Qazaqstan qaterlı ısıkke qarsy

4 aqpan – Düniejüzılık rakqa qarsy küres künı. Osyǧan orai, Qazaq onkologiia jäne radiologiia ǧylymi-zertteu instituty  baspasöz mäslihatyn ötkızdı. Qazaqstannyŋ Bas onkology Diliara Haidarova hanymnyŋ aituynşa, qazır elımız boiynşa 180 myŋ adam onkologiialyq tırkeude tūr. Olardyŋ köpşılıgı Şyǧys Qazaqstan, Qaraǧandy, Türkıstan oblystary men Almatydan eken. Obyrdyŋ eŋ köp taraǧan türı: süt bezderı, ökpe, toqışek, jatyr moiny men asqazan ragy. Resmi mälımetterge süiensek, byltyr 36 345 adam qaterlı ısıkke şaldyqqan. Aty jaman aurudan qaza tapqandar sany – 14060 adam. Raktyŋ alǧaşqy kezeŋınde därıgerlıkke kömekke jügınetınderdıŋ qatary ösken (26,8 paiyz). Osynyŋ nätijesınde, dertınen qūlan-taza aiyǧyp ketetınder köbeigen. Eger dert endı bastalǧanda emdele bastasa, därı-därmekpen-aq qūlan-taza jazylady. Onkologtardyŋ aituynşa, adamdar eş jerı auyrmai tūrǧanda därıgerlerge aldyn ala tekseruden ötuı tiıs. Eger bır jerı qatty mazalap, tynym bermese, köp jaǧdaida auru asqynyp kettı degen söz. Ökınıştısı sol, adamdar öz densaulyǧyna jauapkerşılıkpen qaramaidy. Osynyŋ saldarynan raktyŋ 3 ne 4-kezeŋıne deiın asqynyp ketedı. Därıgerlerdıŋ aituynşa, ökpe ragyna köbınese temekı taratatyn azamattar ūşyraidy eken. Soŋǧy kezderı äielder men qyzdardyŋ arasynda temekı tartatyndar köbeigen. Būl – ökpe ragynyŋ bastaluyna sebep bolatyn eŋ basty qauıp. Qazaq onkologiia jäne radiologiia ǧylymi-zertteu instituty mamandary osy derttı erte anyqtau üşın rengten, KT jasau qajettıgın aitty. Qazır elımızdegı emhanalarda süt bezderı ragyna 40-70 jas aralyǧyndaǧy äielder; jatyr moiny qaterlı ısıgıne 30-70 jastaǧy äielder men toqışek qaterlı ısıgıne 50-70 jastaǧy äielder men erlerge onkologiialyq skrining tegın ötkızıledı jäne emdeledı. QR «Halyqtyŋ densaulyǧy men densaulyq saqtau jüiesı turaly» jaŋa zaŋ jobasynda jūmys beruşılerge jaŋa mındet jüktelgen: qaramaǧyndaǧy qyzmetkerlerdıŋ tegın skriningten ötuıne jaǧdai jasau. Byltyrǧy mälımetterge kelsek, jatyr moiny qaterlıgı ısıgıne – 954 322 äiel (30-70 jas); süt bezderı qaterlı ısıgıne 859 877 äiel (30-70) şaldyqqan. 2019 jyldan bastap elımızde alǧaş ret ökpe ragy, terı melanomasy men kolorektaldy qaterlı ısıgımen (toqışek pen tıkışek ragy) auyratyndarǧa jekelegen em taǧaiyndau üşın molekuliarlyq-genetikalyq zertteuler jürgızu qolǧa alyndy. Sondai-aq, qaterlı ısık bar degen küdık tuǧan jaǧdaida pasientterge KT men MRT jasalady. Būryn būl tekseru sany tym şekteulı bolǧan. Onkologiialyq nauqastarǧa palliativtık kömektı oŋtailandyru üşın arnaiy 19 jedel brigada ūiymdastyrylǧan. Sondai-aq, Ginekolgiialyq