Jerdıŋ sänı kıredı jūpar şaşqan gülımen…

Gül – äsemdıktıŋ, sūlulyqtyŋ belgısı. Köktem mezgılınde qar köbesı sögılmei jatyp, bäişeşekterdıŋ bür jaratyny, kün qyza kele qyr tösınde nauryzgülder (nau­ryzşeşek) men nauryzekter köz quanta boi köteretını köktemnıŋ sänın keltırıp, şyrailandyra tüsedı.Tabiǧattyŋ syryn erekşe tanyp bılgen qazaq halqy ösımdıkterdıŋ qasietın baǧalai bılgen. Būl oraida közdıŋ jauyn alatyn, dala men qyrdy ädemılıkke böleitın gülderge de airyqşa köŋıl bölıp, olardyŋ ärqaisysyna jaratylystaryna sai atau bergen.

Gül ataulary ūltymyzdyŋ tıldık keŋıstıgınde mädeni äleuetke ie maŋyzdy sözdık bırlıkter qataryna jatady. Gülder estetikalyq, önerkäsıptık, qūndylyqtyq sipatymen ǧana emes, sonymen qatar qorşaǧan älemge beinelı-simvolikalyq qatynasty bıldıru erekşelıgımen de qūndy. Keibır gül aşatyn ösımdık ataularynyŋ qalyptasuyna olardyŋ güldeu uaqyty negız bolǧan. Mysaly, nauryzgül (nauryzşeşek), nauryzek attaryna nauryz aiynda (21 nau­ryz – 21 säuır aralyǧynda) jer betın jaryp şyǧyp, güldeuı, al namazşamgül nemese ymyrtgül atyna sai kün batqan soŋ, tünsūlu//tünsūlugül tek tünde, mamyrgül atauyna mamyr aiynda güldeuı sebepşı bolǧan.
Näzık kültejapyraqtary maiysa tögılıp, kün közıne älsız moiyndaryn soza ösken gülderdıŋ san aluan türıne qarap halqymyz olardyŋ tüsınıŋ öz maǧynalary men erekşelıkterın ajyratqan. Aq gül – näzıktık pen tazalyqtyŋ nyşany sanalǧan. Aq tüs − jastyqtyŋ, päktıktıŋ belgısı retınde tüsınılgendıkten, olardy üilenu toiynda syilau bızde dästürge ainalǧan. Alqyzyl tüs – jalyndy jastyqtyŋ belgısın sipattaidy. Qyzyl tüs − mahabbat tüsı sanalady. Altyn tüstesı – ūlylyqty, märtebelılıktı bıldırse, sarǧylt tüs – şyǧysta täkapparlyqtyŋ, alyp küştıŋ, bilıktıŋ nyşany retınde qabyldanǧan. Sary tüs ädette künnıŋ nyşanyn beineleidı.
Degenmen, bızdıŋ mädenietımızde sary gül – senımsızdıktıŋ belgısı retınde qabyldanady. Kök tüs – batysta saǧynyş­tyŋ, adaldyqtyŋ belgısı sanalady. Ony ne­gızınen äskerge ketetın er-azamattarǧa syi­laityn körınedı. Al bızde kök gülderdı adamnyŋ erekşelıgın körsetu üşın tartu etedı.
Gül ataularynyŋ qazaqşa ataulary halqymyzdyŋ auyzekı söileu tılınde de, auyz ädebietı men jazba ädebietınde de, tıptı baspasöz betınde de erteden berı qoldanylyp kele jatqandyǧy belgılı. Ädemılıktı baǧalai bılgen halyqymyz qyz balany ädemı de näzık gülge teŋep olarǧa Rauşan, Raihan, Qalampyr, Barşyn, Jauqazyn, Lala, Qyzǧaldaq, Qyrmyzy, Narkez, t.b. esımderdı qoiatyn bolǧan. Sodan da bolar «Gül – jerdıŋ körkı, qyz – eldıŋ körkı» degen ataly söz qaldyrǧan.
Är güldıŋ özıne tän erekşelıgı de, qasietı de mol. Mäselen, Qazaqstanda ösetın janargül dep atalatyn reŋdı gül öte baǧaly şipalyq qasietke ie. Ol jürek auruyn emdeude taptyrmas baǧaly ösımdık. Şipalyq qasietımen bırge būl öte joǧary baǧalanatyn äsem ösımdık. Janargüldıŋ alystan janyp tūrǧan ot siiaqty bolyp anyq körınetın öte ädemı aşyq sary nemese qyzyl gülı bolatyny belgılı. Ol köp jerlerge taralǧanyna qaramastan, bügıngı künı şipalyq maqsatta jäne gülşoǧy retınde köptep jinaudyŋ äserınen azaiyp, keibır türlerı «Qyzyl kıtapqa» engızılgen.
Şolpankebıs – ädemı gülderdıŋ ışındegı «qyŋyrynyŋ» bırı. Būlai atalu sebebı gülınıŋ tömengı kültesı tar, kebıske ūqsaidy. Ol kebıstıŋ tüsı aşyq sary nemese külgın, ışınde qoşqyl sepkılderı bar. «Kebıs» kültenıŋ ışıne qarai qaiyrylyp tūrady. Köbıne jalǧyz ösetındıkten tozaŋdana almai qalady. Onyŋ biıktıgı 15-25 santimetrge deiın jetedı. Köleŋkelı, jyly, qaraǧaily orman saiasyn süiedı. Şolpankebıstıŋ 2-3 japyraǧy bar sabaǧynan bır-ekı gül şyǧady. Kültelerı qyzyl qoŋyr, aşyq sary tüstı bolyp keledı. Tömengı kültesı ūdaiy türın özgertıp, ūlǧaiyp kebıs siiaqty pışınge enedı. Ösımdıktıŋ aty da osyǧan bailanysty şyqqan bolsa kerek.
