Eger de fantastikalyq şyǧarmalardaǧy «uaqyt maşinasy» jasalyp, osy maqalada keltırılgen formulalardy ejelgı zaman halqynyŋ kez kelgenıne tartu etuge mümkındık tusa, sol adamnyŋ älgı eldıŋ patşasynan syilyq retınde «at basyndai altyn» alary dausyz bolar edı (Jurnalist dosymnyŋ äzılge bergısız şyndyǧy).
* * *
Şyǧys Karolina universitetınıŋ (AQŞ) elektrondyq aqparat jüiesınde älemdık küntızbe mäselesın zertteitın jäne talqylaityn arnaiy forum bar (USA, East Carolina University Calendar Discussion List By). Esımderı älemge tanymal köptegen ǧalymdar, astronomdar, programmister sol forumǧa müşe. Būl forumǧa küllı türkı jūrtynyŋ jalǧyz ökılı bolyp osy joldardyŋ avtory ǧana tırkelgen. Arnaiy käsıbi bılımı joq qatardaǧy oqyrman qauym būl maqaladaǧy sandar, teŋdeu jüielerı men kestelerdıŋ mänın tüsınbeuı mümkın. Bıraq älgı forum müşelerı būl esepterdıŋ nenı bıldıretının bırden aŋdaityn käsıpqoilar.
Köldeneŋ kök attylardyŋ būl forumda dılmarsuyna jol berılmeidı. Ondailar mädeniettı türde dereu öz ornyna qoiylady nemese endıgärı būl forumǧa kırmeitındei etılıp masqara etıledı. Qysqasy, būl forum «bılımım bar» degen özıne senımdı azamattardyŋ naǧyz synǧa tüsıp, şyŋdalyp şyǧatyn ǧylymi ortasy dep aituǧa bolady. Tek 2014 jylǧy 7 aqpan men 30 şılde arasyndaǧy osy ǧalymdarmen bolǧan pıkırtalastyŋ özı (ärine, aǧylşyn tılınde) 59 bettı qūrapty. Būl jazbalardan äuelde «beişara nomad-tyŋ ūrpaǧy ne bıledı deisıŋ?!» dep mensınbeuden bastalǧan synap-mıneulerdıŋ soŋy, bırte-bırte avtordyŋ jaŋalyǧy mol jobalaryn «moiyndaumen, maqūldaumen» jäne odan keiıngı uaqytta şeşuı qiyn kürdelı mäselelerdı aqyldasyp tūrumen aiaqtalatynyn köruge bolady…
* * *
Ökınışke qarai, būl şaǧyn maqalaǧa soŋǧy 29 jyl boiyna zerttegen materialdarymyzdy tügel syiǧyzu mümkın bolmady. Jazu jolyn ünemdeu üşın tıptı ädebietterge sılteme jasaudan da bas tartyp otyrmyz. Zertteulerımızdıŋ «jaŋalyq» dep aituǧa tūrarlyq eŋ taŋdaulylaryn jan-jaqty sipattauǧa da gazet betı tarlyq ettı. Osynyŋ özı zertteu jūmystarymyzdyŋ bır ǧylymi kıtapqa jük bolatynyn baiqatsa kerek. Sonau 1985 jyldary «Qazaqtyŋ ūlttyq küntızbesı» degen qarapaiym taqyryppen bastalǧan zertteu jūmystarymyz, uaqyt öte kele ǧalamdyq şeŋberdegı küntızbeler taqyrybymen tyǧyz bailanysyp kettı. Tarihtary osydan 6-7 myŋ jyldar būryn bastalǧan ejelgı küntızbelerdıŋ ışınde, qūrylymy men qarapaiymdylyǧy jaǧynan eŋ ozyǧy ejelgı türkılerge deiın – saqtar däuırınde oilap tabylǧan (bızdıŋ boljamymyz) «Toǧys esebı» bolyp şyqqanyn maqtanyşpen aituymyzǧa bolady.
Qazırgı kezde 266-şy Rim Papasy Fransisk qyzmet etıp jatyr. Äitse de, osy papalardyŋ ışınde 234-şı Grigorii XV (1554-1623) papanyŋ esımı eŋ tanymal ärı öte jiı aitylady. Nege? Onyŋ būl qūrmetke ie boluyna – 1582 jyly qazırgı Grigorii (Europa) küntızbesın endıruı sebepşı bolyp otyr…
Toǧys esebımen bır derlıkte qazırgı uaqytta älem halyqtary bıryŋǧai türde paidalanatyn – Kün jäne Ai küntızbelerı de nazardan tys qalǧan joq. Būlarǧa arnalǧan keşendı jobany «Euraziia küntızbesı» dep atadyq. Äsırese osy jobanyŋ bır nūsqasy bolyp tabylatyn «Şamsi-Nūr» küntızbesın de Qazaqstan Respublikasy üşın balama joba retınde ūsynuǧa bolady. Elımızde İslam dını keŋ qanat jaiyp kele jatqandyqtan, memleketımız resmi emes türde arabtyŋ 30 jyldyq siklıne negızdelgen Ai (Qamari) küntızbesın qoldanyp keledı. Onyŋ aiqyn dälelı Ai küntızbesı boiynşa Qūrban ait meiramynyŋ resmi mereke retınde bekıtıluı dep aita alamyz. «Şamsi-Nūr» küntızbesınıŋ bır qanatyn qūraityn jaŋa sipattaǧy Ai küntızbesınıŋ däldıgı 2 million jylǧa eseptelıp jasalǧan. Al Kün (Şamsi-Nūr) küntızbesınıŋ däldıgı osy joldardyŋ avtory eseptep şyǧarǧan 3712 jyldyq «Euraziialyq küntızbe» siklıne negızdelgen. Uaqyt esebın mülde jaŋa arnaǧa tüsıretın būl jobalar älemge aty tanymal şeteldık ǧalymdardyŋ synaǧynan ötıp, ülken baǧaǧa ie boldy. Ony retı kelgende basqa maqalamyzda baiandaimyz.
