Köşpelılıkke sipattama. Ortalyq Aziia elderı tarihynda köşpelılık Europa zertteuşılerınıŋ eŋbegınde «nomadizm» degen jalpylama sipattamalarǧa ie bolǧan. Şyn mänınde, tarihi zertteulerge jasalǧan taldau köşpelılıktıŋ ärtürlı türde kezdesetının jäne onyŋ evoliusiialyq satylary bar ekendıgın körsetıp otyr. Tarihi ädebiette köşpelılıktı tabiǧattyŋ mausymdyq özgerısterıne bailanysty qalyptasqan, ekstensivtı mal şaruaşylyǧyna negızdelgen tūrmys-tırşılık türı retınde sipattau oryn alǧan. Köşpelılıktı zertteumen ūzaq jyldar boiy ainalysqan eurosentristık közqarastaǧy keibır zertteuşıler şaruaşylyqtyŋ būl türın örkenietten artta qalu, tıpten jabaiylyq pen taǧylyq körınısı retınde bırjaqty tüsındırıp keldı.
Mūndai közqaras boiynşa, aldyŋǧy qatarly örkeniettı tek otyryqşy halyqtar ǧana jasai alady. Köşpelılık oryn alǧan Ortalyq Aziia siiaqty aimaqtarda qoǧamdyq damuda toqyrau jäne tejelu körınıs beredı. Zertteuşıler ortasynda ūzaq uaqyt oryn alǧan osyndai subektivtı ūstanym köşpelılıktıŋ şyǧuyn jäne damuyn, sondai-aq, onyŋ otyryqşy-dihanşylyq aimaqtarmen etene bailanystaryn jan-jaqty jäne tolyq körsetuge kedergı jasap keldı.
Mūndai közqaras köşpelı ömır süru formasynyŋ özındık erekşelıkterın aşyp körsete almaidy. Öitkenı zertteuşılerdıŋ eŋbekterı köşpelılıktıŋ de özındık erekşelıkterı bar ärtürlı türlerın jeke-jeke sipattap körsetude. Olar boiynşa, bırınşıden, dalalyq jäne jartylai şöl dalaly aimaqtardaǧy köşpelılerdıŋ ömır sürulerınıŋ özındık ädısterı bar. Mysaly, saqtardyŋ, sarmattardyŋ, ǧūndardyŋ jäne t.b. şaruaşylyǧy osyndai keŋıstıktegı ömır süru formasyna jatady. Ekınşıden, biık tauly jazyqtardaǧy köşpelı malşylar şaruaşylyqtary da erekşelıkterımen nazar audartady. Üşınşıden, Sıbırdegı, taigadaǧy būǧy şaruaşylyǧymen jäne aŋ aulaumen ainalysatyn köşpelıler tırşılıgı taǧy bar. Törtınşıden, tundra aimaǧyndaǧy taza būǧy şaruaşylyǧymen ainalysuşylardy da eskergen jön. Būlarda tabiǧi-klimattyq jaǧdailardan tuyndaǧan özgeşelıkter materialdyq jäne ruhani tūrǧydan özındık ömır süru erekşelıkterın qalyptastyrdy.
Sonymen bırge köşpelılıktıŋ özı tabiǧi-klimattyq jaǧdaiǧa ǧana emes, etno-geografiialyq ahualdarǧa bailanysty da erekşelenıp, bölınedı. Mysaly, keibır zertteuşıler subtropikalyq aimaqqa jatatyn Aldyŋǧy Aziia jäne Soltüstık Afrika köşpelılerınıŋ arab elderınde taraǧanyn atap körsetedı. Ekınşıden, Euraziianyŋ dalalyq aimaǧyndaǧy qūrǧaqşylyq beleŋ alǧan ölkelerdegı türık-moŋǧol halyqtarynyŋ köşpelı şaruaşylyqtarynyŋ da özındık kelbetı bar.
