat oqiǧasy, psihologiialyq älsızdıgı jäne korrupsiialyq äreketterı turaly bıletın bolsa, sızdıŋ elıŋızdıŋ saiasaty qandai jaǧdaiǧa duşar bolmaq? Mūndai el täuelsız bolyp qala ala ma, älde ol aqparattar otaryna ainala ma? Qolyŋyzda jetkılıktı aqparat bolǧanda, eldı basqaru üşın onda äsker jıberudıŋ qajetı joq.
- Sandyq diktatura. Bızge tönıp tūrǧan taǧy bır qauıp-qater – barlyǧymyzdy üzdıksız baqylap tūrǧan sandyq diktaturanyŋ ösuı. Menıŋ pıkırımşe, būl qauıptı HHI ǧasyrdaǧy ömırdı anyqtaityn qarapaiym formula türınde sipattauǧa bolady: B x E x A = ABM (B h V h D=VHCh). Onda «B» biologiialyq bılımdı bıldıredı, «E» esepteu quatyn, al «A» - aqparatty bıldıredı. Köbeitındınıŋ mänı«ABM» bolady – būl adamzatty būzu mümkındıgı («VHCh» — vozmojnost haknut chelovechestvo). Eger sızdıŋ biologiia, esepteu quaty men derekter turaly bılımıŋız jetkılıktı bolsa, sız menıŋ denemdı, miymdy jäne bükıl ömırımdı būza alasyz, sız tıptı menı özımnen de jaqsy bıletın bolasyz. Sız menıŋ jeke tūlǧalyq tipımdı, menıŋ saiasi közqarastarymdy, jynystyq qalaularymdy, psihikamnyŋ älsız tūstaryn, qorqynyştarym men senımderım turaly bıle alasyz.
Bızdı özımızden jaqsy tüsınetın būl jüie bızdıŋ sezımımızdı, şeşımderımızdı boljai alady jäne bız üşın şeşım qabyldai alady. Ötken tarihtyŋ köptegen tirandar (zūlym bileuşıler) men ükımetşıler osy turaly armandaǧan, bıraq olardyŋ milliondaǧan adamdardy «būzu» (haknut) üşın joǧaryda atalǧan bılım, quat pen derekter jetıspegen. Būl Gestaponyŋ da, MQK-nyŋ da qolynan kelgen emes. Bıraq köp ūzamai keibır korporasiialar men ükımetter adamzatqa jüielı türde ziian keltıre alady.
Bızdıŋ endı jūmbaq jandar emes, «būzuǧa» bolatyn januarlar ekendıgımızge üirene beruge bolady. Adamdardy būzu qabıletı, ärine, paidaly maqsatta jüzege asyryluy mümkın, mysaly, densaulyq saqtau salasynda. Bıraq mūndai bilık HHI ǧasyr Stalinınıŋ qolyna tüsse – älemde būl röldı alǧysy keletınder jetkılıktı – nätijesınde adamzat tarihyndaǧy eŋ qataŋ totalitarlyq rejim bolady. 20 jyldan keiıngı Soltüstık Koreiany elestetıp körıŋızşı: barlyq adam qysymyn, jürek soǧysyn, mi jūmysyn ünemı qadaǧalap otyratyn biometriialyq bılezık taǧuǧa mäjbür bolady. Eger sız bilıgı mol köşbasşynyŋ sözın tyŋdap otyryp, aşuly bolsaŋyz, bıraq sol mezette külımsırep, qol şapalaqtasaŋyz, būl turaly bilık bılıp otyrady jäne sızdı kelesı künı taŋerteŋ GULAG siiaqty orynǧa aidap jıberuı de mümkın.
Eger tolyq baqylaudyŋ osyndai rejimderı bolatyn bolsa, kımde-kımnıŋ qauıpsızdıkte qalatynyn oilap ta kerek emes. Stalindık kezeŋdegı KSRO-nyŋ bilıgı basqalaryna qaraǧanda kommunistık elitany qadaǧalady. Tolyq baqylaudyŋ bolaşaq rejimderı osyǧan ūqsas bolady – ierarhiiadaǧy pozisiiaŋyz neǧūrlym joǧary bolsa, soǧūrlym sızdı qataŋ baqylaidy. Sız bas direktoryŋyzdyŋ nemese prezidenttıŋ olar turaly şynymen ne oilaitynyn bılgıŋız keledı me? Sol sebeptı de bükıl adamzat, onyŋ ışınde elitaly tap ta osyndai sifrlyq diktaturanyŋ paida boluyna jol bermeuge müddelı. [...]