* * *
Nege ekenı belgısız, adamzat örkenietınıŋ eŋ bastapqy kezeŋderınde paida bolǧan ejelgı küntızbelerdıŋ bärı derlık – Jerden bırneşe jüz milliardtaǧan şaqyrymǧa ornalasqan, qaşyqtyǧy tek jaryq jylymen esepteletın alys jūldyzdarǧa baǧyttalypty. Mäselen, eŋ ejelgı dep esepteletın Mysyr (Egipet) küntızbesı – Sirius (Sümbıle) jūldyzyna, ejelgı şumer, maiia, astek, ejelgı grek, ejelgı rim, ündı, qytai, saq-türık jäne t.b. ejelgı halyqtardyŋ küntızbelerı – Ürker (Pleiady) jūldyz şoǧyryna negızdelıptı. Bızderdı ejelgı halyqtar nelıkten jūldyzdarǧa, sonyŋ ışınde «Ürkerge» negızdelgen küntızbelerdı paidalandy degen sūraq qyzyqtyrdy. Sol sebeptı zertteulerımızdıŋ denı osy jūldyzdyq küntızbelerdıŋ syryn aşuǧa baǧyttalǧanyn bırden aityp ötkımız keledı.
ÜRKER – Torpaq şoqjūldyzyndaǧy galaktikalyq şaşyrandy jūldyz şoǧyry. Torpaq şoqjūldyzynyŋ özı – ekliptika boiyna ornalasqan 12 şoqjūldyzdyŋ bıreuı. Ürker jūldyz şoǧyrynda şamamen 3000 jūldyz bar dep esepteledı. Şarl Messe şaşyrandy jūldyz şoǧyrynyŋ ornyn anyqtap, ony öz katalogyna «M45» degen ataumen engızdı. Būdan ärı oqyrman qauymǧa tüsınıktı boluy üşın kürdelı astronomiialyq terminderdı qarapaiym qazaq sözımen jetkızuge tyrysamyz. Közı qaraqty adamdar Ürkerdıŋ 14 jaryq jūldyzyn, al bylaiǧy jūrt 5-6 jūldyzyn köre alady. Saq-türkı qauymy är fazasyndaǧy Ai tabaǧynyŋ Ürker jūldyz şoǧyryn basyp ötuıne negızdelgen jūldyzdyq küntızbenı «Toǧys esebı» dep ataǧan (1 suret).
Jalpy «ekliptika» sözın astronomiia ǧylymynda «Künnıŋ jyl boiyna aspan ekvatoryndaǧy jürıp ötetın joly» dep ataidy. Osyǧan qarap ekliptika sözı (lat. «eslıptıca», grek. «ekleıpsıs») äldebır «syzyq, jol» degendı bıldıredı deseŋız, qatty qatelesesız. Ekliptika sözı – «tūtylu» dep audarylady. Iаǧni, ejelgı zamanda Ai men Künnıŋ tūtyluyn baqylau kezınde – ärtürlı fazasyndaǧy Ai tabaǧynyŋ ekliptika syzyǧynyŋ soltüstıgıne 4 gradustai taiau ornalasqan Ürkerdı basyp ötetın «toǧysu» qūbylysy (pokrytie/otkrytie Pleiady Lunoi) anyqtalǧan. Odan ärı baqylau nätijesınde Ai men Ürkerdıŋ toǧysuynyŋ Jerdegı jyl mausymdarynyŋ auysuymen tyǧyz bailanysy bar ekendıgı baiqalǧan. Jūldyzdyq 28 kün jer betındegı ösımdık, jan-januar jäne adamnyŋ ösıp-damuymen tyǧyz bailanysty bolyp şyǧady. Osy sebeptı küllı älem halyqtary jūldyzdyq küntızbenı taŋdaǧan bolsa kerek dep boljaimyz:
1) 28 × 4 = 112 künde dändı daqyl, jemıs-jidekterdıŋ denı pısıp-jetıledı.
2) 28 × 7 = 196 künde mal-januarlar men haiuanattar küilep-töldeidı.
3) 28 × 10 = 280 künde adam balasy jatyrda jetılıp, düniege keledı.
Äitse de Ündınıŋ ejelgı astronomiialyq jazbalarynda adamzat balasyn Jerge ornalastyrǧan «qūdailar» Ürker (Krittika) jūldyz şoǧyrynan kelgen dep maŋdaidan soqqandai «badyraiyp» jazylǧan. Qalai bolǧanda da, ejelgı halyqtardyŋ jappai Ai men Ürkerdıŋ «toǧysu qūbylysyn» öz küntızbelerınıŋ negızıne aluynda, bız älı baiybyna jetpegen bır qūpiia bolsa kerek dep oilaimyz. Endı ejelgı jūldyzdyq küntızbeler jüiesınıŋ negızıne alynǧan üş uaqyt mölşerın keltıremız. Olar:
1) Jūldyzdyq (siderlık) jyl – 365,25636042 nemese 365 kün 6 saǧat 9 minut 9,54 sekund.