«Nomadtar» jäne «Köşpelıler» ataularyn dūrys qoldanyp jürmız be? Joǧaryda aitylǧandardan şyǧatyn qorytyndy: är aimaqtaǧy köşpelılık özındık erekşelıkterge ie bolǧandyqtan joǧarǧy örkenietke qol jetkızgen otyryqşy elderdıŋ zertteuşılerı «nomadizm» degen ataudy köşpelılıktıŋ qandai türıne qoldanuǧa bolatynyn anyqtap alulary kerek. Bızdıŋ oiymyzşa, «nomadtar» dep belgılı bır atamekenı, geografiialyq aimaǧy joq jäne tūraqty köşu baǧyttary da aiqyn emes qaŋǧybas, baspanasyz köşpelıler tobyry ataluy kerek. Al «köşpelılık» atauy köşu aimaqtary naqty belgılengen, belgılı bır tabiǧi klimattyq jäne geografiialyq ortaǧa täueldı, tūraqty jäne dästürlı mal şaruaşylyǧyn qalyptastyrǧan, köşu kezeŋderı tärtıptelgen (qystaulary, kökteulerı, jailaulary jäne küzdeulerı anyq belgılengen), soǧan bailanysty köşpelılıkke beiımdelgen baspanalary (kiızüi, qystaular jäne t.b.) bar, tūrmys-salty tūraqtaǧan, dästürlı şaruaşylyq türımen ainalysatyn adamdardyŋ etno-äleumettık qauymdastyǧyna qoldanyluy tiıs. Öitkenı zertteuler körsetkendei, köşpelılıktıŋ şyǧuy tabiǧi-klimattyq ortaǧa tıkelei täueldı.
Köşpelılık qaşan jäne qalai paida boldy? Ädette, tarihi zertteuler köşpelılıktıŋ (europalyq zertteulerde – nomadizmnıŋ) özın mal baǧuşylardyŋ ömır süru körınısı, türı retınde baǧalai otyryp, onyŋ b.z.b. 2000 myŋjyldyqtyŋ soŋynda jäne 1000 jyldyqtyŋ basynda Euraziianyŋ tauly dalalyq aimaqtaryndaǧy taipalardyŋ otyryqşy jäne jartylai otyryqşy şaruaşylyq türınen bırtındep jyljymaly mal şaruaşylyǧyna köşu üderısterıne jalǧasqanyn atap körsetedı.
Kezınde professor S.P. Şvesov «qazaq nadan, qaraŋǧy bolǧandyqtan köşpelı bolǧan joq, ony tabiǧi orta köşpelı boluǧa mäjbürledı» degen qaǧidany ǧylymi ainalymǧa engızgen bolatyn. Osyǧan orai L.N. Gumilevtıŋ köşpelılıktıŋ şyǧuyn tömendegışe tüsındırgenı eske tüsedı: «b.z.d. 2 myŋjyldyqta jergılıktı dalalyq etnostar älı otyryqşy ömır sürdı jäne olardyŋ keibırı egın şaruaşylyǧyn jäne otyryqşy mal şaruaşylyǧyn keŋınen qoldandy. Bıraq b.z.b.1 myŋjyldyqtyŋ orta şenınde oryn alǧan qūrǧaqşylyq su közderınıŋ ainalasyn qūrǧatyp, qūmdy bürkep jatqan topyraq qabatyn büldırdı. Jel qūmdy suyryp, dalanyŋ üstıne köterıp, onyŋ köptegen aimaqtaryn egın şaruaşylyǧy üşın jaramsyz jaǧdaiǧa keltırdı. Amal joq, qūrǧaqşylyq zamanynda şöp azaiyp ketkendıkten mal şaruaşylyǧyna köşuge jäne maldy jaŋa aimaqqa aidauǧa tura keldı. Osylaişa osy dalalarda klimattyq özgerısterdıŋ auysuynan jäne ejelgı diqandardyŋ şaruaşylyqty jürgızuınen paida bolǧan jaǧdaiǧa beiımdelgen şaruaşylyq jüiesı retınde köşpelı mal şaruaşylyǧy paida boldy». Būl aitylǧandardyŋ qisyny bar.
