Ūlttyq tarihymyzǧa üŋılgende boiymyzdy ör ruh kernep, ruhani baiyp, batyrlyqtyŋ beinesıne qyzyǧyp, körmesek te sol bır erte kündegı asqaq ruhty batyr babalarymyzdy aŋsaitynymyz da şyndyq.
Ertek, ertek, erte, ertek – erte eken,
Erte künde erler ekpındı ört eken.
Handarynan, erlerınen airylǧan,
Alty Alaştyŋ jüregınde dert eken!
Maǧjan JŪMABAEV
Tarih ötkennıŋ tızbektelgen oqiǧasy ǧana emes, sol oqiǧanyŋ sebep — saldaryn, nätijesın süzgıden ötkızıp, ūlttyŋ, küllı adamzattyŋ qatelıkten qaşuyna qam jasauyna, ötkennıŋ ınju-marjanyn terıp, ony örımtal jastyŋ boiyna sıŋıruge eŋbek etetın ǧylym. Tarih ǧylymynyŋ arqalaǧan jügı tym auyr. Öitkenı tarihi sana arqyly ǧana ūlt qyzmetkerın tärbielei alamyz. Materialdyq igılıkter, jetılgen ekonomika miynyŋ süiegıne deiın ūltyn süietın ūlt qyzmetkerın tärbielei almaidy desek te qatelespegen bolar edık. Ärine, būl öz aldyna jeke zerdelenetın mäsele.
Ūltty süiudıŋ klassikalyq ülgısın körsetıp ketken ziialylar tarihymyzda jetkılıktı. Qazaq ruhyn jat nietke aiaq asty etkızbeu üşın ömırın qiǧan Kenesary syndy handarymyz ben Nauryzbai syndy batyrlarymyz, tarih taǧylymyn jete jetkızgen aqyn-jyraularymyz, qysyltaiaŋ uaqyttarda elge demeu bolyp, danalyǧymen ruh berıp, aqylmen jön sıltegen danagöi bilerımız, ala şapqyn bolǧan alasapyran zamanda tal besıktegı säbiın, ärbır atqan taŋǧa täube ete, ruhtana otyryp, äldiımen terbegen analarymyz eldıktıŋ ūiytqysy bolǧandyǧy sözsız. Söitıp, qaimaǧy būzylmaǧan eldık sana örımtal jastyŋ örşıl, namysşyl, bır sözben aitqanda, ruhşyl bolyp jetıluıne jol salyp, tektı tūlǧalardy qalyptastyrdy. Osy tūsta tärbienıŋ ana sütımen bala boiyna tam-tūmdap enetındıgın eskersek, köp jaittyŋ mänın ūǧynamyz. Adam balasynyŋ adam bolyp düniege kelgen soŋ öz ruhyn ūdaiy jetıldırıp otyruy basty paryz. Būl aqiqat da. Dara tūlǧalarymyz aqiqat jalynan ajyramaǧandar. Ar ılımın ömırınıŋ mänıne ainaldyrǧan jandar.
Aqiqat degenımız talqylauǧa kelmeitın, bopsalauǧa könbeitın, adamnyŋ jetegınde jürmeitın kategoriia. Adam balasy kerısınşe aqiqattyŋ jetegınde jüruı tiıs ekendıgın de zerdelei bıluımız qajet. Aqiqatty aqyl közımen köre bılgender şyndyqtan ajyramaidy. Al, şyndyqtyŋ jalynan airylmaǧan jandar aqiqattan adaspaidy. Aqiqattan adasu adam bolasyn essızdıkke iteredı. Essızdık aqyldan adastyryp, ardy aramdyqqa aparyp bylǧanyş etedı. Mıne, osy tūsta naǧyz tragediia bastalady. Ar ılımın aiaq asty etkender eldık sananyŋ ırgesın öz qoldarymen sögetınder. Aramǧa bylǧanyş bolǧan ardyŋ adaldanuy ekıtalai. Būl mäselenı Şäkärım qajy
Qazaqtyŋ közsız balasyn,
qaŋǧytyp qaida barasyŋ?
Aryŋdy satyp aramǧa,
Adaldap qalai alasyŋ?, –
dep tötesınen qoiǧan edı.
