Álemdik tártip qazir barlyǵy birge turatyn, biraq eshkim jóndeý jumystaryn júrgizbeıtin úıge uqsaıdy. Ol úı taǵy birneshe jyl turýy múmkin, biraq eger biz sol qarqynda qala bersek, biz «djýnglı» zamanyna qaıta oralamyz.
HHI ǵasyrdyń úshinshi onjyldyǵynda adamzat qazirgi ýaqytta sheshimin tabý qıynǵa soǵatyn kóptegen problemalar men máselelerge kezigedi. Men adamzattyń ómir súrýine qaýip tóndiretin problemalarǵa nazar salǵym keledi. Bular – ıadrolyq soǵys, ekologııalyq quldyraý jáne tehnologııalyq serpilis. Iadrolyq soǵys pen ekologııalyq kúıreýi – bizge burynnan tanys qaýip túrleri, sondyqtan men biz úshin neǵurlym beıtanys bolyp keletin tehnologııalyq serpilisten týyndaıtyn qaýip-qater týraly túsindirip óteıin. Biz bolashaq tehnologııalardyń paıdasy týraly kóp estımiz, jáne de bul – árıne, durys, biraq olar, sonymen birge, adam qoǵamyndaǵy teńgerimdi buzyp, adam ómiriniń mánin ártúrli jolmen ózgerte alady – oǵan álemde paıdasyz taptyń qurylýynan bastap, otarshyldyq pen ıfrlyq dıktatýranyń paıda bolýyna deıingi jaǵdaılardy jatqyzýǵa bolady.
- Qajetsiz tap. Áýeli biz áleýmettik jáne ekonomıkalyq deńgeıdegi kúızelistermen qaqtyǵysýymyz múmkin. Avtomattandyrý proesi jaqyn arada mıllıondaǵan jumys oryndaryn joıyp jiberedi. Al jańa jumys oryndary úshin (olardyń mindetti túrde ashylatyny sózsiz) adamdardyń qajetti bilim men daǵdyny ýaqytyly jınaı alatyndyǵyna eshqandaı kepildik joq.
Máselen, siz – 50 jastaǵy júk kóliginiń júrgizýshisisiz, biraq baqylaýshysyz basqarý júıesiniń kesirinen jumystan aıyrylasyz. Dese de jańa jumysqa turý nusqalary da bar – mysaly, baǵdarlamalyq jasaqtama ázirleý nemese ınjenerlerge ıoga úıretý. Alaıda 50 jastaǵy júk kóligi júrgizýshisi qalaı ózin baǵdarlamalyq jasaqtama jasaýshysy nemese ıoga muǵalimi retinde ózin qalyptastyrmaq? Muny adamdarǵa bir ret emes, qaıta-qaıta jasaý kerek, óıtkeni avtomattandyrý revolıýııasy keıin eńbek naryǵy qaıta ornyǵyp, tepe-teńdikke jaǵdaıyna oralatyn bir rettik oqıǵa emes.
Jasandy ıntellekt óz múmkindigin áli tolyq tappaǵandyǵyn eskersek, bizdi sarqylmas úlken ózgerister kútip turǵan shyǵar. Jumys oryndary joıylyp, jańalary paıda bolady, biraq sodan keıin bul jumys oryndary da ózgerip, joıyla túsedi. Eger buryn adamdar qanaýmen kúresken bolsa, HHI ǵasyrda olar qajet emes zattarmen shynymen kúresetin bolady. Qanalǵannan góri qajetsiz bolý odan beter jaman. Bul kúreste jeńgender paıdasyz taptyń qataryna qosylady. Bul adamdar, árıne, otbasy men dostarynyń aldynda emes, ekonomıkalyq jáne saıası júıe turǵysynan paıdasyz bolady. Paıdasyz tap ókilderi ósip kele jatqan qýatty elıtaly taptan shettetiletin bolady.