2) Siderlık (jūldyzdyq) ai – 27,321661 nemese 27 kün 7 saǧat 43 minut 11,51 sekund.
3) Siderlık (jūldyzdyq) jyl – 27,321661 × 13 ai = 355,181593 nemese 355 kün 4 saǧat 21 minut 29,64 sekund. Būl üşınşı mölşer ǧylymi ainalysqa tūŋǧyş ret engızılıp otyr.
Būdan ärgı jerde şataspas üşın «jyl» mölşerın – jūldyzdyq jyl, al «ai» mölşerın – siderlık (toǧys) ai jäne osy aidan paida bolatyn jyldy – siderlık (toǧys) jyl dep ataimyz.
Ejelgı zamandaǧy jūldyzdyq küntızbelerde köp şatasulardyŋ oryn aluyna üş jaǧdai äser etken dep esepteimız. Olar:
1) Joǧarydaǧy üş şamanyŋ astronomiialyq däl mölşerı belgısız boldy;
2) Bır kün jylynda bolatyn 13 toǧysudyŋ ekeuı soltüstık jäne oŋtüstık jarty şarlarda körınbei, uaqyt esebı jylǧa tolmai üzılıp qalyp otyrdy. Sol sebeptı ejelgı maiialardyŋ küntızbesındegı jyl 260 (273) künge, ejelgı rimde 304 künge jäne t.t. teŋ boldy.
3) Ai men Ürkerdıŋ «toǧysuyn» däl esepteuden görı, äsıre boiamalau, būl qūbylysty mistikaǧa ainaldyru basym boldy.
Osy sebepterge bailanysty jūldyzdarǧa negızdelgen küntızbeler bırte-bırte ūmytylyp, olardy jyl on ekı ai boiy körınıp tūratyn qazırgı künı bızder qoldanatyn Kün (Şamsi-Grigorian) küntızbesı men sinodtyq (tuar) ai jäne taza Ai (Qamari) küntızbesı almastyrdy.
1) Tropiktık (Kündık) jyl – 365,2421896698 ne 365 kün 5 saǧat 48 minut 45,19 sekund (2000 jyly ǧylymi türde anyqtalǧan tropiktık jyl mölşerı);
2) Sinodtyq (tuar) ai – 29,5305882 nemese 29 kün 12 saǧat 44 minut 2,82 sekund;
3) Sinodtyq (tuar) jyl – 29,5305882 × 12 ai = 354,3670584 nemese 354 kün 8 saǧat 48 minut 33,85 sekund.
Keiıngı zamanda jūldyzdyq küntızbelerdı zertteuşıler, būl uaqyt jüiesınıŋ qūrylymyn dūrys tüsıne (mistika men şyndyqty ajyrata) almaǧandyqtan, ony äbden şatastyryp, kürış pen kürmek mi botqadai aralasyp ketkenıne közımız jettı. Sol sebeptı otyz jylǧa juyq uaqytymyz kürıştı bır bölek, kürmektı bır bölek jinastyruǧa jūmsaldy. Aqyr soŋynda jūldyzdyq küntızbelerdıŋ jüiesın ūǧynuǧa qol jetkızdık.
Joǧarydaǧy ejelgı halyqtardyŋ ışınde şyndyqqa barynşa jaqyn bolǧandary – ejelgı şumerler, joiylyp ketken maiia-astek taipalary, ejelgı grekter jäne saq-türık taipalary dep nyq senımmen aituǧa bolady. Basqa ejelgı halyqtardyŋ bärı derlık 13 siderlık (jūldyzdyq) aidan kem bolmaityn mölşerdı 12 aiǧa «syiǧyzuǧa» ärekettenıp jäne jyldyŋ basyn mülde «qolaisyz» 1qaŋtardan bastap qatty şatasqan. Būl jerde europalyqtardyŋ «13» sanynan ölerdei qorqatyn yrymşyldyǧy da öz äserın tigızbei qoimady. Ony alysqa barmai-aq, bügıngı künı älemdık resmi küntızbe retınde qoldanylatyn Grigorii (Europa) küntızbesınıŋ «atasy» bolyp esepteletın ejelgı rim küntızbesınıŋ jüiesınen köruge bolady. Ejelgı rim küntızbesınde qysqa jyl «355 kün», al ūzyn jyl «377-378 kün» bolǧany belgılı. Ejelgı rimdıkter Ürkerdı «Virgiliia» dep ataǧan.