Tarih ötken ūrpaq täjıribesı men taǧylymyn zerdeleuşı ǧana emes, ötkennıŋ danalyǧyn ūǧyndyryp, qatelıkten qaşuǧa qam jasauǧa jön sılteuşı. Alaş ziialylary aitqandai, tarih tüzuşılıktıŋ kıtaby, keleşek künnıŋ bolaşaǧyn bıluge tarih anyq qūral bolady. Töl tarihymyzda ūrpaqtyŋ qamy üşın öz ömırlerın bäigege tıgıp, ūlt jolynda qūrban bolǧan dara tūlǧalar jetkılıktı.
Sonymen, qazaq ūlty ūlttyq sananyŋ tūtas kezınde asqaq ruhty handardan, jau jürek batyrlardan, arqaly aqyn-jyraulardan, qara qyldy qaq jarǧan bilerden, auzy dualy aqsaqaldardan, aq jaulyqty analardan (aq jaulyq maǧynasynyŋ öte tereŋ ekendıgın eskergenımız jön) kende bolǧan emes. Sondyqtan da, qazaqty tektı halyq dep ataimyz. Jalpy ǧalymdarymyz jazyp jürgendei, tektı adamdar sany artqan saiyn halyq ta tektılene tüsedı. Sözımız däleldı bolu üşın 1915 jyly «Qazaq» gazetınde jariialanǧan «Şaruaşylyq özgerısı» degen maqaladan üzındı keltırudı jön körıp otyrmyz: «Nelıkten bır jūrttyŋ tūrmysy, ia hakımşılıgı ekınşı jūrttan özgeşe bolady degen mäselenı şeşuden būryn bır adamnyŋ türı, mınez-qūlqy, jürıs-tūrysy nege ekınşı adamǧa ūqsamaidy desken mäselenı şeşu kerek. Ony ǧylym älı şeşe alǧan joq. Būl kündegı ǧylymnyŋ bıletını adamnan-adam, maldan-mal, astyqtan-astyq tuatyny häm adamdy jaqsy tärbieleseŋ jaqsy bolatyny, astyqty jaqsy ekseŋ jaqsy şyǧatyny. Sondai-aq hakımşılık turasynda da bızdıŋ bıletınımız: hakımşılık jaqsy bolsa, el de jaqsy bolatyny ǧana sondyqtan». Alaş ziialylary baǧyttaǧandai, tännıŋ küştı boluy da, eldıŋ küştı boluy da – ekeuı de tärbieden.
Alaida, ūlttar men ūlystardyŋ jahandanu qarmaǧyna ılıngen qazırgı uaqytta ūlttyq tärbienıŋ dıttegen jerıne jetu mäselesıne, tektılıktıŋ halyq boiyna taralu ısıne erekşe män beru kerek. Būl da derbes zerttelınetın taqyryp bolǧandyqtan, tereŋdep toqtaludy jön körmeimız.
Basqaru tüzu bolsa, eldık sana tamyryn tereŋge jaiyp, ūltyn süigender sany artyp, nätijesınde ūlttyŋ qauıpsızdıgı tolyqqandy qorǧalady. Qazaqtyŋ saiyn dalasynda jelmen jarysyp eldı qorǧaǧan dara tūlǧalarymyz ūltymyzdyŋ etek-jeŋın jinap, namysty qoldan bermei, ūlt boluy jolynda janyn qidy. Töl tarihymyz tektılıktıŋ tūlǧalyq körınısterıne tūnyp tūr. Bır ǧana Kene hannyŋ tarihi beinesı arqyly sol bır alasapyran kezeŋdegı ūlttyq sananyŋ tarihyn somdauǧa bolady.
Kene hannyŋ tarihi beinesın somdaǧan tarihi eŋbekter barşylyq. Alaida, Kene hannyŋ tūlǧalyq beinesın är qyrynan aşyp, batyrlyq ruhyn keiıngı ūrpaqqa taǧylym retınde qaldyru Alaş balasyna aqbas tarihtyŋ arqalatqan amanaty ekendıgı de şyndyq (filmderdı köptep tüsıru jäne t.b.). Kene hannyŋ batyrlyǧy talai jyrǧa arqau bolyp, közsız erlıktı şetel ǧalymdary da moiyndaǧan. Alaida, şetel ǧalymdarynsyz-aq bır kezderı qazaq qariialary Kene han turaly jyrlar men äŋgımelerdı jatqa aityp, Kene hannyŋ bolmysyn jaqsy bılgen edı.