- Teńsizdik jáne málimetter kolonııalary. Jasandy ıntellekt (JI) revolıýııasy tek taptar arasynda ǵana emes, sonymen qatar elder arasyndaǵy teńsizdikti týdyrýy múmkin. HIH ǵasyrda Ulybrıtanııa men Japonııa sııaqty birneshe memleketter ındýstrıaldy turǵydan birinshi bolyp damydy, bul olarǵa basqa elderdi jaýlap alýǵa jáne paıdalanyp qanaýǵa múmkindik berdi. Eger biz «aqyryn júrip, anyq baspasaq», HHI ǵasyrda dál osyndaı jaǵdaı bizdiń basymyzǵa JI arqasynda túsedi.
Adamzat qazirdiń ózinde jetekshi pozıııalardaǵy AQSh pen Qytaı ıelenip otyrǵan JI salasynyń qarýlaný báıgesiniń ortasynda tur, al kóptegen elder áli de artta qalyp otyr. Eger biz aramyzdaǵy JI-tiń paıdasy men kúshin bólistirý úshin sharalar qoldanbasaq, onda birneshe tehnologııalyq ortalyqtarǵa sheksiz baılyq ákelip, al basqa elder bankrotqa ushyrap, qanaý kolonııalaryna aınalýy bolýy múmkin.
Bul jerde robottar adamdarǵa qarsy búlik shyǵaratyn ǵylymı fantastıka kitaptarynan shyqqan senarıı týraly aıtylyp jatqan joq. Álemdik tepe-teńdikti buzýǵa áli jetetin áldeqaıda qarapaıym JI týraly aıtyp otyrmyz.
Kalıfornııada Meksıkaǵa qaraǵanda matalar nemese avtomobılder shyǵarý arzandaıtyn bolsa, damýshy elder ekonomıkasy ne bolatynyn oılap kórińizshi. Eger 20 jyldan keıin San-Franıskoda nemese Beıjińde bir adam árbir saıasatkerdiń, sottyń jáne jýrnalıstiń búkil medıınalyq jáne jeke tarıhy, onyń ishinde mahabbat oqıǵasy, psıhologııalyq álsizdigi jáne korrýpııalyq áreketteri týraly biletin bolsa, sizdiń elińizdiń saıasaty qandaı jaǵdaıǵa dýshar bolmaq? Mundaı el táýelsiz bolyp qala ala ma, álde ol aqparattar otaryna aınala ma? Qolyńyzda jetkilikti aqparat bolǵanda, eldi basqarý úshin onda ásker jiberýdiń qajeti joq.
- Sandyq dıktatýra. Bizge tónip turǵan taǵy bir qaýip-qater – barlyǵymyzdy úzdiksiz baqylap turǵan sandyq dıktatýranyń ósýi. Meniń pikirimshe, bul qaýipti HHI ǵasyrdaǵy ómirdi anyqtaıtyn qarapaıym formýla túrinde sıpattaýǵa bolady: B x E x A = ABM (B h V h D=VHCh). Onda «B» bıologııalyq bilimdi bildiredi, «E» esepteý qýatyn, al «A» - aqparatty bildiredi. Kóbeıtindiniń máni«ABM» bolady – bul adamzatty buzý múmkindigi («VHCh» — vozmojnost haknýt chelovechestvo). Eger sizdiń bıologııa, esepteý qýaty men derekter týraly bilimińiz jetkilikti bolsa, siz meniń denemdi, mıymdy jáne búkil ómirimdi buza alasyz, siz tipti meni ózimnen de jaqsy biletin bolasyz. Siz meniń jeke tulǵalyq tıpimdi, meniń saıası kózqarastarymdy, jynystyq qalaýlarymdy, psıhıkamnyń álsiz tustaryn, qorqynyshtarym men senimderim týraly bile alasyz.
Bizdi ózimizden jaqsy túsinetin bul júıe bizdiń sezimimizdi, sheshimderimizdi boljaı alady jáne biz úshin sheshim qabyldaı alady. Ótken tarıhtyń kóptegen tırandar (zulym bıleýshiler) men úkimetshiler osy týraly armandaǵan, biraq olardyń mıllıondaǵan adamdardy «buzý» (haknýt) úshin joǵaryda atalǵan bilim, qýat pen derekter jetispegen. Bul Gestaponyń da, MQK-nyń da qolynan kelgen emes. Biraq kóp uzamaı keıbir korporaııalar men úkimetter adamzatqa júıeli túrde zııan keltire alady.