1901 jyly Grekiiada teŋız tübınen tabylǧan «Antikiter mehanizmı» (grekşe Μηχανισμός των Αντικυθήρων)) ejelgı zamannyŋ (b.z.d. 150 jyl) tūŋǧyş astronomiialyq kompiuterı dep esepteledı. Antikiter mehanizmın mūqiiat zertteu nätijesınde, onyŋ negızıne 19 jylda bır qaitalanyp otyratyn 235 sinodtyq (tuar) ai jäne 254 siderlık (toǧys) ai esepke alynǧany mälım bolyp otyr (2-suret). 2001 jyly Germaniiadaǧy Nebra eldı mekenınen (Leipsigten batysqa qarai 60 km ornalasqan Saksoniia-Anhalt jerı) tabylǧan «Aspan diskısınde» (Nebesnyi disk iz Nebry) jetılık jäne tolyq Ai tabaǧynyŋ Ürkerdı basyp ötıp bara jatqan kezı beinelengen. Būl taŋǧajaiyp artefakt b.z.d. 1600-1560 jj jasalǧan dep sanalady (3-suret).
Ejelgı maiia küntızbesınde 13 aidan tūratyn 260 kündık küntızbe bolǧan. Eger ai saiyn 1 kün oişa qosylyp otyrsa, onda 13 aida 273 kün bolǧan bolar edı. Sondai-aq ejelgı rim küntızbesınıŋ negızınde qalyptasqan qazırgı ailar jüiesınıŋ alǧaşqy 9 aiy da 273 künge teŋ bolyp şyǧady (31 + 28 + 31 + 30 + 31 +30 + 31 + 31 + 30 = 273 kün). Būl 10 siderlık (toǧys) aiǧa (27,3 × 10 = 273 kün) teŋ uaqyt bolyp şyǧady. Mūnyŋ bärın jai kezdeisoqtyq dep aituǧa bolmaidy…
Joǧaryda aitqan üş sebep (astronomiialyq mölşerlerdıŋ belgısız boluy) Toǧys esebıne janama türde köptegen amaldardyŋ (mysaly «jetı amal» jäne t.t.) paida boluyna äser ettı. Toǧys esebınıŋ jüiesın dūrys ūǧynu kezınde, tek taza ǧylymi anyqtamalarǧa süienıp, bırşama kürış pen kürmektı bölıp ajyratuǧa köp küş-jıger jūmsaǧanymyzdy aita ketpesek bolmaidy. Toǧys esebın basqa jūldyzdyq küntızbeler siiaqty şatasyp ketuden aman alyp qalǧan jai – ata-babalarymyzdyŋ 13 sanynan qoryqpauy boldy. Iаǧni «toǧysu aiyn» 28 kün etıp döŋgelektep alyp, ony 13 aiǧa köbeitkende, nätijesınde 364 kün paida bolady (28 kün × 13 ai = 364 kün). Bır küntızbe arqyly – Ürker jūldyz şoǧyry, Aidy jäne Kündı bırıktırgen mūndai klassikalyq ülgıge qalai taŋdanbassyŋ!
Bıraq, ökınışke qarai, Toǧys esebınıŋ 13 ailyq jüiesı taǧdyr tälkegıne ūşyrady. Äuelı 1849 jyly fransuz filosofy Ogiust Kont Ortalyq Aziiany zertteuşılerdıŋ eŋbegınen 13 ailyq küntızbenı «menşıktep» alyp – özı jasaǧan küntızbe retınde älemge jar saldy. 1954 jyly BŪŪ osy 13 ailyq jüienı älemdık küntızbenıŋ bır ülgısı retınde talqylauǧa ūsyndy. «Ou, jarandar, būl ejelgı türkılerdıŋ küntızbe jüiesı ǧoi» degen bır ǧalym bolmady. 2000 jyldyŋ basynan bastap «Simmetriia-454» küntızbesınıŋ avtory, Kanadadaǧy Toronto universitetınıŋ professory İrvin Bromberg 13 ailyq «Toǧys esebın» 12 ai etıp ıştei özgertıp (28 + 28 + 35 = 91 × 4 = 364 kün) öz ideiasy etıp ūsynyp otyr. Ol az deseŋız 2012 jyly Sailybai Bekbolatov degen azamat būdan myŋdaǧan jyldar būryn jasalǧan 13 ailyq «Toǧys esebı» küntızbesınıŋ jüiesın 1 kün qosyp özgertıp, «mäŋgılık qazaq kalendary» dep ataumen şektelmei, öz jobasy retınde tūsaukeser ötkızıp, bükıl elge jar saldy.
H.Äbışevtıŋ «Aspan syry» (Almaty, 1966-2009), A.Maşanovtyŋ «Ǧajaiyp ot oşaǧynda» (Almaty, 1978) jäne M.İsqaqovtyŋ «Halyq kalendary» (Almaty, 1980) atty kıtaptarynda – 13 ailyq «Toǧys esebı» turaly halyq auzynan jazyp alynǧan bırşama dūrys derekter keltırılgen. Bıraq, ökınışke qarai, būl üş kıtapta da Toǧys esebıne tereŋ matematikalyq taldau jūmystary jürgızılmegen. Būl taldaudy bızder jürgızgende, mynadai qyzyq zaŋdylyqty baiqadyq. Toǧys esebınıŋ qarapaiym matematikalyq teoriiasy:
28 kün × 13 ai = 364 kün × 3 jyl =1092 kün ÷ 4 jyl = 273 kün
28 kün × 39 ai = 1092 kün ÷ 40 ai = 27,3 kün.
Mıne, osy qarapaiym teŋdeu jüiesıne orai tılımızde «Qyrqyna şydap – qyryq bırıne şydamapty» degen mätel (qanatty söz) qalyptasqan. Rasynda da 41-şı aida 365 kündık jyldyŋ uaqyt esebı «būzylyp» ketedı:
28 kün × 40 ai = 1120 kün ÷ 41 ai = 27,317 kün.
