XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda «Baspa betin kórgen qıssa» degen aıdarmen jaryq kórgen halyqtyq týyndylardyń biri − «Aıman-Sholpan» jyry. Bul shyǵarmany eski qazaq jazba ádebı til úlgilerine jatqyzýymyzdyń sebebi, birinshiden, onyń fonetıkalyq-orfografııalyq júıesinde kóne túrki ádebı tili dástúriniń saqtalýy bolsa, ekinshiden, onyń leksıkasynda eski qazaq tili sózderi men arab-parsy elementteriniń jıi kezdesýi, sondaı-aq kóne túrki tildik jalǵaý-jurnaqtardyń ishinara ushyrasyp qalatyndyǵy.
Jyr qazaq arasynda keń taralǵan, onyń el ishinen jazyp alynǵan birneshe nusqasy saqtaýly. Olardy salystyra zerttegen ǵalym J.Júnisova bul nusqalardyń jyrdaǵy oqıǵa jelisinde, keıipkerlerdiń is-qımylynda aıtarlyqtaı aıyrmashylyq joq ekenin kórsetedi. Bulardyń barlyǵyna negiz bolǵan «Aıman-Sholpan» qıssasynyń 1896 jyly Qazanda basylǵan nusqasy ekenin málimdeıdi. Qıssa mazmuny kópshilik oqyrmanǵa etene tanys, ol bir ǵana nusqada taraǵan. Sol sebepti sıýjetti qaıta mazmundaýdyń qajeti joq.
Jyr on bir býyndy óleńge quralǵan. Keı tustarda ǵana 7-8 býyndy kúrdeli jyr úlgileri kezdesedi. Qara sóz túrinde baıandalatyn jerler óte az.
Jyr mátininde taza halyqtyq poetıkalyq teńeýler, metaforalar men obrazdy qoldanystar kóp kezdesedi: «Aq mamyqtaı bilegi», «Maıysqan jez qarmaqtaı súıegi», «Qatpaǵan qabyrǵasy jas bala edi», «Atyssaq – jaý, tabyssaq – el» nemese merýert jaldy (at), myń ala bas (túıe), janat ishik, shahı kóılek (kıim túri), t.b. Sonymen qatar qıssada osy jyrǵa ǵana tán jańa sóz tirkesteri «zań qylý», «qol júrgizý», «saǵynyń sadaqasy», «shaıtan sóz», «naq súıer», t.s.s. tirkester qoldanylǵan.
Qıssada kezdesetin naq súıer tirkesi – jańa qoldanys. Tildik qoldanysta «jel sóz», «qotyr sóz», «buzyq sóz» degen tirkester bar, al «shaıtan sóz» – osy qıssaǵa ǵana tán, jek kórý, jaqtyrmaý máninde qoldanylǵan sony tirkes.
Jyr leksıkasyn qazaqtyń tól sózderi men sóz tirkesteri quraıdy. Termınologııalyq mándi sózder óte az, bolys, batyr, baı, kedeı sııaqty saıası-áleýmettik termınder kezdesedi, alaıda «Er Tarǵyn» jyrymen salystyrǵanda, olardyń máni ózgesheleý. Batyr sózi munda ákimshilik qyzmetti bildirmeı, adamnyń sapalyq belgisin bildiredi ári ol naqty bir adamǵa – Kótibarǵa qatysty qoldanylady. Bir jerde Maman batyr túrinde qoldanylady, alaıda Maman batyrlyqtan múlde ada. «Aýqatty», «dáýletti» degen mándegi «baı» sózi Mamanǵa kóbirek kelińkireıdi, «kedeı» sózi Kótibar atymen tirkesedi. Osyǵan baılanysty «qýma kedeı», «mundar kedeı», «qý kedeı» tirkesteri qoldanylady.
Termınologııalyq sıpattaǵy sózderdiń basym bóligi úı turmysynda qoldanylatyn jáne t.b. zattarǵa qatysty. «Dúnıe», «buıym» sózderiniń maǵynasy «mal» sózi arqyly beriledi.