Bizdiń endi jumbaq jandar emes, «buzýǵa» bolatyn janýarlar ekendigimizge úırene berýge bolady. Adamdardy buzý qabileti, árıne, paıdaly maqsatta júzege asyrylýy múmkin, mysaly, densaýlyq saqtaý salasynda. Biraq mundaı bılik HHI ǵasyr Stalıniniń qolyna tússe – álemde bul róldi alǵysy keletinder jetkilikti – nátıjesinde adamzat tarıhyndaǵy eń qatań totalıtarlyq rejım bolady. 20 jyldan keıingi Soltústik Koreıany elestetip kórińizshi: barlyq adam qysymyn, júrek soǵysyn, mı jumysyn únemi qadaǵalap otyratyn bıometrııalyq bilezik taǵýǵa májbúr bolady. Eger siz bıligi mol kóshbasshynyń sózin tyńdap otyryp, ashýly bolsańyz, biraq sol mezette kúlimsirep, qol shapalaqtasańyz, bul týraly bılik bilip otyrady jáne sizdi kelesi kúni tańerteń GÝLAG sııaqty orynǵa aıdap jiberýi de múmkin.
Eger tolyq baqylaýdyń osyndaı rejımderi bolatyn bolsa, kimde-kimniń qaýipsizdikte qalatynyn oılap ta kerek emes. Stalındik kezeńdegi KSRO-nyń bıligi basqalaryna qaraǵanda kommýnıstik elıtany qadaǵalady. Tolyq baqylaýdyń bolashaq rejımderi osyǵan uqsas bolady – ıerarhııadaǵy pozıııańyz neǵurlym joǵary bolsa, soǵurlym sizdi qatań baqylaıdy. Siz bas dırektoryńyzdyń nemese prezıdenttiń olar týraly shynymen ne oılaıtynyn bilgińiz keledi me? Sol sebepti de búkil adamzat, onyń ishinde elıtaly tap ta osyndaı ıfrlyq dıktatýranyń paıda bolýyna jol bermeýge múddeli. [...]
Sandyq dıktatýranyń paıda bolýyn boldyrmaǵan kúnniń ózinde, adamdardy buzý múmkindigi adam bostandyǵy týraly jalpy uǵymdy ózgertip jibere alady. Sheshimder qabyldaýda biz JI-ke kóbirek sengen saıyn, bılik soǵurlym algorıtmderge aýysady.
Bul qazirdiń ózinde bolyp jatqan dúnıe: búgin mıllıardtaǵan adamdar jańalyqtardy Facebook arqyly bilip otyr, Google algorıtmi keltirgen aqparattyń shynaıylyǵyna senedi. Endi Netflix siz izdeıtin nárseni sheshedi, al Amazon jáne Alibaba/Aliexpress algorıtmderi sizdiń ne satyp alatyndyǵyńyz týraly sheshim qabyldaıdy. Jaqyn arada uqsas algorıtmder sizge jumys nemese seriktes tańdaı alady, olar sizge nesıe bere me, ortalyq bank paıyzdyq mólsherlemeni kótere me – osynyń baplyǵyna qatysty sheshimdi siz úshin qabyldaıtyn bolady. Al eger nelikten sizge nesıe berilmegenin nemese bank paıyzdyq mólsherlemeni nege kótermegenin suraıtyn bolsańyz, jaýap birden mynadaı bolady: «kompıýter joq» dedi. Adam mıynyń múmkindigi shekteýli bolǵandyqtan, bilim, óńdeý qýaty men derekter jetispegendikten, olar kompıýterlik sheshimderdi túsinbeıdi.
Sondyqtan, erkin elderde de adamdar óz ómirlerin baqylaýdy joǵaltyp, memlekettik saıasatty túsinýdi doǵaratyn sııaqty. Qazirdiń ózinde, shamamen 1% adamdar ǵana qarjylyq júıeni túsinedi. Birneshe onjyldyqta bul paıyz nólge teń bolady.