1120 kün ÷ 3 jyl = 373,33 kün – 8 kün = 365 kün (iaǧni 8 kün artyq bolady).
Toǧys küntızbesı ışınara myna teŋdeumen tüzetılıp otyrǧan dep boljaimyz:
765 kün ÷ 28 kün = 27,32142857 nemese 27 kün 7 saǧat 42 minut 51,43 sekund.
Toǧys esebın odan ärı taldau, tömendegı ekı teŋdeu jüiesın qūrady:
Tek jūldyzdyq jylmen bailanysty bırınşı teŋdeu jüiesı:
1) 39 jyl × 4 sikl = 156 jyl
2) 56 980 kün ÷ 156 jyl = 365,2564103 nemese 365 kün 6 saǧat 9 minut 13,85 sekund (qazırgı mölşerden 0,00005 nemese 4,31 sekund qana artyq)
3) 56 980 kün ÷ 2035 ai = 28 kün ÷ 4 apta = 7 kündık apta
Barlyq uaqyt mölşerımen bailanysty ekınşı teŋdeu jüiesı:
1) 765 kün × 202 sikl = 154 530 kün – 26 kün = 154 504 kün
2) 154 504 kün ÷ 423 jyl = 365,2576832 nemese 365 kün 6 saǧat 11 minut 3,83 sekund (qazırgı mölşerden 0,001323 nemese 1 minut 54,29 sekund artyq)
3) 154 504 kün ÷ 435 jyl = 355,1816092 kün ÷ 13 ai = 27,321662 kün
4) 154 504 kün ÷ 436 jyl = 354,3669725 kün ÷ 12 ai = 29,530581 kün
5) 154 504 kün ÷ 5518 ai = 28 kün ÷ 4 apta = 7 kündık apta
6) 28 × 13 ai = 364 kün × 424 jyl = 154 336 kün + 168 kün = 154 504 kün
Ejelgı saq-türkı qauymynyŋ tek bügıngı künı mälım bolyp otyrǧan būl teŋdeu jüielerı ejelgı «qaraŋǧy tünek» däuır üşın ülken ǧylymi jetıstık bolyp esepteletının moiyndamau mümkın emes!
Toǧys esebı nelıkten jyl basy bolyp esepteletın 21-22 nauryzdan bastalmai, ekı aidan keiın bolatyn mamyr aiynan bastalǧan?
Mamyr aiynyŋ orta şenınde «astronomiialyq jaŋa ai» nemese qazaqşa «ölıara ai» (Aidyŋ 30 ne 29 künı nemese aidyŋ 1 jaŋasy) Ürkerdı basyp ötken tünı – Toǧys esebı bastalyp, ol 1 toǧys aiy dep atalady. Odan keiıngı toǧys ailarynyŋ basynda būl künder köbınese taq künderge (27, 25, 23, 21, 19, 17 … 9, 7, 5, 3 fazalary nemese 1 toǧys aiy, 27 toǧys aiy, 25 toǧys aiy, 23 toǧys aiy … 9 toǧys aiy, 7 toǧys aiy, 5 toǧys aiy, 3 toǧys aiy) säikes kelıp, 2 kündık aiyrmaşylyqpen kerısınşe eseptelıp kemi beredı. Mūnyŋ sebebı tuar (sinodtyq) aidan toǧys (siderlık – jūldyzdyq) aiy 2 kündei qysqa: 29,5305882 – 27,321661 = 2 kün 5 saǧat 51,31 sekundqa kem bolady. Osy sebeptı keide toǧys ailarynyŋ basy aidyŋ jūp sandyq fazalaryna (28, 26, 24 … 10, 8, 6, 4, 2) säikes kelıp qalsa da, taq san retınde eseptele beredı. Saq-Türkı jūrtynyŋ köregendıgı men ǧūlamalyǧy jyldyŋ basyn mamyr aiynan bastauynda jäne ai ataularyn ai fazalarynyŋ säikes keletın kün sanymen atauynda dep kesıp aituǧa bolady (4-suret). Öitkenı basqa jūrttar osyny aŋǧarmai köp şatasqan…
Osy arada aita ketetın bır närse – 27,321661 künge teŋ siderlık ai 28 künnen 16 saǧat 16 minut 48,49 sekund qysqa bolǧandyqtan, Toǧys esebınıŋ 364 kündık jyly 355 kündık jūldyzdyq jyldan şamamen 9 kün (Toǧyz – Toǧys) artyq bolyp şyǧady. Sol sebeptı – saq-türkı qauymy tömendegı üş künnıŋ bıreuın säikes keluıne qarai toǧys aiynyŋ basy dep eseptegen. Ejelgı rimde būl künderdı «non», «id» jäne «kalend» («kalendar» degen söz osy sözge qatysty paida bolǧan) dep ataǧan bolsa kerek:
1) Aidyŋ tabaǧy Ürkerdıŋ qarsy aldyna kelgen künın «auyl-üi qondy» dep ataǧan. Qazırgı astronomiiada būl kündı «pribytie» dep atauǧa bolady (äzırge atauy joq);
2) Aidyŋ tabaǧy Ürkerdı japqan künın «toǧysty» dep ataǧan. Qazırgı astronomiiada būl kündı «pokrytie» dep ataidy;
3) Aidyŋ tabaǧy Ürkerdıŋ artyna şyqqan künın «örıp şyqty» dep ataǧan. Qazırgı astronomiiada būl kündı «otkrytie» dep ataidy.