Sonymen bırge köptegen zertteuşıler Euraziia aimaǧyndaǧy köşpelılıktıŋ şyǧu kezeŋın b.z.d. 5-4 myŋjyldyqtardan bastaidy. Bıraq köşpelı tūrmystyŋ qalyptasuy joǧaryda L.N. Gumilev atap körsetkendei b.z.d. 2-1 myŋjyldyqtardyŋ qiylysynda aiaqtaldy degen közqarasty ūstanyp keledı. Hazanov, Markov tärızdı zertteuşılerdıŋ oiynşa, köşpelılık düniejüzılık tarihtaǧy aiqyn tarihi qūbylys retınde b.z.d.1 myŋjyldyqtyŋ orta şenınde körınıs berdı. Mūnyŋ özı b.z.d.1 myŋjyldyqtyŋ basynda klimattyq ahualdyŋ özgeruıne bailanysty, iaǧni, būrynǧy qūrǧaq aua raiynyŋ ornyna subatlantikalyq, iaǧni edäuır dymqyl jäne suyqtau tabiǧat ahualynyŋ qalyptasuynan tuyndady. Sonymen köşpelılıktıŋ şyǧuyna eŋ basty sebep tabiǧi-klimattyq jaǧdaidyŋ özgeruı dep qarastyratyn bolsaq, adamnyŋ ömır süru aimaǧynda kün säulesı quatynyŋ artuy, jerdıŋ joǧarǧy qabatynyŋ jaz aiynda qyzuy, atmosferalyq qūrǧaqşylyqtardyŋ jiı-jiı qaitalanyp otyruy, kontinentaldy klimattyŋ oryn aluy, su, jaiqalyp ösetın ösımdık jäne qūnarly topyraq qorlarynyŋ jetıspeuı, jauyn-şaşynnyŋ belgılı bır aimaqtyq nemese mausymdyq kezeŋderde oryn aluy, osyndai köptegen mäseleler köşpelılıktıŋ ärtürlı formalarynyŋ qalyptasuyna alyp keldı. Ärine, malǧa azyq bolatyn jem-şöptıŋ jetıspeuı, jerdıŋ betkı qabatyndaǧy ösımdık türlerınıŋ şyǧymdylyǧynyŋ naşarlyǧy alǧaşqy adamdardyŋ jaŋa jaiylymdy alqaptardy ızdestıruge jäne igeruge bailanysty ıs-äreketterıne jalǧasty. Sonymen qatar jaiylymdy alqaptardyŋ üzdıksız özgerıp otyruyna su qorlarynynyŋ jetkılıksızdıgı, su közderınıŋ azdyǧy, oǧan qosymşa atmosferalyq jauyn-şaşynnyŋ jetıspeuı köşpelılıktı jazyq dalada jäne joǧary örleitın tauly, sondai-aq tau etegındegı audandarda örkendetuge özgerıster äkeldı.
Sonymen bırge qysqy jaǧdaidaǧy jauǧan qardyŋ qalyŋdyǧy da baqtaşylar baǧatyn maldyŋ türlerıne özgerıster engızdı. Mūndaida jylqy maly edäuır qalyŋ qar qabatynan tūiaǧymen tarpyp jem-şöp tauyp ala alatyn bolsa, al ūsaq qoi malyna azǧana qalyŋ qar qabaty azyq-tülık tauyp aluǧa kedergı jasady. Sonymen bırge qardyŋ qalyŋdyǧy ǧana emes, onyŋ keibır aimaqtarda az jauuy da köşu baǧyttaryn üzdıksız özgertıp otyrdy. Tabiǧi klimattyq jaǧdai köşpelıler ainalysatyn dästürlı mal şaruaşylyǧynyŋ qūramyndaǧy maldyŋ türlerın de osylaişa özgerısterge ūşyratty. Mūnyŋ özı, ärine, köşpelılerdıŋ dästürlı tūrmystyq ömırıne de köptegen özgerıster alyp keldı.
Köşpelılıktıŋ şyǧuyna bailanysty közqarastar. Ūzaq uaqyt boiy tarihnamada alǧaşqy adamdardyŋ aŋşylyqpen üzdıksız ainalysuy otyryqşy-diqanşylyq ömırdıŋ paida boluyna alyp keldı degen közqaras üstemdık alyp keldı (Şirov, Markov, Ziver jäne t.b.). Alaida keiınırektegı zertteulerde köşpelıler tūrmysy, jabaiy januarlardy qolǧa üiretu jäne mal şaruaşylyǧynyŋ damuy bärınen būryn egınşılık öndırısınıŋ jäne otyryqşy ömırdıŋ negızınde paida boldy degen pıkır däleldı türde aityluda. Osy pıkırdı qoldaǧan N.Masanov bylai dep atap körsetken edı: «şyndyǧynda da