«Sandyq», «qobdı», «tabaq», «jaǵlan» sııaqty úı turmysynda qoldanylatyn zattarmen qatar qıssa mátininde ton, ishik, óńshapan, kámshat, jarǵaq sııaqty kıim ataýlary da kezdesedi.
Jyr mátini etnografııalyq leksıkaǵa óte baı: saba, saýyn, jamby, saýǵa, qolqa, baıǵazy, súıinshi, qalyń mal, kıit, ókil ata, t.b. Saba ataýynyń ózinen birneshe tirkester jasalǵanyn baıqaımyz: túıe moınaq, altyn pispek, t.s.s. «Saýǵa» sóziniń qatysýymen «batyrdan saýǵa suraý» sóz tirkesi jasalyp, bastapqy máninde qoldanylǵan.
Qıssa mátininde jekelegen jergilikti sózderdiń qoldanylýy qıssa avtorynyń ońtústik óńirden bolýyna baılanysty týyndasa kerek. Qant, toqash, jaǵlan, shilgir, meıman, shonuq, qama, toǵanaqtap sııaqty sózder – ońtústik óńir turǵyndarynyń tiline tán erekshelik.
Qıssa tiliniń grammatıkalyq qurylysynda qazirgi qazaq tiliniń normalarynan tys erekshelikter kezdespeıdi.
Kómektes septik qosymshalary menen, keıde men túrinde keledi, bir jerde ǵana birlán túrinde kezdesedi. Sol sııaqty jáne jalǵaýlyq shylaýynyń ornyna ýá sózi, osy silteý esimdiginiń ornyna úshbý sózi bir ret qoldanylǵan.
Al bar sózderiniń alǵyn, barǵyn, túrinde qoldanylýyn jalpytúrkilik ádebı tilge jatqyzatyn bolsaq, kósemsheniń qysqartyla qoldanylýy (alyp sóziniń ornyna ap), ń árpiniń ornyna n árpiniń jazylýyn (óleń – ólen, soń – son, qalyń – qalyn) jergilikti til erekshelikteri retinde sıpattaýǵa bolady.
«Aıman-Sholpan» qıssasynda eski jazba ádebı tildiń orfografııalyq erekshelikteri tolyǵymen saqtalǵan.
Sonymen «Aıman-Sholpan» qıssasy, joǵaryda aıtqanymyzdaı, keıingi dáýirdiń, dálirek aıtsaq, qazaqtyń batys ólkesiniń Reseıdiń qol astyna baǵynǵan XVIII ǵ. aıaq kezi deýge bolady. Oǵan jyrda kezdesetin saýda naryǵy (bazar, óndiris taýarlarynyń attary), feodaldyq ómir sýreti (baı men batyr arasyndaǵy baqtalastyq, as berý, el shabý, t.b.) jastardyń óz súıgenderine qosylý jolyndaǵy talpynystarynyń qylań berýi sekildi kórinister dálel bola alady.
Tildik jaǵynan alǵanda, jyr sol tustaǵy aýyzsha ádebı tilde jazylǵanymen, onyń orfografııasynda dástúrli túrki ádebı til zańdylyqtary saqtalǵan. Onyń sebebin biz jyr avtorynyń musylmansha oqyǵan adam bolǵandyqtan eski jazba dástúrden shyǵa almaýynan kórsek, ekinshiden, qıssa basylǵan Qazan baspasyndaǵy tatar aǵaıyndardyń da áseri bolǵanyn joqqa shyǵara almaımyz. Bir sózben aıtqanda, bul qıssa bizge eski jazba ádebı til dástúriniń birtindep aýyzsha ádebı til zańdylyqtaryna ıkemdele bastaýynyń alǵashqy kórinisi deýimizge bolady.
Babash ÁBILQASYMOV,
fılologııa ǵylymdarynyń
doktory, professor,
«Ana tili».