Sandyq diktaturanyŋ paida boluyn boldyrmaǧan künnıŋ özınde, adamdardy būzu mümkındıgı adam bostandyǧy turaly jalpy ūǧymdy özgertıp jıbere alady. Şeşımder qabyldauda bız Jİ-ke köbırek sengen saiyn, bilık soǧūrlym algoritmderge auysady.
Būl qazırdıŋ özınde bolyp jatqan dünie: bügın milliardtaǧan adamdar jaŋalyqtardy Facebook arqyly bılıp otyr, Google algoritmı keltırgen aqparattyŋ şynaiylyǧyna senedı. Endı Netflix sız ızdeitın närsenı şeşedı, al Amazon jäne Alibaba/Aliexpress algoritmderı sızdıŋ ne satyp alatyndyǧyŋyz turaly şeşım qabyldaidy. Jaqyn arada ūqsas algoritmder sızge jūmys nemese serıktes taŋdai alady, olar sızge nesie bere me, ortalyq bank paiyzdyq mölşerlemenı kötere me – osynyŋ baplyǧyna qatysty şeşımdı sız üşın qabyldaityn bolady. Al eger nelıkten sızge nesie berılmegenın nemese bank paiyzdyq mölşerlemenı nege kötermegenın sūraityn bolsaŋyz, jauap bırden mynadai bolady: «kompiuter joq» dedı. Adam miynyŋ mümkındıgı şekteulı bolǧandyqtan, bılım, öŋdeu quaty men derekter jetıspegendıkten, olar kompiuterlık şeşımderdı tüsınbeidı.
Sondyqtan, erkın elderde de adamdar öz ömırlerın baqylaudy joǧaltyp, memlekettık saiasatty tüsınudı doǧaratyn siiaqty. Qazırdıŋ özınde, şamamen 1% adamdar ǧana qarjylyq jüienı tüsınedı. Bırneşe onjyldyqta būl paiyz nölge teŋ bolady.
- Filosofiialyq daǧdarys. Bız, adamdar, ömırdı şeşım qabyldaudaǧy drama retınde qarastyruǧa daǧdylanǧanbyz. Eger köptegen şeşımder algoritmdermen qabyldanatyn bolsa, adam ömırınıŋ mänı ne bolady? Bızde mūndai bolmysty tüsınudıŋ filosofiialyq ülgılerı de joq!
Filosoftar men saiasatkerler arasyndaǧy qarapaiym pıkırtalas būryn bylai bolǧan: filosoftar köptegen fantastikalyq ideialarmen bölısedı, al saiasatkerler būl ideialardy ömırge engızu üşın qarajat jetıspeitının sabyrmen tüsındıretın. Qazır bız kerısınşe jaǧdaidamyz, bız filosofiialyq bankrottyŋ aldynda tūrmyz. Egız revoliusiialar – aqparattyq- jäne bio-tehnologiialar – saiasatkerler men käsıpkerlerge tozaq nemese jūmaq qūruǧa mümkındık berdı, al filosoftarǧa jaŋa jūmaqtyŋ nemese tozaqtyŋ qalai körınetını turaly tūjyrymdama jasau qiyn, demek, būl – öte qauıptı jaǧdai.
Eger bız jaŋa jūmaq turaly ideiany uaqytynda tüsınbesek, bızdı qarapaiym utopiialardyŋ özı adastyruy mümkın. Eger jaŋa tozaqty tūjyrymdau mümkın bolmasa, bız odan ketuge eşqandai mümkındık bolmai, özımızdı qamap qoiamyz.
- Jüielı oi. Aldaǧy onjyldyqta tehnologiia ekonomika, saiasat pen filosofiiany ǧana emes, sonymen bırge, biologiiany da özgerte alady. Jİ jäne biotehnologiia bızge ülken mümkındıkter beredı, bız tıptı ömırdıŋ jaŋa formalaryn qalyptastyra alamyz. Tabiǧi sūryptau arqyly organikalyq tırşılıktı 4 milliard jyl boiyna qalyptastyrǧannan keiın, bız beiorganikalyq tırşılık jüielı oimen qalyptasatyn jaŋa däuırdıŋ tabaldyryǧyn attaǧaly tūrmyz. Bızdıŋ jüiedı oiymyz evoliusiianyŋ jaŋa qozǧauşy küşı bolady.
Sondyqtan, qūdaidyŋ küşıne ūqsas jaratylys küşterın qoldana otyryp, bız bükılälemdık deŋgeidegı qatelıkter jasauymyz mümkın. Ükımetter men korporasiialar ziiatkerlık pen tärtıp siiaqty adami daǧdylardy jetıldıru üşın tehnologiiany qoldanyp, janaşyrlyq, körkemdık sezımtaldyq jäne ruhaniiat siiaqty basqa adami qabıletterdı eskermeuı de mümkın. Nätijesınde öte aqyldy jäne tärtıptı adamdardyŋ näsılı qūrylyp, bıraq olar janaşyrlyq, şyǧarmaşylyq jäne ruhani tereŋdıkke ie bolmauy da mümkın.
