Qazaqstan alty azyq-túlik taýarlarymen, sonyń ishinde alma, súzbe jáne qus etimen ózin-ózi qamtamasyz etpeıdi, dep málimdedi QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Saparhan Omarov.
«Azyq-túliktiń barlyq negizgi túrleri úshin qaýipsizdik 80 paıyz jáne odan da kóp, al keıbireýleri úshin 100 paıyzdan asady. Alty ónim: alma (69,5%), balyq (62%), shujyq (61,1%), irimshik jáne súzbe (58,4%), qant (54,4%) jáne qus eti (51). , 2%), bul áli de ımportqa táýeldilik », - dedi Omarov seısenbidegi úkimet otyrysynda.
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy dabyl qaǵyp otyr. Qazaqstandyqtar 2021 jyldan bastap Ulttyq tizilimge kirip, kez-kelgen hımııalyq zat týraly tolyq aqparat ala alýǵa, tipti qajetti aqparatty uıaly telefonymyzǵa júktep alýǵa da quqy bar. Keler jyldan bastap elge kelip jatqan taýar túrleri Dúnıe júzilik densaýlyq saqtaý uıymy men EAEO sheńberinde onlaın júıesinde tirkeledi. Tirkeýden ótpegen, tizilimge enbegen sapasyz taýardy áshkerelep. ishki naryqtan ysyryp shyǵarýǵa árqaısymyzdyń quqymyz bar. Bul DDSU men EAEO talaby. Sarapshylar, bul tizimge birinshi kezekte, gendik modıfıkaııalanǵan ónimder enýi múmkin ekenin aıtyp otyr. Sebebi, gendik ınjenerııanyń qaýiptiligine asa nazar aýdarý kerek ekenin DDSU osyǵan deıin bir emes, birneshe ret aıtty. Olar genomnyń ózgerý proesi ári tolyq zerttelmegendikten, oǵan óte muqııat ári jaýapkershilikpen qaraý kerek deıdi.
Al, 2008 jyldan beri «GTÓ mádenıet» burynǵydan da órleı tústi. Kanada álemde GM-raps óndirýden alda tur. Eýropa GTÓ-ni azyq etýge májbúr. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý qaýymdastyǵynyń baǵalaýy boıynsha azyq-túliktegi GTÓ-ni paıdalaný mólsheri 2019 jyldyń ózinde álemdik saýdadaǵy aýylsharýashylyǵy ónimderiniń jalpy kóleminiń paıyzyna jetken.
Turǵyndardy mundaı ónimderden kim qorǵaıdy, - degen saýal týyndaýy zańdy, onyń jaýaby ekeý: aldymen ár adam satyp alǵan óniminiń etıketkasyn muqııat zerttep,qaýipsizdiginen kóz jetkizýi tıis, ekinshi, memleket óz halqyn GT-ónimderdiń ashyq ekspansııasynan zańǵa sáıkes qorǵaýy tıis. Bul oraıda jalǵan qujattar men sertıfıkattar, osy isterdi uıymdastyrýshylardyń satylmaýy asa mańyzdy. Osy jóninde bizdiń elge sońǵy jyldary quramynda GMO-sy bar taǵam ónimderi men tamaq shıkizaty túse bastaǵanyn, osy sanatty azyq-túlik pen jemshóp óniminiń aǵyny Qazaqstan Búkilálemdik saýda uıymyna kirgennen keıin odan ári artýy múmkin ekenin, elimizde genetıkalyq túrlendirilgen obektini qamtıtyn ónimder qaýipsizdigine táýelsiz saraptama qurý qajettigin qoǵam qaıratkerleri, depýtattar, el ómirine beıtarap qaramaıtyn ozyq oıly azamattar, BAQ ókilderi udaıy aıtyp keledi.
Ári qaraı ne isteý kerek?
Ekonomıst Myrzakeldi Kemeldiń túsindirýinshe, bizdiń elde organıkalyq ónim óndirýdiń orasan zor áleýeti bar.
«Qazaqstan jerleriniń 90%-daıy hımıkattarmen lastanbaǵan. Osy salada kóshbastaýdyń tamasha múmkindigi bar, biraq ol úshin saıası erik kerek. «Naqtylap aıtsaq, TJ ónimderiniń adamdarǵa áserin barynsha azaıtýǵa qoldan keletinniń bárin jasaýǵa tyrysý kerek. Ol úshin: Qazaqstannyń jaǵdaıynda ár aýla ıesi óz ýchaskesinde tamaq ónimderin ózderi ósirip, kóktemnen kúzge deıin tutynyp, qalalardaǵy týystaryna da jetkizip, qamtamasyz etip turýy, qystyq azyq retinde shyny ydystarǵa konservilep alýǵa erinbeı kirisýi kerek. Eń bastysy, bul dúkennen aqshaǵa satyp alǵan ónimnen taza bolady» deıdi ekonomıst.
HHI ǵasyrda ashtan emes, astan ólmeıtinińe eshbir el kepildik bere almaıdy. Qubyjyq sábıler, túrli aýrýlar kóbeıip ketti. Olarǵa jaýap izdeýge ǵylym dámensiz. Batys ǵalymdary mýtaııaǵa ushyraý – genetıka ǵylymynyń qarqyndy damýy sebebinen dep esepteıdi. Búginde jer betinde kún saıyn 20 myń adam ashtyqtan qyrylyp jatyr deıdi statıstıka. Jantúrshigerlik osy jaǵdaıdy oılaǵanda, gendik ınjenerııa arqyly ónim óndirý, árıne, qajet. Ol – ýaqyt májbúrligi. Biraq jer kólemi álemde 9 oryndy alyp turǵan qazaq tabıǵı taza ónimdi eksporttap –aq 18 mln halqyn asyraı alady deıdi mamandar.