qola däuırın jäne äsırese qola mädenietınıŋ aiaqtalu kezeŋın zertteuler körsetıp otyrǧandai, mal şaruaşylyǧynyŋ damuy jäne köşpelılıktıŋ qalyptasuy negızınen otyryqşy ömır sürudıŋ jäne şaruaşylyqtyŋ ämbebap-diqanşylyq türınıŋ şeŋberınde jürdı». Şyndyǧynda da qola däuırındegı andronov mädenietın zertteu jäne Ortalyq Aziiadaǧy osy mädeniettıŋ ülgılerımen tanysu osy aitylǧandardy däleldei tüsedı. Qola däuırınıŋ özınde-aq Qazaqstan aimaǧynda jäne Ortalyq Aziiada mal şaruaşylyǧynyŋ aiqyn basymdyqpen dami bastaǧany jäne mūnyŋ otyryqşy egınşılık ömırdıŋ tynys-tırşılıgımen tyǧyz bailanysty bolǧany aiqyn baiqalady.Būl aitylǧandar Kiselevtıŋ, Bernştamnyŋ, Marǧūlannyŋ, Massonnyŋ, Akişevtıŋ, Baipaqovtyŋ, Zdanovichtıŋ jäne t.b. eŋbekterınde däleldengen bolatyn. Ä.H.Marǧūlannyŋ zertteulerı Ortalyq Qazaqstandaǧy aşyq dalalyq aimaqtardaǧy ejelgı köşpelıler şaruaşylyǧy otyryqşy qorǧandar ornalasqan aimaqta örkendegenın körsetıp berdı. Şyndyǧynda da, Andronov mädenietınıŋ Qazaqstandaǧy qonystary alǧaş özender men kölderdıŋ jaǧalaularynda paida bolyp, bırtındep dalalyq aimaqtarǧa taralǧanyn baiqatady. Būdan şyǧatyn qisyndy qorytyndy: keiıngı tarihta köşpelıler dep jürgenderımız şyn mänınde būrynǧy otyryqşylar. Tabiǧi orta diqandy aŋ aulauşy aŋşyǧa jäne köşpelıge ainaldyrdy. Olai bolsa, keibır zertteuşıler qūsap köşpelılıktı otyryqşylyqqa qarsy qoiu tarihi şyndyqtyŋ talaptaryna jauap bere almaidy.
Degenmen de, köşpelılerdıŋ şaruaşylyǧynyŋ qalyptasu türlerınıŋ köp türlı bolǧanyn ūmytuǧa bolmaidy. Onyŋ bıreuler aitqandai alǧaş otyryqşy mekenderde paida bolǧan aŋşylar şaruaşylyqtary negızınde şyǧuy da mümkın, sonymen bırge, zertteuşı L.L. Viktorova atap körsetkendei, Ortalyq Aziiadaǧy köşpelılık diqandardyŋ klimattyq özgerısterge bailanysty köşpelı tūrmysqa beiımdeluınıŋ nätijesı boluy da, sondai-aq jartylai otyryqşy baqtaşy-aŋşy-diqan şaruaşylyqtarynyŋ köşpelılıkke ūlasuy türınde paida boluy da äbden mümkın. Sonymen bırge köşpelılıktıŋ şyǧu genezisınde onyŋ ärtürlı kezeŋderı bolǧanyn da zertteuşıler terıske şyǧarmaidy. Mysaly, S.İ.Rudenko, A.N. Bernştam, L.P. Potapov jäne t.b. onyŋ mynandai qalyptasu kezeŋderın atap körsetedı: üidıŋ ainalasyndaǧy malşylyq; bır jaiylymnan ekınşı jaiylymǧa maldy qualap aidaityn baqtaşylyq; bükıl jaz mausymynda dalaǧa, tau bökterıne maldy erkın jaiatyn jailaudaǧy malşylyq. Ärine, mūndai malşylyq türlerı baǧylatyn mal basy türlerınıŋ de özgerıske ūşyrauyna alyp keldı. Mysaly, edäuır alysqa jaiylatyn maldyŋ qūramynda müiızdı ırı qara azaidy, kerısınşe qoi, eşkı jäne jylqy maldarynyŋ ülesı artty. Qazaqstan aimaǧyndaǧy köşpendı mal şaruaşylyǧyn basqa öŋırlerdegı, mysaly, Kavkazdaǧy, Soltüstık Afrikadaǧy köşpelıler ömırımen salystyru köşpelı şaruaşylyqtyŋ naqty tarihi jäne şaruaşylyqtyq-mädeni jäne ekologiialyq jaǧdailarǧa bailanysty özgerısterge ūşyrap, olardaǧy mal baǧatyn şaruaşylyqtyŋ türlerınıŋ de ärtürlı bolyp keletının aŋǧartady.