Eger Ürker men Aidyŋ toǧysuy 40 kün boiyna körınbei ketse, jaŋa sipattaǧy Toǧys esebı de būrynǧy küntızbeler siiaqty qatelıkke ūşyramai ma degen sūraq tuyndaidy.
Atamyz qazaq – Ürker 40 kün boiyna aspanda körınbei ketetın mezgıldı «Ürker jerge tüstı» dep ataǧan. Būl kezeŋde – Ürker oŋtüstık jarty şardaǧy elderge körınıp tūrady. Äitse de juyq türde mausym aiynyŋ soŋy men kelesı jyldyŋ mamyr aiyna deiın Ürker qaitadan Qazaqstan jerınde körınıp tūrady. Qazırgı jahandanu (globalizasiia) zamanynda bızder ömır süretın soltüstık jarty şarda, oŋtüstık jarty şardyŋ habar-oşaryn, ol jaqta «toǧysu» bolǧan-bolmaǧanyn bılu 1 sekundtyŋ ısı ekenı belgılı. Qaita kerısınşe Toǧys esebı ekı jarty şar halqynyŋ (mysaly Qazaqstan men AQŞ) özara yntymaqtastyqta, beibıt qarym-qatynasta boluyna yqpal etedı degen senımdemız.
Qanşama ädebietterdı aqtarsaq ta, ejelgı halyqtardyŋ jūldyzdyq küntızbelerı däl osy «toǧysu qūbylysyna» negızdelgen degen derektı taba almadyq (mümkın bar da şyǧar). Aqiqatynda barlyq ejelgı halyqtar Ai tabaǧynyŋ ärtürlı fazasynyŋ äldebır jaryq jūldyzdy (köbınese Ürkerdı) basyp ötuın «qasiettı qūbylys» dep sanaǧan jäne uaqyt jüielerın soǧan negızdegen dep boljam jasaimyz. Onyŋ dälelın alysqa barmai-aq älem elderınıŋ jalaularynan köruge bolady. Mysaly Avstraliia, Äzırbaijan, Aljir, Angola, Komory, Qytai, Liviia, Mavritaniia, Nepal, Özbekstan, Päkıstan, Türkımenstan, Türkiia t.b. elderdıŋ jalaularynda jarty Aidyŋ aldynda ne bır jūldyz, ne bırneşe jūldyz tūrǧanyn köremız. Osynyŋ bärı sol elderdıŋ köne uaqyt jüiesı jūldyzdyq jyl men Ai men Ürkerdıŋ toǧysuyna negızdelgenın däleldeidı. Bır qyzyǧy saq-türkı jūrtynyŋ jūraǧaty bolyp tabylatyn qazaq halqy men basqa türkı tıldes halyqtar «Toǧys esebı» turaly mälımettı älı künge deiın ūmytqan joq. Al, kerısınşe, osy bır qyzyqty da taŋǧajaiyp uaqyt jüiesı basqa halyqtardyŋ sanasynan «öşıp» qalǧany taŋ qaldyrady. Şamasy «dilemma» degenımız osy bolar…
* * *
Toǧys esebın tereŋdep zertteu nätijesınde osy joldardyŋ avtory qazırgı kezde 4640 jylǧa eseptelgen Toǧys esebınıŋ jaŋa jüiesın jasap şyqty. Mūnda bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı (b.z.d.) 1901 (–1900) jyldan bastap, bızdıŋ zamanymyzdyŋ (b.z.) 2740 jylyna deiıngı aralyqtaǧy ärbır aidaǧy toǧysu datalary körsetılgen. Aidyŋ kürdelı qozǧaluy saldarynan 1 kündık qatelık boluy mümkın. Bıraq ol dūrys uaqyt esebıne pälendei äser etpei, kelesı aida öz-özınen tüzelıp ketedı.
Älemdı taŋ qaldyratyn jäne uaqyt zertteitın ǧylymǧa köp «azyq» bolatyn jaŋa sipattaǧy Toǧys esebınıŋ syrtqy jäne ışkı jüiesı qandai bolmaq?
Joǧaryda aitqan 29 jyldyq zertteuımızdıŋ basym bölıgı Toǧys esebı üşın jaŋa sipattaǧy teŋdeu jüiesın eseptep şyǧaruǧa jūmsaldy. Äuelgı kezde, äbden ūŋǧyl-şūŋǧylyna deiın elep-ekşelgen, synaqtardan ötkızılgen jäne älemdık deŋgeidegı sarapşylardyŋ qyzyǧuşylyǧy men qoldauyna ie bolǧan bırınşı teŋdeu jüiesın eseptep şyǧardyq:
Bırınşı teŋdeu jüiesı:
16 × 29 = 464 × 4 = 1856 jyl
677 890 ÷ 1856 = 365,2424569 kün
677 904 ÷ 1856 = 365,25 kün
677 916 ÷ 1856 = 365,2564656 kün
677 904 ÷ 1913 = 354,3669629 ÷ 12 = 29,53058024 kün
677 904 ÷ 24812 = 27,321619 kün
677 904 ÷ 6 kün = 112 984 apta.