- Fılosofııalyq daǵdarys. Biz, adamdar, ómirdi sheshim qabyldaýdaǵy drama retinde qarastyrýǵa daǵdylanǵanbyz. Eger kóptegen sheshimder algorıtmdermen qabyldanatyn bolsa, adam ómiriniń máni ne bolady? Bizde mundaı bolmysty túsinýdiń fılosofııalyq úlgileri de joq!
Fılosoftar men saıasatkerler arasyndaǵy qarapaıym pikirtalas buryn bylaı bolǵan: fılosoftar kóptegen fantastıkalyq ıdeıalarmen bólisedi, al saıasatkerler bul ıdeıalardy ómirge engizý úshin qarajat jetispeıtinin sabyrmen túsindiretin. Qazir biz kerisinshe jaǵdaıdamyz, biz fılosofııalyq bankrottyń aldynda turmyz. Egiz revolıýııalar – aqparattyq- jáne bıo-tehnologııalar – saıasatkerler men kásipkerlerge tozaq nemese jumaq qurýǵa múmkindik berdi, al fılosoftarǵa jańa jumaqtyń nemese tozaqtyń qalaı kórinetini týraly tujyrymdama jasaý qıyn, demek, bul – óte qaýipti jaǵdaı.
Eger biz jańa jumaq týraly ıdeıany ýaqytynda túsinbesek, bizdi qarapaıym ýtopııalardyń ózi adastyrýy múmkin. Eger jańa tozaqty tujyrymdaý múmkin bolmasa, biz odan ketýge eshqandaı múmkindik bolmaı, ózimizdi qamap qoıamyz.
- Júıeli oı. Aldaǵy onjyldyqta tehnologııa ekonomıka, saıasat pen fılosofııany ǵana emes, sonymen birge, bıologııany da ózgerte alady. JI jáne bıotehnologııa bizge úlken múmkindikter beredi, biz tipti ómirdiń jańa formalaryn qalyptastyra alamyz. Tabıǵı suryptaý arqyly organıkalyq tirshilikti 4 mıllıard jyl boıyna qalyptastyrǵannan keıin, biz beıorganıkalyq tirshilik júıeli oımen qalyptasatyn jańa dáýirdiń tabaldyryǵyn attaǵaly turmyz. Bizdiń júıedi oıymyz evolıýııanyń jańa qozǵaýshy kúshi bolady.
Sondyqtan, qudaıdyń kúshine uqsas jaratylys kúshterin qoldana otyryp, biz búkilálemdik deńgeıdegi qatelikter jasaýymyz múmkin. Úkimetter men korporaııalar zııatkerlik pen tártip sııaqty adamı daǵdylardy jetildirý úshin tehnologııany qoldanyp, janashyrlyq, kórkemdik sezimtaldyq jáne rýhanııat sııaqty basqa adamı qabiletterdi eskermeýi de múmkin. Nátıjesinde óte aqyldy jáne tártipti adamdardyń násili qurylyp, biraq olar janashyrlyq, shyǵarmashylyq jáne rýhanı tereńdikke ıe bolmaýy da múmkin.
Árıne, bul sáýegeılik emes, jaı ǵana bolashaqta bolýy múmkin jaıt. Tehnologııany paıdalanylýyn aldyn-ala anyqtaý múmkin emes. HH ǵasyrda adamdar ındýstrııalyq revolıýııa tehnologııasyn ártúrli qoǵamdar qurý úshin qoldandy – fashıstik dıktatýra, kommýnıstik rejım, lıberaldy demokratııa – HHI ǵasyrda dál osyndaı bolady. JI pen bıotehnologııa álemdi ózgertetini sózsiz, biraq biz olardy ártúrli qoǵamdar qurý úshin qoldana alamyz.
Dúnıejúzilik yntymaqtastyq. Eger men aıtqan nárselerden qorqatyn bolsańyz, siz bir nárse jasaı alasyz, biraq shynymen tıimdi nátıje úshin bizge jahandyq yntymaqtastyq qajet.