Kene han turaly aluan türlı pıkırler de bar. Alaida, qazaq mınezın jaqsy bıletın adam Kene handy ūlttyq batyr retınde moiyndaidy. Kene han «könenı kökseuşı» de, «qatygez» tūlǧa da emes, kerısınşe boiyn ūlttyq namys kernegen, köldeneŋ kök attyǧa jem bolǧaly tūrǧan qazaǧyna araşa tüsuge öz ǧūmyryn arnaǧan tūlǧa. Kene han halqyna pana bolu üşın, ūltynyŋ azattyǧy üşın jat jerlıktermen soǧysty. Ūltyn aman saqtau üşın qatal tärtıp ornatyp, reformalar jürgızdı. Talantty tarihşy E.Bekmahanov jazǧandai: Elınıŋ azattyǧy men täuelsızdıgın saqtap qaluǧa baǧyttalǧan Kenesary qozǧalysy – alǧa tartqan saiasi talaptary boiynşa progresşıl köterılıs. Kene hannyŋ sūŋǧyla saiasatkerlıgın, talantty qolbasşylyǧyn, elınıŋ psihologiiasyn jetık bılgen, iaǧni özınıŋ jan-düniesın ūltynyŋ bolmysynan ajyratpaǧan basşylyq beinesın jan-jaqty zertteu qajet. Şaǧyn maqalada Kene hannyŋ fenomenın aşyp körsetu mümkın emes. Alaida, bır ǧana Aqmola bekınısın alu oqiǧasy arqyly Kene hannyŋ asqaq beinesın köruge bolady.
7 tamyz (1838 jyly) Kene hannyŋ Aqmola bekınısın örtep, patşanyŋ otarşyl saiasatynyŋ pärmenın qaitarǧan tarihi kün. Iliias Esenberlinnıŋ «Qahar» tarihi romanyndaǧy Aqmola bekınısın alǧan tarihi oqiǧany zerdelei otyryp, qazaq batyrlarynyŋ tūlǧalyq beinesınen taǧylym alamyz. Ziialylyqtyŋ jıbın jalǧaǧan talantty jazuşy qamalǧa kırgen Basyqara batyry oqqa ūşqan sättegı Kene hannyŋ «Tastamaŋdar Basyqara batyrdy jau qolyna!» degen jan aiqaiyn, jau qamalyna jeke ketıp bara jatqan Tölebai batyrdy körıp, şydamai kökburyldyŋ üstınde tık türegele «Abylailap» qamalǧa qarai qūiyndatqan tarihi sättı şeber suretteidı. «Kökburyldyŋ üstınde ajaldan qoryqpai türegelıp şauyp bara jatqan Kenesaryny körgende özgelerı de oryndarynda tūra almady…» (I.Esenberlin. Qahar.-2010.-155 b.) degen joldardan batyrlyq ruhty köremız.
Aqmola bekınısın alǧan kün qazaq tarihynda mäŋgı qalady. Kene han elıne süiendı, elı Kenenı otarşylyq būǧauynan azat etuşı han retınde qabyldady. Kenesary han bastaǧan 10 jylǧan sozylǧan azattyq soǧys ūlttyq sananyŋ serpılısın, ūlttyq namysty baian etedı. Kene han köregen saiasatkerlık qabıletı arqasynda Resei basqynşylarynan jeŋıletının bıldı de. Alaida, ärıden oilaǧan adamǧa Kene hannyŋ «qazaq ruhy biık eken degen oi basqynşylardyŋ jüregın şailyqtyrsyn ärı keiıngı ūrpaǧym ata-baba ısınen betı qyzarmasyn», – degen degen maqsatpen basyn bäigege tıkkendıgı tüsınıktı de.
Maǧjan aqyn:
Alaşta talai-talai erler ötken,
Erlerde Kenekeme kım bar
jetken?
Süiremei elın örge, körge süirep,
Er emes, «erşıkter» ol erdı
eŋıretken, – dep jyrlasa, al Nysanbai jyrau:
Kenesary ketken soŋ,
İesız qaldy taǧymyz.
…Bastan taidy baǧymyz,
Būlbūldai sairap jür edık,
Bailandy tıl men jaǧymyz,–
dep tarihi şyndyqty körsetedı.