* * *
2014 jyldyŋ şılde (ramazan) aiynda ekınşı teŋdeu jüiesın eseptep şyǧardyq. Būl teŋdeu jüiesınıŋ de älemdık ǧalymdardy qyzyqtyrary dausyz. Saq-türkılerdıŋ 12 jyldyq haiuanattar müşelı, şumerlerdıŋ 18 jyldyq siklı, maiia-astekterdıŋ 52 jyldyq siklı jäne t.b. siklderdı toǧystyratyn tömendegı 1404 jyldyq sikldy eŋ bırınşı ret qazaq oqyrmandaryna tanystyru üşın ony tömende yqşamdap berıp otyrmyz.
Ekınşı teŋdeu jüiesı:
2 jyl × 702 jyl = 1404 jyl ÷ 4 jyl = 351 jyl;
6 jyl × 234 jyl = 1404 jyl ÷ 9 jyl = 156 jyl;
12 jyl × 117 jyl = 1404 jyl ÷ 13 jyl = 108 jyl;
18 jyl × 78 jyl = 1404 jyl ÷ 26 jyl = 54 jyl;
27 jyl × 52 jyl = 1404 jyl ÷ 36 jyl = 39 jyl;
512 800 kün ÷ 1404 jyl = 365,2421652421652 kün
512 811 kün ÷ 1404 jyl = 365,25 kün
512 820 kün ÷ 1404 jyl = 365,2564102564102 kün
512 799 kün ÷ 17365 tuar ai = 29,53060754391016 kün
512 800 kün ÷ 18769 siderlık (toǧys) ai = 27,32164739730406 kün
512 799 kün ÷ 7 kün = 73257 apta; 512 820 kün ÷ 7 kün = 73260 apta.
512 800 kün ÷ 20 kün = 25 640 ai /kün ÷ 70,2 jyl = 365,2421652421652 kün
512 820 kün ÷ 20 kün = 25 641 ai ÷ 70,2 jyl = 365,2564102564102 kün
Joǧarydaǧy ekı teŋdeudıŋ negızınde jaŋa sipattaǧy Toǧys esebınıŋ 76 jylǧa (19 jyl × 4 sikl = 76 jyl) eseptelgen jüiesın jasadyq (1-şı keste).
Būl maqalada köp jailardy keŋınen äŋgımeleuge gazet betı tarlyq etıp otyrǧanyn baiqap otyrǧan bolarsyzdar. Sol sebeptı oqyrman qauymdy jan-jaqty sipattama bermei, «Toǧys esebınıŋ» aldaǧy uaqytta bolatyn «toǧysu» qūbylystarymen bırden tanystyruǧa mäjbür bolyp otyrmyz (2-şı keste).
Oqyrman qauym 2-şı kestedegı 4-baǧanda körsetılgen künderı öz közderımen Ai men Ürkerdıŋ toǧysuyn köre alady. Mysaly, Almaty qalasynda tūratyndar 18 tamyz künı tüngı saǧat 23-ten bastap oŋtüstık-şyǧysqa (tau) taiau jaqtan Aidyŋ soŋǧy şiregınıŋ Ürker jūldyz şoǧyryn baiau jauyp ötetının köre alady. Äsırese būl qūbylysty dürbı nemese teleskoppen baqylau este qalarlyqtai äser beredı. Būl qūbylysty baqylau aldynda «O metodike liubitelskih astronomicheskih nabliudenii» atty maqalany ǧalamtordan (http://www.astrogalaxy.ru nemese http://www.astronomy.ru) oqyp şyǧuǧa keŋes beremız.
P.S. Osy maqalanyŋ annotasiiasynda AQŞ-taǧy Şyǧys Karolina universitetınıŋ janynda älemdık küntızbe mäselesın talqylaityn arnaiy forum bar degen edık. Sözımız dälelsız, jalaŋ bolyp şyqpauy üşın osy maqaladaǧy avtordyŋ 1404 jyldyq teŋdeu jüiesı men 2550 jyldyq İslamdyq Ai Hijrasynyŋ jaŋa jobasy qazırgı uaqytta qalai talqylanyp jatqanyn aǧylşyn tılındegı tüpnūsqasynda berıp otyrmyz, sondai-aq pıkır jazǧan ǧalymdardy da qysqaşa tanystyrudy jön kördık.
Sent: 30 July 2014 18:29
Karl Palmen
Älemdık küntızbeler sarapşysy: Karl Erik Vaughan Palmen, 16.02.1959 jyly Taunton, Somerset, Angliiada tuylǧan. Nottingem universitınde (University of Nottingham) joǧary bılım alǧan. 1986 jyldan bastap äigılı Rutherford Appleton Laboratory (STFC) zerthanasynda (http://www.stfc.ac.uk) jūmys ısteidı. Onyŋ küntızbe salasyndaǧy materialdarymen (http://www.hermetic.ch) saitynan tanysa alasyz.
Dear Kaldarkhan and Calendar People
Thank you Kaldarkhan for letting us know of the 1404 years. It is interesting, but I’m not sure whether it would be much use in practice. The types of 1404-year cycle have different numbers of days in them. This limits their usefulness. I prefer cycles where the number of days are exactly equal such as.