Biz atap ótken úsh ekzıstenıaldyq problema – bul álemdik sheshimdi talap etetin álemdik problemalar. Kez-kelgen kóshbasshy «meniń elim – eń aldymen» dep aıtqan kezde, biz bul kóshbasshyǵa el ózdiginen ıadrolyq soǵystyń aldyn ala almaıtynyn nemese ekologııalyq quldyraýdy toqtata almaıtynyn eskertýimiz kerek. JI jpen bıoınjenerııa qyzmetin ózdiginen retteı alatyn memleket joq. Kez-kelgen el: «Eı, biz kıller robottaryn jasaǵymyz nemese nárestelerdiń gendik ınjenerııasymen aınalysqymyz kelmeıdi, biz – jaqsy adamdarmyz! Biraq bizdiń dushpandarymyz emes, olarǵa senýge bolmaıdy, múmkin olar solaı jasaıdy, sondyqtan biz birinshi bolyp jasaımyz» dep oılaýy múmkin. Eger biz osyndaı qarýlaný jarysynyń JI jáne bıoınjenerııa sııaqty salalarda ótýine jol bersek, onda kim jeńetini mańyzdy emes, óıtkeni túbinde adamzat jeńiliske ushyraıdy.
Ókinishke oraı, álemdik yntymaqtastyq burynǵydan kóbirek qajet bolǵan kezde, keıbir qýatty elder men álemdik kóshbasshylar qazirdiń ózinde oǵan qarsy turýda. AQSh prezıdenti Donald Tramp sııaqty jetekshiler bizge ultshyldyq pen globalızmniń arasynda qaıshylyq bar ekenin aıtady, sondyqtan siz ultshyldyqty tańdaýyńyz kerek, biraq bul qaýipi joǵary qatelik! Ultshyldyq pen globalızm arasynda eshqandaı qaıshylyq joq, óıtkeni ultshyldyq degenimiz sheteldikterdi jek kórý degen sóz emes. Ultshyldyq degenimiz – óz otandastaryna degen súıispenshilik, al HHI ǵasyrda óz otandastarynyń qaýipsizdigin qorǵaý úshin sheteldiktermen yntymaqtastyq qajet.
HHI ǵasyrdyń úlgili ultshyly da globalıst bolýy kerek. Globalızm degenimiz – jahandyq úkimetti qurý, barlyq tanymal dástúrlerden bas tartý nemese sheksiz mıgranttar úshin shekaralardy ashý emes. Globalızm – keıbir jahandyq erejelerge baǵyný. Ár ulttyń biregeıligin dáleldeıtin erejelerge – tek olardyń arasyndaǵy qatynasty retteıtin erejelerge baǵyný degen sóz. Álem chempıonatyn úlgi etýge bolady. Bul adamdar ulttyq quramasy úshin jankúıerlik etetin elder arasyndaǵy jarys, biraq sonymen birge, bul álemdegi úılesimdiliktiń keremet úlgisi. Franııa men Horvatııa birdeı oıyn erejelerimen kelispese, onda bul elder bir-birimen match oınaı almaıdy. Bul globalızmniń úlgisi, eger sizge fýtboldan Álem chempıonaty unasa – siz qazirdiń ózinde globalıstsiz.
Men elder tek fýtbolda ǵana emes, sonymen birge, ekologııalyq quldyraýdyń aldyn-alý, qaýipti tehnologııalardy baqylaý jáne álemdik teńsizdikti azaıtýǵa qatysty ortaq erejelerge baǵynatyn kezeńge de jetedi úmittenemin. JI Amerıkandyq baǵdarlamalyq jasaqtama jasaýshylaryna ǵana emes, Meksıkadaǵy toqyma jumysshylaryna da paıdaly ekenine kóz jetkizý kerek. Árıne, bul fýtbolǵa qaraǵanda áldeqaıda kúrdeli, biraq múmkin emes nárse joq, óıtkeni biz múmkin emes nársege jettik. Biz búkil tarıhymyzda ómir súrgen qaýipti djýnglıden qutyldyq.