Sonymen, Kene han beinesı qaitalanbas fenomen. Kenesaryny jazalaiyn dep jatqanda, hannyŋ tauǧa, künge qarap tūryp estıgen adamnyŋ janyn şyrqyratar änın şyrqaǧandyǧy (qazaǧynyŋ azattyǧy jolyndaǧy küres tarihyn baiandaǧan) oqyrmanǧa jaqsy tanys. Kene han ändı keiıngı ūrpaqtyŋ adaspauy üşın belgılı bır maqsatpen aitsa kerek-tı.
Tarihi derekterdı zerdelegende hannyŋ sözge saraŋdyǧy, danalyǧy, sözı men ısınıŋ jarastyǧy, batyrlyq ruhy, tüiındep aitqanda, tektılık kelbetı örımtal jasqa mäŋgılık önege. Osy tūsta ötken tarihymyzdaǧy dara tūlǧalarymyzdyŋ ömır aqiqatyn jaqsy tüsıngendıgın (dıni sauattylyq) de erekşe nazarda ūstau kerek. Sebebı, mūsylman dınınde, qazaqy sanada Otandy süiu imannan degen tüsınık bar. Mūsylman dınınıŋ Otansüigıştık qasietke airyqşa män beretındıgın közı qaraqty oqyrman jaqsy bıledı. Paiǧambarymyz Mūhammed (s.ǧ.s.) köptegen hadisterınde Otan qorǧaudyŋ qanşalyqty sauapty ıs ekendıgı turaly aitqan. Sondai-aq, Otanyn satqan opasyzdardyŋ jazasy da auyr ekendıgın de mūsylman balasy jaqsy bıledı. Sonymen, mūsylman dını – ūlttyq ruhtyŋ tıregı ekendıgı dausyz. Mūsylman dının taza aqylmen qabyldaǧan adam öz basyna, jaqyndaryna, qorşaǧan ortasyna, bır sözben aitqanda, Otanyna adal qyzmet ete bıledı. Paiǧambarymyzdyŋ: «Ärqaisysyŋ jauapkersıŋder. Barşaŋ da qaramaǧyŋa jauaptysyŋdar: El basşysy – jauapker; ol – qaramaǧyna jauapty. Er adam – otbasynyŋ basşysy; ol – otbasyna jauapty. Äiel – erınıŋ üiıne basşy; ol – menşıgıne jauapty. Qyzmetşı – myrzasynyŋ mal-mülkınıŋ basşysy: ielıgıne jauapty. Ärkım – jauapker: ärbırıŋ qaramaǧyŋa jauaptysyŋdar» degen hadisın bılgen köŋıl közı aşyq adam jauapkerşılıktıŋ amanat ekendıgın ūǧynady. Osy tūsta «Rasynda, Alla senderge amanattardy laiyqty ornyna tapsyrularyŋdy, adamdardyŋ arasyna bilık etseŋder, ädıldıkpen bilık etulerıŋdı ämır etedı. Rasynda, Alla senderge netken jaqsy ösiet aitady. Küdıksız, Alla – barlyq närsenı estuşı, küllı närsenı köruşı» – degen mazmūndaǧy aiatty ūǧynyp ösken qazaq balasynyŋ amanatqa qiianat jasamaityndyǧy da belgılı. Kene hannyŋ batyrlyq fenomenınıŋ mänı tereŋ ärı tüzu dıni sauattylyqta jatsa kerek-tı.
Kene hanǧa tırek bolǧan batyrlar beinesı de halyq jadynda. Ökınışke qarai, Reseige kögendeulı bolǧan uaqytta qazaq tarihy tabiǧi qalpynan küştep ajyratyldy. Bır ǧana mysal, Kenesarynyŋ tarihi beinesı tūrǧysynda qalam terbegen E.Bekmahanov pen Eltoq Dılmūhamedov (1946 jyly kandidattyq dissertasiia jazǧan) jazyqsyz qudalandy.
Töl tarihymyzdaǧy ruhty batyrlar sekıldı jolbarys jürektı jastardy tärbieleu memleketke, qazırgı ziialy qauymǧa artylyp otyrǧan basty mındet. Adam sapasy ǧana memlekettıŋ jarqyn bolaşaǧynyŋ kepılı bolyp tabylmaqşy. Adam sapasy tüzu tärbiemen ǧana tüzelmekşı. Tüzu tärbie tarihi sanamen ǧana tamyrlanbaqşy.
Qūralai SÄRSEMBİNA,
tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty
«Türkıstan» gazetı