«Úıirgelik ýchaskelerde esek arqandap qana otyrmaı, óz urpaǵynyń ómir sapasyn jaqsartýǵa barynsha kúsh salyp, jalqaýlanbaı iske kirisý kerek» degen pikirge basymdyq berip otyr. Sebebi esik aldyndaǵy 6 sotyk jerin ıgere almaı, kók ónisti bazardan satyp alatyndar Almaty men Nur-Sultanda ǵana emes, aýylda da kezdesip qalady» deıdi Myrzakeldi Kemel. .
Elimizdegi bazarlarda satylatyn shetten ákelinetin ónimderdiń kópshilik bóligi gendik modıfıkaııalanǵan taýarlar. Kúndelikti bazardan alatyn zattardyń syrt sıpaty durys bolsa, halyq kúdiksiz satyp ala beredi.
Bir ǵana mysal, ǵalymdar zertteýiniń nátıjesinde almaǵa túsetin qurtty joıatyn aǵzanyń genin almaǵa engizgende oǵan qurt túspeıtinin jáne uzaq ýaqyt boıy saqtalatynyn anyqtaǵan. Tipti aýlada ósip túrǵan órik nemese shabdaly tárizdi jeńsik jemister sabaǵynan úzip algan soń 1 táýliktiń ishinde syr berip, shirı bastaıtynyn talaı ret baıqanbyz. Osyǵan qarap otyryp Almaty men Nur Sultan qalalarynda jyltyryp, kózdiń jaýyn alyp turatyn Ózbekstannan keletin jemis-jıdekterdiń túbi gendik modıfıkaııadan alystap ketpegeni aqıqat.
Qazir ár elde GMO qospasyn taǵamda paıdalanýdyń ózindik deńgeıleri bar. Mysaly, Japonııada –ol 5%, keıbir Eýropa elderinde – 0,9%, AQSh-ta – 10% GMO qospasyn paıdalanýǵa ruqsat etilgen. Qazaqstanda GMO mólsheri 0,9% dep bekitildi.
«Áli kúnge deıin ǵylymı naqtylyq joq. GMO-nyń qaýipti ekenin dáleldeıtin jumystar bar, biraq ony joqqa shyǵaratyn da ǵylymı jumystar kóp. Onyń ústine GMO óndirýshileri uzaqmerzimdi zertteýlermen aınalyspaıdy, olar júrgizgen zertteýdiń eń uzaǵy 90 kún ǵana. GMO densaýlyqqa qaýipti. Tájirıbege qatysqan kórtyshqandardyń ekinshi jáne úshinshi urpaqtary kóbeıý múmkindiginen aıyrylǵan. Qalaı degenmen de, álem qazir organıkalyq ónimge bás tigip otyr. Onyń naryǵy qazir 90 mlrd AQSh dollaryna teń», - deıdi «KazFOAM» organıkalyq aýyl sharýashylyǵy qozǵalysy federaııasynyń tóraǵasy Evgenıı Klımov apta basynda jýrnalıstermen kezedsken kezde.
Qazir gendik turǵyda ózgeriske ushyraǵan ónimderden Avstrııa, Polsha, Shveııa sııaqty elder bas tartqan. Oǵan ashyq túrde ruqsat bergen AQSh-ta halyqtyń jetpis paıyzy allergııamen aýyrsa, tyıym salǵan Shveııadaǵy bul kórsetkish 7 paıyz. Ashtyqtyń aldyn alý úshin DDSU-nyń da aıaq –qoly baılaýly ekenin belemiz. Ashtyq as talǵamaıtyndyqtan kóptegen elder kóz jumyp otyrǵandyqtan, GMO-ny óndiretinder de, satyp alatyndar da jyldan-jylǵa eselep ósip keledi.
Naryq aǵymyna da ilesýge tıispiz, biraq keıingi urpaqtyń da salaýattylyǵyn oılaýǵa, ult ǵumyrynyń uzaqtyǵyn qamtamasyz etýdi umytpaýymyz kerek. GMO- jańalyq, ınnovaııa ekeni, ekonomıkany alǵa súıreıtini de – shyndyq. Biraq GMO-nyń adam balasyna áserin, yqtımal zııanyn ǵalymdardyń tolyq zerttep bitpegeni de – aqıqat. Bul ilim úshin áli ıgerilmegen keńistik. Biraq zııany urpaǵymyzǵa 40-50 jyldan keıin bilinýi de ábden múmkin degen qaýip bar kóp kóńilinde. Ony seıiltetin de, qoıýlandyratyn da ózimiz.
«baý-baqshany ıgerý bizge bóten emes. Kásipker Zeınaolla Kákimjanov Alataýdyń etegin jalǵa alyp, alma egip, eksportqa jol tapty. Bul basqalarǵa úlgi bolsa eken deımin. Qazaqstan shyqqan kásipkerler Zeınolladan úlgi alsa eken deımin. Tek kásipkerler emes, árbir qazaq ózine tıesili 6 sotyq jerdi ıgerip, baý-baqsha salyp, qys azyǵyn jaz jınap alsa, GMO-ǵa degen táýelsizdigimizdiń deńgeıi tómender edi. HHI ǵasyr ashtan emes, astan da óletinimizdi dáleldeı bastady» deıdi Myrzakeldi Kemel.
Raýan Ilııasov,
«Adyrna» ulttyq portaly