Sondyqtan da, bızdıŋ oiymyzşa, mal baǧatyn şaruaşylyqty otyryqşy malşy, aŋşy-malşy, jartylai köşpelı, taza köşpelı degen tärızdı türlerge bölu kerek. Ärine, mūndaida mal şaruaşylyǧymen bailanysy bar mūndai tūrmysty bır sözben jalpylama «nomadizm» körınısı retınde baǧalau köşpelı şaruaşylyqtyŋ ışkı mehanizmın de, damu evoliusiiasyn da tolyq zertteuge mümkındık bere qoimaidy. Ärine, köşpelılıktıŋ genezisın zertteude belgılı bır şaruaşylyq salalarynyŋ paida boluyn da esten şyǧaruǧa bolmaidy. Mysaly, N.Masanov aitqandai būǧan b.z.d. 2 myŋjyldyqtyŋ ortasynda paida bolǧan salt attylar, däl osy kezeŋde ömırge kelgen dalalyq qūdyqtardyŋ qazyluy, temır qūraldarynyŋ paida boluy, sonyŋ nätijesınde at-äbzelderınıŋ jasaluy jäne jetıldırıluı jäne maldyŋ qatynas kölıgı retınde paidalanyluy t.b. köşpelılıktıŋ örkendei tüsuıne, jaŋa satylarǧa aiaq basuyna jaǧdailar jasady.
Qazaqstan jaǧdaiyndaǧy köşpendılıktıŋ şyǧuyna keler bolsaq, S.E.Tolybekovtıŋ konsepsiiasy nazar audartady. Onda jaiylymdyq mal şaruaşylyǧynyŋ üş satysy tarihi-mädeni damu körsetkışı retınde qarastyrylady. Onyŋ aituynşa, Qazaqstanda HV-HVIII ǧǧ. aralyǧynda mausymdyq jaiylymy anyqtalmaǧan, jyl boiy köşıp jüru, iaǧni taza köşpendılık oryn alǧan. Ekınşıden, HVIII ǧasyrdyŋ soŋynda jäne HH ǧasyrdyŋ basynda bır ornynda 6 ai boiy qonystanǧan jartylai köşpelı mal şaruaşylyǧynyŋ türı örkendedı. Üşınşıden, tauly, ormandy jäne dalalyq-ormandy audandarda tūraqty qystauy bar, malǧa arnalǧan qorasy bar jäne qystau baspanasy bar, jyl saiyn jazda malǧa arnap şöp şabatyn jäne egın egıp, diqanşylyqpen ainalysatyn bırşama otyryqşy, bıraq jaiylymdy ekstensivtı mal şaruaşylyǧy örıstegen.
Sonymen bırge qazaq köşpelılerınıŋ köşu jüiesınde qystau, kökteu, jailau jäne küzdeu tärızdı ainalyp köşu jüiesı qalyptasqany da belgılı. Alaida qazaqtardyŋ köşu jüiesın moŋǧoldardyŋ jyl boiy toqtausyz köşetın tūrmysymen salystyrǧan Pevsov, Masanov jäne t.b. S.E.Tolybekovtyŋ ūstanymyn maqūldamaidy. Bızdıŋ oiymyzşa qazaqtardyŋ köşpelı tūrmysyn moŋǧoldardyŋ jyl boiy köşetın şaruaşylyq türımen salystyruǧa bolmaidy. Ärbır halyqtyŋ köşpelı şaruaşylyǧynyŋ sipaty sol aimaqtaǧy geografiialyq-klimattyq jaǧdaiǧa jäne sonymen qatar ǧasyrlar damuynda qalyptasqan etno-äleumettık köşpelıler qauymdastyǧyna tıkelei täueldı ekendıgın esten şyǧaruǧa bolmas. Tarihi tūrǧydan osylai ornyqqan köşpelıler tırşılıgınıŋ şaruaşylyqtyq-mädeni türlerınıŋ köşpelı, jartylai köşpelı jäne otyryqşy dep bölıngenıne qaramastan olardyŋ naqty ömırde eşqaşan da taza türde kezdespeitının eskeruımız kerek. Mal şaruaşylyǧynyŋ örkendeuı şaruaşylyqtyŋ basqa türlerın de jetıldıruge alyp keldı. Mysaly, ejelgı qaŋlylarda jäne oǧyzdarda, baiyrǧy üisınderde köşpelılıkpen qatar otyryqşylyqtyŋ keibır belgılerı de örkendegen. Mysaly, tarihi derekterde Syr jäne Aral maŋyndaǧy ejelgı qaŋlylar memleketıne 5 aimaqtyq qalanyŋ baǧynǧandyǧy jäne memlekettıŋ ekı astanasynyŋ bolǧandyǧy atap körsetıledı. Mal şaruaşylyǧymen qatar köşpelıler metall qorytu öndırısın jäne äskeri būiymdardy jasaudy keŋınen örkendettı. Ömır sūranysyna säikes olarda terını jäne metaldy öŋdeu jäne t.b. qolöner salalaryn örkendetu jolǧa qoiyldy. Sondyqtan da köşpelılerdıŋ adamzat qoǧamyna bergen materialdyq, mädeni jäne ruhani qūndylyqtary zertteuşıler tarapynan arnaiy qarastyrudy qajet etedı.