obyrdyŋ halyqaralyq ūiymy, Süt bezderı qaterlı ısıgınıŋ Europalyq-Aziialyq qoǧamy, Madrid onkologiialyq qoǧamy siiaqty bırqatar jetekşı ūiymdarmen özara tiımdı Memorandumdarǧa qol qoiylyp, halyqaralyq deŋgeidegı täjıribelı mamandarmen telekonsultasiialar engızılgen. Osynyŋ nätijesınde, byltyr 2126 keŋes ötkızılgen. Bügıngı baspasöz mäslihatyna raktan qūlan-taza jazylǧan azamatşalar keldı. Olardyŋ bırı – Gülnar Dastanova özınıŋ dertın äbden asqynǧanda, iaǧni, jatyr moiny qaterlı ısıgı 4-kezeŋge jetkende bır-aq bılgenın aitady: «Der kezınde därıgerlerge tekserılgen joqpyn. Onyŋ sebebı, şet elde jürdım. Diagnozymdy estıgende Qazaqstanǧa, Tuǧan jerıme baramyn, sol jaqtan emdelemın dep şeştım. Aldymen qoiylǧan diagnoz boiynşa köp ızdendım, adamdardan, därıgerlerden sūradym, äbden zerttedım. Eŋ bastysy, jazylatynyma sendım. Qatty qinaldym, bıraq onyŋ bärı artta qaldy. Otandastaryma aitarym, därıgerge uaqytyly qaralyŋyzdar, sportpen ainalysyŋyzdar, salauatty ömır saltyn ūstanyŋyzdar, dūrys tamaqtanuǧa köŋıl bölıŋızder».   Ekınşı pasient Şolpan Uälievanyŋ aituynşa, jatyr moiny qaterlı ısıgı 3-kezeŋge ötkende onkologiialyq tırkeuge tūrǧan: «Därıgerler qanşama ret emdelu kerektıgın eskerttı. Tegın skriningten öt dedı. Bıraq men köŋıl bölmedım. Jalǧyzbasty anamyn, qyzymdy aiaǧynan tık tūrǧyzam dep jürgende rakty asqyndyryp alǧanymdy bıldım. Jasyǧan joqpyn. Bırden emdeluge kırıstım. Qūdaiǧa şükır, qūlan-taza aiyqtym. Negızı men siiaqty jazylyp ketkender köp. Adamdarǧa aituǧa tıl-köz tiıp ketedı, auruym qaitalanady dep qorqady. Būl dūrys emes, menıŋşe. Aitu kerek, adamdarǧa eskertıp, auyryp qalǧandardyŋ köŋılıne ümıt ūialatu kerek». Jurnalistermen kezdesuge 17 jastaǧy Arujan Toqan da keldı. Ol bastapqyda moinyna şyqqan ısıktı körsetkende därıgerler rak degenın, būl dertten qinala jürıp, tolyq emdelıp şyqqanyn jetkızdı. Soŋǧy kezderı raktyŋ taraluyna tosqauyl qoiuǧa jergılıktı bilık ökılderı de belsene aralasa bastaǧan. Mysaly, Nūr-Sūltan qalasynyŋ äkımı qaterlı ısıkke qarsy kürestı qoldaitynyn bıldırıp, «Bäiterektıŋ» şamyn jaqqan. Däl osyndai qoldaudy basqa öŋırlerdıŋ basşylary da körsetse, igı. Öitkenı, aty jaman aurumen kürestı bükıl Qoǧam bop qolǧa aluymyz şart. Dertke ūşyraudyŋ basty sebepterınıŋ bırı – ekologiialyq problemalar, halyqtyŋ äleumettık ahualynyŋ tömendıgı, densaulyǧyna jauapkerşılıkpen qaramauy t.b. Kez kelgen adam ūzaq ömır sürgısı kelse, jüielı türde tekseruden ötıp tūruy tiıs. Qūny tym qymbat tūratyn tekseruler, skriningterdı Ükımet halyqqa tegın jasap jatyr. Demek, osy mümkındıktı paidalanyp qalu qajet.

Näziia JOIаMERGENQYZY