Ärine, būl säuegeilık emes, jai ǧana bolaşaqta boluy mümkın jait. Tehnologiiany paidalanyluyn aldyn-ala anyqtau mümkın emes. HH ǧasyrda adamdar industriialyq revoliusiia tehnologiiasyn ärtürlı qoǧamdar qūru üşın qoldandy – faşistık diktatura, kommunistık rejim, liberaldy demokratiia – HHI ǧasyrda däl osyndai bolady. Jİ pen biotehnologiia älemdı özgertetını sözsız, bıraq bız olardy ärtürlı qoǧamdar qūru üşın qoldana alamyz.
Düniejüzılık yntymaqtastyq. Eger men aitqan närselerden qorqatyn bolsaŋyz, sız bır närse jasai alasyz, bıraq şynymen tiımdı nätije üşın bızge jahandyq yntymaqtastyq qajet.
Bız atap ötken üş ekzistensialdyq problema – būl älemdık şeşımdı talap etetın älemdık problemalar. Kez-kelgen köşbasşy «menıŋ elım – eŋ aldymen» dep aitqan kezde, bız būl köşbasşyǧa el özdıgınen iadrolyq soǧystyŋ aldyn ala almaitynyn nemese ekologiialyq qūldyraudy toqtata almaitynyn eskertuımız kerek. Jİ jpen bioinjeneriia qyzmetın özdıgınen rettei alatyn memleket joq. Kez-kelgen el: «Ei, bız killer robottaryn jasaǧymyz nemese närestelerdıŋ gendık injeneriiasymen ainalysqymyz kelmeidı, bız – jaqsy adamdarmyz! Bıraq bızdıŋ dūşpandarymyz emes, olarǧa senuge bolmaidy, mümkın olar solai jasaidy, sondyqtan bız bırınşı bolyp jasaimyz» dep oilauy mümkın. Eger bız osyndai qarulanu jarysynyŋ Jİ jäne bioinjeneriia siiaqty salalarda ötuıne jol bersek, onda kım jeŋetını maŋyzdy emes, öitkenı tübınde adamzat jeŋılıske ūşyraidy.
Ökınışke orai, älemdık yntymaqtastyq būrynǧydan köbırek qajet bolǧan kezde, keibır quatty elder men älemdık köşbasşylar qazırdıŋ özınde oǧan qarsy tūruda. AQŞ prezidentı Donald Tramp siiaqty jetekşıler bızge ūltşyldyq pen globalizmnıŋ arasynda qaişylyq bar ekenın aitady, sondyqtan sız ūltşyldyqty taŋdauyŋyz kerek, bıraq būl qauıpı joǧary qatelık! Ūltşyldyq pen globalizm arasynda eşqandai qaişylyq joq, öitkenı ūltşyldyq degenımız şeteldıkterdı jek köru degen söz emes. Ūltşyldyq degenımız – öz otandastaryna degen süiıspenşılık, al HHI ǧasyrda öz otandastarynyŋ qauıpsızdıgın qorǧau üşın şeteldıktermen yntymaqtastyq qajet.
HHI ǧasyrdyŋ ülgılı ūltşyly da globalist boluy kerek. Globalizm degenımız – jahandyq ükımettı qūru, barlyq tanymal dästürlerden bas tartu nemese şeksız migranttar üşın şekaralardy aşu emes. Globalizm – keibır jahandyq erejelerge baǧynu. Är ūlttyŋ bıregeilıgın däleldeitın erejelerge – tek olardyŋ arasyndaǧy qatynasty retteitın erejelerge baǧynu degen söz. Älem chempionatyn ülgı etuge bolady. Būl adamdar ūlttyq qūramasy üşın janküierlık etetın elder arasyndaǧy jarys, bıraq sonymen bırge, būl älemdegı üilesımdılıktıŋ keremet ülgısı. Fransiia men Horvatiia bırdei oiyn erejelerımen kelıspese, onda būl elder bır-bırımen match oinai almaidy. Būl globalizmnıŋ ülgısı, eger sızge futboldan Älem chempionaty ūnasa – sız qazırdıŋ özınde globalistsız.