Osylai bola tūrsa da, qazırgı eurosentristık tarihta köşpelıler jalqau, qabıletsız bolǧandyqtan jäne örkenietke ūmtylmaǧandyqtan artta qaldy deitınder de bar. Tarihi derekter mūndai ūstanymdardy da terıske şyǧarady. Mysaly, qytaidyŋ qysymyna tötep bere almaǧan şyǧys türkılerınıŋ taipa kösemderı kezınde bırneşe qaǧanǧa keŋesşı bolǧan Tonykök danaǧa jügınıp, köşpelılıkten bas tartyp, «qytai qūsap egın egıp, qamal tūrǧyzalyq» degen ūsynyspen kelgen edı. Sonda Tonykök olarǧa sany äldeqaida köp qytailyqtardyŋ mūndai otyryqşy mekenderdı qorşap alyp, halyqty joiyp jıberetının, sany köp jauynan orman-toǧaiǧa, tau-tasqa qaşyp tyǧylyp, oŋtaily jerde qarsy soqqy bergen köşpelılerdıŋ äskeri önerınıŋ türıkterdı aman saqtap otyrǧanyn eskertken edı. Osylaişa, ärqaşan soǧysqa şaqyryp tūratyn saiasi kürdelı ahualǧa bailanysty türıkter otyryqşylyqqa köşe almady. Al mūny nadandyq dep baǧalau ädıletsızdık emes pe?
Jalpy adamzat tarihynda zertteuşıler köşpendılık barysynda qalyptasqan baiyrǧy saqtardyŋ, sarmattardyŋ jäne ǧūndardyŋ rulyq-taipalyq bırlestıgın erterektegı köşpelıler dep sipattaidy, jäne olardyŋ adamzattyŋ materialdyq jäne ruhani mädenietıne qosqan ülesın moiyndaidy. Mysaly, kiız üidıŋ qalyptasuy jäne at-äbzelderınıŋ, üzeŋgınıŋ paida boluy, kölık retınde at arbalardyŋ damuy, köşpelıler paidalanǧan soǧys önerınıŋ qūral-jabdyqtarynyŋ jetıldırıluı jäne t.b. köşpelı qoǧamnyŋ materialdyq mädenietındegı jetıstıkterdı aiqyn körsetedı. Al endı ejelgı orta ǧasyrlardaǧy köşpelılerdıŋ keiıngı köşpelılerge jatatyndary belgılı. Köşpelılıktıŋ osylai damuy ruhani ömırge de köptegen özgerıster alyp keldı. Mūndaida aitarymyz, şaruaşylyqtyŋ, jaŋa tūrmys-tırşılıktıŋ türlerınıŋ örkendeuı, olardyŋ äleumettık ūiymynyŋ qalyptasuy, neke jäne otbasylyq mäselelerdegı jetıstıkterı asa maŋyzdy mäseleler bolǧandyqtan būlar bügıngı etnografiia jäne äleumettanu ǧylymdarynyŋ basty nysandary retınde arnaiy zertteudı qajet etedı.