658532 days = 1803 years × 365.2423738… days
658532 days = 22300 lunar months × 29.53058296… days
658532 days = 94076 weeks × 7 days
There are many more such cycles at (http://the-light.com/cal/LunisolarA.htm)
The cycles with a whole number of weeks are shown in blue (e.g. 1556, 1803, 2175, 2919, 2930, 3150, 3234 years ). Such a cycle would have to be very long to include Julian calendar years or Sidereal years. Also I don’t think 1404 is very special. There may be many other such numbers. For example, 896 (suggested by Brij):
896 years = 2 × 2 × 2 × 2 × 2 × 28 years
327276 days = 896 sidereal years × 365.26339… days
327264 days = 896 Julian calendar years × 365.25 days
327264 days = 46752 weeks × 7 days
327259 days = 11978 sidereal months × 27.321673… days
327258 days = 11082 lunar months × 29.530590… days
327257 days = 896 years × 365.2421875 days
327257 days = 46751 weeks × 7 days
896 years ÷ 7 = 128 years
46751 days = 128 years × 365.2421875 days
29 × 896 years = 7 × 3712 years (Eurasian calendar)
Karl
* * *
Sent: 30 July 2014 08:25
Aty-jönı: Dr. Irvin Lloyd Bromberg, Kanadanyŋ Ontario ştatynda tuylǧan. Älemdık küntızbenıŋ bır nūsqasy retınde ūsynylyp otyrǧan «The Symmetry454 Calendar» jäne «The Symmetry010 Calendar» küntızbesınıŋ avtory. Qazırgı uaqytta Toronto universitetınde professor lauazymynda qyzmet etedı. Onyŋ ekı küntızbe jobasy turaly materialymen (http://www.sym454.org) saitynan tanysa alasyz.
Irv Bromberg
I prefer cycles where the number of days are exactly equal such as
658532 days = 1803 years × 365.2423738… days
[Irv adds] = 365+437/1803 days = 365d 5h 49m 1+59/601s, which is very slightly longer than the present era mean northward equinoctial year (which is currently getting slightly longer anyway). A leap day calendar for this cycle would have 437 leap days per cycle.
658532 days = 22300 lunar months × 29.53058296… days
[Irv adds] 22300 mean synodic months = 100 saros intervals = 4 x 5575-month lunar cycles (25 saros intervals each) with 2958 full 30-day months per cycle = mean month is 658532/22300 days = 29+2958/5575 days = 29d 12h 44m 2+82/223s, and it contains very close to 24103 sidereal months, 23899 anomalistic months, and 24200 draconic months. This mean month is slightly short for the present era but an excellent choice for a long-lasting fixed arithmetic lunar cycle.
658532 days = 94076 weeks × 7 days
[Irv adds] So a leap week calendar based on the 1803-year cycle would have 320 leap weeks per cycle.
The 1803-year leap week cycle is identical to four 231-year cycles (with 41 leap weeks) alternating with three 293-year cycles (with 52 leap weeks), that is 231+293+231+293+231+293+231 = 1803 years, and accordingly has a mean year that is intermediate between the longer mean year of the 231-year cycle and the shorter mean year of the 293-year cycle.
For a lunisolar calendar the 1803-year cycle would have 664 leap months.
Irv Bromberg, University of Toronto, Canada
* * *
Sent: 30 July 2014 21:13
Karl Palmen
Dear Kaldarkhan and Calendar People
I’ve noticed that adding the 1404-year and 896-year cycles creates a lunisolar cycle of 2300 years:
840057 days = 2300 years × 365.2421739… days
840057 days = 28447 lunar months × 29.530600766… days
It is not as accurate as the 2900-year cycle mentioned in earlier E-mails:
1059203 days = 2900 years × 365.2424138… days
1059203 days = 35868 months × 29.43058436… days
Adding the 2300-year and 2900-year cycles makes five 1040-year cycles:
379852 days = 1040 years × 365.2423077… days
379852 days = 12863 months × 29.53059162… days
Karl
* * *
Sent: 30 July 2014 19:28
NEW 2550 YEAR ISLAMIC LUNAR HIJRAH CALENDAR
Karl Palmen
Dear Kaldarkhan, Victor and Calendar People
This cycle of 2550 lunar years is exactly equal to 36 cycles of my yerm lunar calendar at (http://www.hermetic.ch/cal_stud/palmen/yerm1.htm). Each cycle of the calendar is:
52 yerms = 850 months = 25101 days
36 x 25101 days = 903 636 days.
Sometime after inventing my yerm lunar calendar, I found one of the cycles between the lunar and solar Hijrah epochs and so I number that cycle 1, the current cycle is 21. See http://the-light.com/cal/converter/ to calculate yerm calendar dates.
The 30-year cycle of the Tabular Islamic Calendar is equivalent to my Yerm Calendar cycle cut short to 22 yerms = 360 months.
See http://www.hermetic.ch/cal_stud/palmen/yerm1.htm#tool . This also shows a more accurate cycle of 79 years. No simple arithmetic calendar can save the Islamic World from being forced to watch neomia (young crescent moon), because of short term variations in the timing of the young crescent moon, which may be up to 14 and a half hours early or late.
Qaldarhan QAMBAR,
Almaty qalasy äkımdıgınıŋ
«Aqparattyq-tehnologiialyq ortalyq»
JŞS qyzmetkerı,
«Türkıstan» gazetı