Qūrtqaşaş – elımızdıŋ baqtaryna airyqşa ajar qosar köpjyldyq äsem güldı ösımdık. Qylyş tärızdı japyraǧy jäne juan qysqa tamyr sabaǧy bar būl ösımdık äsemdıgı jaǧynan öte joǧary baǧalanady. Mausym aiynda qūrtqaşaş güldegende japondyqtar jalpylama «hanami» ūiymdastyrady. Mūnyŋ mänı gülge telmırıp bırneşe saǧat otyryp, raqattanu joralǧysy degendı bıldıredı. Mamyr aiynyŋ besın japondar er balalar künı dep atap ötedı, būl kezde er balasy bar üidıŋ bärınıŋ būiymdarynda qūrtqaşaş beinesı paida bolady. Qūrtqaşaştyŋ japyraǧy qylyşqa ūqsaǧandyqtan, älgı joralǧy ūl bala erjürek, batyr bolsyn degenge meŋzeidı. Sondyqtan da qūrtqaşaş japon tılınde «batyr ruhy» dep atalady. Egipette qūrtqaşaş şeşendık nyşanǧa ie bolǧan. Al Avstraliiada ol kereǧar ünsızdık pen qasırettıŋ belgısı retınde qorymdarda ösırıledı. Köptegen ösımdıkterdıŋ ǧylymi ataulary onyŋ tüsıne, şipalyq qasietıne, syrtqy pışınıne qarap halyq qoiǧan atau­laryna bailanysty tuyndaǧanyn aŋǧaru qiyn emes. Qūrtqaşaş nemese jylanqiiaq ösımdıgınıŋ «iris» degen atauy grek tılınde kempırqosaq degen tüsınık beredı. Būl at qūrtqaşaştyŋ kök türınıŋ gülıne tolyq sai keledı. Olardyŋ gülderı şyn­dyǧynda ärtürlı ädemı tüske enıp, kempırqosaq siiaqty qūbylyp tūra­dy. Qūrtqaşaş köne zamannan berı äsem­dık üşın qoldan egılıp kele jatqan ösımdıkterdıŋ qataryna jatady.
Köktemnıŋ körıktı gülderınıŋ bırı – bäişeşek. Keide ony halyq arasynda qarǧaldaq dep te ataidy. Bäişeşek erte köktemde nauryz aiynyŋ bas kezınde güldep ösetın badanaly şöp­tesın ösımdıktıŋ bırı. Bäişeşektıŋ basqa gülderden erekşelıgı de osynda: erte köktemde qar astynan qyltiyp şyǧatyn, köktemnıŋ habarşysy. Oǧan qysqy suyq, qar, tıptı köktemnıŋ yzǧary da qorqynyşty emes. Bäişeşektıŋ ormandar men jaiylym jäne şabyndyq jerlerde ösetın 10-15 türı bar. Eŋ äuelı qiiaq sekıldı jıŋışke ekı japyraǧy şyǧady. Artynan qoŋyrau sekıldı aq gül jarady. Ǧalymdar bäişeşektıŋ güldeuı onyŋ türıne ǧana emes, ösken jerınıŋ klimatyna, aua raiyna da bailanysty deidı. Sondyqtan da bäişeşek uaqytynan keşıgıp nemese erte şyǧuy da mümkın. Jalpy, bäişeşekke köp kütım körsetılmeidı. Tek adam aiaǧy tap­tamaityn jerge egıp, güldep bıtken soŋ tübın qopsytyp, qorektendırıp otyru qajet.
Altai, Tarbaǧatai, Joŋǧar jäne Ile Alatau­larynda erte köktemde güldeuge asyǧyp tūratyn äsem şöptesın ösımdıktıŋ bırı – aidarşöp dep atalady. Aidarşöp dep ataluy gül pışınıŋ erekşelıgıne baila­nysty bolsa kerek. Kültelerı syrttai qara­ǧanda ekı erındı siiaqty bolyp körınedı. Kültesınıŋ büiırlerı tütıkşe tärızdı qusy­rylyp baryp tūiyqtalyp bıtedı. Aidarǧa ūqsaityn bolǧandyqtan, ösımdık aty da aidarşöp dep atalǧan. Säuır-mamyr aila­rynda ol kök, aşyq tüstı gülderımen köz tar­tady. Aidarşöp qar ketısımen güldei beredı.
Gülder özderınıŋ ädemılıgımen ärqai­symyzdyŋ jüregımızde taza, möldır sezım­der­dı oiatady, bıraq olar da tabi­ǧattaǧy bar­lyq tırı jandar sekıldı adamnan özıne degen erekşe köŋıl böludı, qorǧaudy talap etedı.

Elmira ÖTEBAEVA,
A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ etnolingvistika 
bölımınıŋ kışı ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty,

«Ana tılı».