Köşpelıler tarihyndaǧy asa bai ruhani qazyna – auyzşa tarih aitu dästürınıŋ qūndy derekterı. Bızdıŋ oiymyzşa, qazaq tärızdı būryn köşpelıler qoǧamynan ötken halyqtyŋ tarihyn zerttegende Ortalyq Aziia köşpelılerınıŋ tarih jadynyŋ olardyŋ ömır süruın qamtamasyz etudegı äleumettık-mädeni gen retındegı rölın aiqyndaityn auyzşa tarihtyŋ materialdaryn tarihi-derektık tūrǧydan taldaularǧa basa män berıluı tiıs. Şynaiy tarihty aŋyzdandyrudan saqtanǧan keibır zertteuşılerdıŋ älı künge deiın köşpelı qauymdastyqta tuǧan halqymyzdyŋ auyzşa tarih aitu dästürlerıne qatysty derekterdı ǧylymi ainalymǧa qosuǧa nemkettı qarap kelgenderı eşkımge qūpiia emes. Mūndaida eurosentristık yqpalmen ketken keibır zertteuşılerdıŋ jazba derekterın özımızdıŋ halqymyzdyŋ töl tuyndysy bolyp tabylatyn auyzşa tarih mälımetterınen joǧary qoiatyndary ǧana emes, halyqtyŋ jadyna orynsyz kümän keltıretınderı de bızdı oilandyruy kerek. Kezınde Jıbek jolymen jürıp ötken jatjūrttyq elşıler men saudagerlerdıŋ aitqandaryn şynaiy tarih retınde qabyldardan būryn dästürlı tarih derekterın mädeni artefaktılermen, iaǧni halyqtyŋ qolmūralarymen, sondai-aq ejelgı türkı jäne būrynǧy qytai jazba derekterındegı köşpelılerdıŋ dästürlı qoǧamyna bailanysty qūndy faktılermen tarihi-salystyrmaly türde qarastyrudyŋ bererı mol. Mūndai zertteu ädısterı ärine, auyzşa tarih derekterın jan-jaqty zertteitın pänaralyq bailanystardy basşylyqqa aludy qajet etedı.«Köşpelılık örkenietı» degenımız ne? Qazırgı ǧylymda köşpelılerdıŋ adamzat qoǧamyna qosqan ülesı özınıŋ ädılettı baǧasyn ala qoiǧan joq. Būl mäsele bırde «köşpelıler örkenietı» dep baǧalansa, bırde «dalalyq örkeniet» dep sipattaluda. Osyndai şatasular köşpelılıktıŋ älı de qandai örkenietke jatatyny anyqtala qoimaǧanyn baiqatady. Onyŋ üstıne köşpelıler örkeniet jasai almaidy deuşıler de öz aramyzda jür ǧoi. Mūndaida amal joq «Örkeniet degenımızdıŋ özı ne?» degen saual tuyndaidy.
«Örkeniet» atauynyŋ özıne bailanysty halyqaralyq auqymdaǧy jäne qazaqstandyq äleumettık-gumanitarlyq ǧylymdardaǧy zertteuşılerdıŋ ärtürlı ūstanymdary men közqarastarynyŋ oryn alulary būl mäselenıŋ de älı tolyq zerttele qoimaǧanyn baiqata tüsedı. Sondyqtan da būl mäsele san-saqqa jügırtılude. Qazırgı ǧylymǧa örkeniettıŋ 11 türı (tipı) belgılı. Olardy atap jatqandy jön körmeimız. Alaida, ökınışke qarai, örkeniet mäselelerın zertteude batystyq zertteuşıler U.Rostoudyŋ, D.Belldıŋ, E.Tofflerdıŋ eurosentristık, iaǧni tehnokrattyq közqarastaryn jaqtaityndar aramyzda älı bar. Olardyŋ adamzat örkenietın üşke: agrarlyq (industriiadan būrynǧy), önerkäsıptık, iaǧni industriialyq, informasiialyq (industriiadan keiıngı) dep jıktegenı belgılı.
Al endı osyndai örkeniettık damu satylaryn Qazaq tarihyna qoldana alamyz ba? Ärine, joq. Būdan görı bızge kezınde Reno Genon ūsynǧan örkeniet satylary äldeqaida jaqyndau bolyp körınedı. Ol boiynşa örkeniet satylary basqaşa, üşke: dästürlı, industriialyq, postindustriialyq nemese informasiialyq bolyp jıkteletın bolsa, bız, ärine, qazaqtyŋ köşpelıler örkenietın dästürlı örkenietke jatqyzamyz. HH ǧasyrdyŋ orta şenınen bastap osy Rene Genonnyŋ «Şyǧys – artta qaludyŋ jäne tūraqsyzdyqtyŋ aimaǧy emes, kerısınşe ruhani qūndylyqtardyŋ bai qainar-būlaǧy» degen pıkırı eurosentrister men formasiialyq ūstanymdy jaqtaityndarǧa qarsy qoiyla bastady.Qalai desek te, būl şynynda da «Karl Markstıŋ qauǧa saqalyn mülde qyryp tastaityn» örkeniettık ūstanym ekenı sözsız. Alaida, joǧaryda atap ketkenımızdei, markstık formasiialyq prinsipterdı terıske şyǧaratyn europalyq ǧalymdardyŋ örkeniettık ūstanymdarynyŋ bärı qazaq tarihyna qolaily der bolsaq, qatty şatasar edık. Alysqa barmai-aq, özımızge körşı Reseidıŋ HVIII ǧasyrda ömır sürgen oişyly S.Desniskiidıŋ örkeniettık satylaryn qazaq halqynyŋ damuyna «ölşep» körelık. Ol adamzat örkenietı damuyn tört satymen belgıleudı ūsyndy ǧoi. Atap aitar bolsaq, olar: jabaiylyq, baqtaşylyq, diqanşylyq, sauda-sattyq. Jalpylama tūrǧydan qaraǧanda mūndai ūstanym negızsız emes. Alaida, qazaqtyŋ dästürlı örkenietınde bärımız bıletındei, baqtaşylyqtyŋ da, diqanşylyqtyŋ da, sauda-sattyqtyŋ da ärtürlı elementterı men belgılerı aralas kezdesedı. Būl – bızdegı dästürlı örkeniettıŋ özındık erekşelıkterı.