«Djýnglı» zańy. Myńdaǵan jyldar boıy adamdar «Djýnglı» zańyna sáıkes soǵys jaǵdaıynda ómir súrdi. «Djýnglı» zańy boıynsha, kelesi jyly kez-kelgen eki kórshi el arasynda soǵys bastalýy yqtımal dep málimdeledi. Beıbitshilik tek soǵys bolmaǵan ýaqytsha kezeńdi bildirdi. Beıbitshilik jaǵdaıy, mysaly, Afına men Sparta nemese Franııa men Germanııa arasynda bolǵan kezde, bul endi olar soǵyspaıdy, biraq kelesi jyly soǵysýlary múmkin degendi bildirgen.
Myńdaǵan jyldar boıy adamdar budan qutylý múmkin emes dep oılady, biraq sońǵy birneshe onjyldyqta adamzat múmkin emes nárseni isteı aldy – zańdy buzyp, «djýnglıden» qutyldy. Biz kóptegen kemshilikterge qaramastan, adamzat tarıhyndaǵy eń gúldengen jáne beıbit dáýirge enýge múmkindik beretin erejelerge negizdelgen lıberaldy álemdik tártipti qurdyq. «Beıbitshilik» sóziniń túsinigi ózgerdi, endi bul ýaqytsha soǵystyń bolmaýy emes, onyń múmkin emestigin bildiredi.
Qazir álemde kelesi jyly bir-birimen soǵysatyndyqtaryn elestetý múmkin emes kóptegen elder bar. Mysaly, Franııa men Germanııa. Álemniń keıbir aımaqtarynda, árıne, soǵys júrip jatyr, biraq bul álemdik kórinisti burmalamaýy kerek. Endi soǵys kezinde sýııdke qaraǵanda az ólim oryn alady, al oq dárisi qanttan góri neǵurlym qaýipsiz sanalady. Erekshe jaǵdaıdaǵy Reseı sııaqty elderdi sanamaǵanda, kóptegen elder kórshilerin jaýlap alýdy nemese anneksııalaýdy armandaı bermeıdi, sondyqtan kóptegen elder qorǵanys salasyna JIÓ-niń 2%-yn ǵana jumsap, bilim men densaýlyqqa kóp qarjy jumsaı alady.
Bul – «djýnglı» emes. Ókinishke qaraı, biz osy ǵajap jaǵdaıǵa ábden úırengenimiz sonshalyq, biz ony mindet retinde qabyldaıtyn boldyq, demek – biz buǵan beıqam, jaıbaraqat qaraımyz. Memleketter álsiz dúnıejúzilik tártipti nyǵaıtý úshin qoldarynan kelgenniń bárin jasaýdyń ornyna, oǵan mán bermeıdi jáne tipti oǵan qarsy áreket jasaıdy.
Álemdik tártip qazir barlyǵy birge turatyn, biraq eshkim jóndeý jumystaryn júrgizbeıtin úıge uqsaıdy. Ol úı taǵy birneshe jyl turýy múmkin, biraq eger biz sol qarqynda uala bersek, biz «djýnglı» zamanyna qaıta oralamyz.
Munyń ne ekenin umytyp kettik, biraq maǵan tarıhshy retinde senińiz, siz ondaıǵa oralǵyńyz kelmeıdi. Onda siz oılaǵannan da jaman. Iá, bizdiń túrlerimiz osy «djýnglıda» damyp, tipti myńdaǵan jyldar boıy gúldendi, biraq onda HHI ǵasyrdyń jańa tehnologııalarymen oralǵannan keıin, biz ózimizdi qurtýymyz múmkin. Árıne, biz joǵalyp ketsek te, aqyrzaman bolmaıdy. Bizdiń ornymyzǵa basqa tirshilik ıesi kelýi múmkin, mysaly egeýquıryqtar, ýaqyt óte kele órkenıetti qalpyna keltire alady. Múmkin, sol kezde egeýquıryqtar bizdiń qatelikterimizden sabaq alady, biraq men egeýquıryqtarǵa emes, álemdik kóshbasshylardyń úmitine senemin.
«Adyrna» ulttyq portaly