Men elder tek futbolda ǧana emes, sonymen bırge, ekologiialyq qūldyraudyŋ aldyn-alu, qauıptı tehnologiialardy baqylau jäne älemdık teŋsızdıktı azaituǧa qatysty ortaq erejelerge baǧynatyn kezeŋge de jetedı ümıttenemın. Jİ Amerikandyq baǧdarlamalyq jasaqtama jasauşylaryna ǧana emes, Meksikadaǧy toqyma jūmysşylaryna da paidaly ekenıne köz jetkızu kerek. Ärine, būl futbolǧa qaraǧanda äldeqaida kürdelı, bıraq mümkın emes närse joq, öitkenı bız mümkın emes närsege jettık. Bız bükıl tarihymyzda ömır sürgen qauıptı djungliden qūtyldyq.
«Djungli» zaŋy. Myŋdaǧan jyldar boiy adamdar «Djungli» zaŋyna säikes soǧys jaǧdaiynda ömır sürdı. «Djungli» zaŋy boiynşa, kelesı jyly kez-kelgen ekı körşı el arasynda soǧys bastaluy yqtimal dep mälımdeledı. Beibıtşılık tek soǧys bolmaǧan uaqytşa kezeŋdı bıldırdı. Beibıtşılık jaǧdaiy, mysaly, Afina men Sparta nemese Fransiia men Germaniia arasynda bolǧan kezde, būl endı olar soǧyspaidy, bıraq kelesı jyly soǧysulary mümkın degendı bıldırgen.
Myŋdaǧan jyldar boiy adamdar būdan qūtylu mümkın emes dep oilady, bıraq soŋǧy bırneşe onjyldyqta adamzat mümkın emes närsenı ıstei aldy – zaŋdy būzyp, «djungliden» qūtyldy. Bız köptegen kemşılıkterge qaramastan, adamzat tarihyndaǧy eŋ güldengen jäne beibıt däuırge enuge mümkındık beretın erejelerge negızdelgen liberaldy älemdık tärtıptı qūrdyq. «Beibıtşılık» sözınıŋ tüsınıgı özgerdı, endı būl uaqytşa soǧystyŋ bolmauy emes, onyŋ mümkın emestıgın bıldıredı.
Qazır älemde kelesı jyly bır-bırımen soǧysatyndyqtaryn elestetu mümkın emes köptegen elder bar. Mysaly, Fransiia men Germaniia. Älemnıŋ keibır aimaqtarynda, ärine, soǧys jürıp jatyr, bıraq būl älemdık körınıstı būrmalamauy kerek. Endı soǧys kezınde suisidke qaraǧanda az ölım oryn alady, al oq därısı qanttan görı neǧūrlym qauıpsız sanalady. Erekşe jaǧdaidaǧy Resei siiaqty elderdı sanamaǧanda, köptegen elder körşılerın jaulap aludy nemese anneksiialaudy armandai bermeidı, sondyqtan köptegen elder qorǧanys salasyna JIÖ-nıŋ 2%-yn ǧana jūmsap, bılım men densaulyqqa köp qarjy jūmsai alady.
Būl – «djungli» emes. Ökınışke qarai, bız osy ǧajap jaǧdaiǧa äbden üirengenımız sonşalyq, bız ony mındet retınde qabyldaityn boldyq, demek – bız būǧan beiqam, jaibaraqat qaraimyz. Memleketter älsız düniejüzılık tärtıptı nyǧaitu üşın qoldarynan kelgennıŋ bärın jasaudyŋ ornyna, oǧan män bermeidı jäne tıptı oǧan qarsy äreket jasaidy.
Älemdık tärtıp qazır barlyǧy bırge tūratyn, bıraq eşkım jöndeu jūmystaryn jürgızbeitın üige ūqsaidy. Ol üi taǧy bırneşe jyl tūruy mümkın, bıraq eger bız sol qarqynda ūala bersek, bız «djungli» zamanyna qaita oralamyz.
Mūnyŋ ne ekenın ūmytyp kettık, bıraq maǧan tarihşy retınde senıŋız, sız ondaiǧa oralǧyŋyz kelmeidı. Onda sız oilaǧannan da jaman. İä, bızdıŋ türlerımız osy «djunglida» damyp, tıptı myŋdaǧan jyldar boiy güldendı, bıraq onda HHI ǧasyrdyŋ jaŋa tehnologiialarymen oralǧannan keiın, bız özımızdı qūrtuymyz mümkın. Ärine, bız joǧalyp ketsek te, aqyrzaman bolmaidy. Bızdıŋ ornymyzǧa basqa tırşılık iesı keluı mümkın, mysaly egeuqūiryqtar, uaqyt öte kele örkeniettı qalpyna keltıre alady. Mümkın, sol kezde egeuqūiryqtar bızdıŋ qatelıkterımızden sabaq alady, bıraq men egeuqūiryqtarǧa emes, älemdık köşbasşylardyŋ ümıtıne senemın.
«Adyrna» ūlttyq portaly