Qazaq örkenietın zertteudegı osyndai qiynşylyqtar qazaq zertteuşılerın de osy tūrǧyda ärtürlı pıkırler aituǧa itermeledı. Naqtyraq aitar bolsaq, joǧaryda körsetkenımızdei,olardyŋ eŋbekterınde dästürlı qazaq örkenietı bırde Dalalyq örkeniet dep atalsa, al taǧy bırde nomadtyq, iaǧni köşpelıler örkenietı dep jazylyp jür. Ony attyly köşpelıler örkenietı, islam örkenietı, euroaziialyq örkeniet, erte türkı örkenietı nemese jalpylama türde qazaq örkenietı dep jazyp jürgender de bar. Būl mäselenıŋ basy älı aşyla qoimaǧandyqtan bız de, ony äzırşe dästürlı qazaq türkılerınıŋ örkenietı degen köpşılıkke de, ǧylymǧa da tüsınıktıleu terminmen almastyryp otyrmyz. Ärine, mūnyŋ özı ǧylymi tūrǧydan zerttei tüsudı qajetsınetın, naqty ızdenıster men tolyqtyru barysynda aiqyndalatyn maŋyzdy mäsele.
Degenmen de, köşpelılık örkenietın dästürlı örkeniettıŋ qūramdas bölıgı retınde moiyndamau ǧylymda öreskel qatelıkterge ūryndyratynyn ūmytpauymyz kerek. Kezınde tarihşy E. Bekmahanovqa qarsy şyqqan S.Tolybekov köşpelılerdıŋ «eşqaşan da bır ortalyqqa baǧynǧan memleket qūra almaitynyn», iaǧni Kenesarynyŋ da mūndai memleket qūra almaǧanyn alǧa tartqan edı. Oǧan qarsy daulasqan tarihşy A.Nüsıpbekov būl pıkırdıŋ qisynsyzdyǧyn Şyŋǧyshan qūrǧan imperiiany alǧa tartu arqyly joqqa şyǧarǧan bolatyn. Desek te, künı bügınge deiın köşpelıler qoǧamyn syŋarjaq baǧalaityn közqarastarǧa tyiym bolmai otyrǧany ökıntedı, jäne tuǧan halqy köşpelıler qoǧamynan bügıngı örkenietke kelgen elder tarihşylarynyŋ osy baǧytta tiianaqty zertteuler jürgızuın qajet etedı.
Sonymen aitylǧandardy qoryta tüser bolsaq, bügıngı ǧylymda Ortalyq Aziia aimaǧyndaǧy tarihi, ruhani jäne mädeni qūndylyqtardyŋ negızderın qalaǧan köşpelıler qoǧamy jasaǧan dästürlı örkenietın jan-jaqty jäne naqty zerttemei bügıngı qazaq jäne t.b. türkı halyqtarynyŋ basqalarmen etno-äleumettık assimiliasiiasynyŋ sebepterı men sipatyn, ärtürlı mädenietter men dästürlı dünietanymdar sintezın, ärqaşan täuelsızdıkke ūmtylǧan örkeniettık etno-saiasi qūrylymdardyŋ, iaǧni memlekettılık tarihynyŋ evoliusiialyq erekşelıkterın ǧylymi negızde paiymdau mümkın emes.
Talas Omarbekov,
tarih ǧylymdarynyŋ
doktory,
Gülnär Habijanova,
tarih ǧylymdarynyŋ
doktory,
"Türkıstan" gazetı
