Eń aldymen «Naýryz 8-9 kún boıy toılanatyn bolǵan» degen áńgimege qarsymyn. Dál osylaı toılaý dástúri bolǵanymen, ol el saltyna kirigip, jyl saıyn kesimdi túrde apta boıy toılaý ǵurpyna enbegen. Óıtkeni kóshi-qonda júrgen qazaq halqy úshin bir jyly qys qatty bolyp, maly shyǵynǵa ushyrap, turmysy jutań tartyp qalady. Endi bir jyly qystyń aıaǵy jaıyraq shyǵyp, toı toılaýǵa murshasy bolmaıdy.
Al tirshiligin tórt túlikpen tyǵyz baılanystyrǵan qazaq malyn tastap, qyzyq qýalap ketpeıdi. Qystan qysylmaı, kúıli shyqqan jyldary, ras, toıdy toıǵa ulastyryp, áldeneshe kún qatarynan toılap jatatyn zamandar bolǵanyn joqqa shyǵarýǵa da bolmaıdy. Naýryzdyń basty máni – qazaq sózdiń parqyn bilip, sózdi kıe tutyp, sózge toqtaǵandyqtan, bul kúni talaı daý men tartystyń túıinin taba alatyndyǵynda.
«Bireý men bireýdiń» arasyndaǵy bitispeı kele jatqan, kek aldy, sońy nasyrǵa shapqan arazdyq dál osy naýryz kúni jaımashýaqtalyp, eki jaq bitisedi. Al qazaq halqy úshin adam men adamdy, kóńil men kóńildi jaqyndastyratyn – enshisi bólinbegen aq dastarhany.
Naýryzda ádet-ǵuryp pen jón-joralǵylardyń kóp bolatyny da sondyqtan. Aǵaıyn arasyndaǵy birlikti bárinen bıik qoıyp, arazdasqandardyń atajaý, alakózge aınalmaýyn qalaǵan, araǵaıyndyq júgin kóterýdi adamdyq paryzy sanaǵan danagóı janashyry daýkestiń ózin qarsy jaq dushpanynyń úıine ertip kelip, ekeýiniń ortasynda otyryp qabyrǵaly sózin salmaqtap aıtyp, renjiskenderdiń ashýyn aqylǵa jeńdirtken. Al «aldyna kelse, atasynyń da qunyn keshetini» qazaq úshin qaǵıda, buljymas zań. Qazaqtyń ejelden bereke men yntymaqqa úıirilgen halyq ekendiginiń eń uly aıǵaǵy da, mysaly da osy – Naýryz.
Úrkerdiń jerge túsýi. Ejelgi jyl sanaýshylardyń esebinshe, Úrker kúzdiń basynda shyǵystan, qystyń basynda tóbeden, kóktem kezinde aspan etegine deıin alasaryp, al jazda tipti batyp ketedi eken. Naýryzdaǵy kún men túnniń teńelýi dál osy tabıǵat ereksheligine tikeleı baılanysty. Bul shaq qyryq kúnge sozylyp, ony halqymyz «Qyryq kún shilde» nemese «Úrkerdiń jerge túsýi» dep ataǵan. Kóktem kezinde, ıaǵnı naýryzda kún joly Úrkerdiń ústimen ótip, onyń qos juldyzy buqanyń múıizderi qusap kún jolynyń eki jaǵynan qyltıyp kórinedi. Buǵan oraı halqymyzdyń «Álemdi kók ógiz múıizimen kóterip tur» degen nanymy da bar.
«Shúlen tartý». «Shúlen» dep baı, myrza adamdy aıtady. Naýryzda ógiz soıatyn osyndaı qoly uzyn, jomart jandar aǵaıyny men aýyldastaryn «jýannyń jińishkerip, jińishkeniń úziletin» kóktemniń kókózek shaǵynda áldendirip, kótermeleý úshin narqazandarǵa múshe-múshe etin saltyrtyp, «shúlen tartady». Aýyldyń aqsaqaldaryna ógizdiń shekesi tartylady. Myrzalyqpen berilgen asty «shúlen tartý» deıdi.
«Bel kóterer». Qystan shyqqan soń jazǵyturym el eńse kóteredi. Naýryz bastalmaı turyp bir aptadaı ýaqyt buryn aǵaıyn-týǵan, aýyldastar qushaqtasyp «kórisedi». Er adamdar men balalar birin-biri yrǵap, bel kóterisedi. Qystan qalaı shyqqanyn qoń etine qarap baıqaıtyn salttyń túri. «Qys ketti, jaz keldi, endi eńsemiz kóteriledi» degen qýanysh belgisi. Qazaqtyń turmys-saltynda jıi qoldanylady.
«Toı tarqar». Birneshe kúnge sozylǵan toı da tarqaıdy, toı tabaǵy jıylady. Aǵaıyn bir-biriniń amandyǵyn kórip, kóńil toǵaıtady. Ólige salaýat aıtylyp, aqsaqaldar tirige bata beredi. Oǵan shapan jabylady.
«At teri». «Aıdaboldyń asynda shappaǵanda, ákeńniń basynda shabasyń ba?» degen qazaq Narýyzdyń qyzyǵy úshin baryn salady. Naýryzdyń ózi qydyrýdan bastalady. Kúıli qazaq bolsa jeke atqa minip, jaǵdaıy tómen qarashasy bir atqa ekiden mińgesip, aýyl-aýyldy aralap kóje iship, kókpar, báıge, aýdaryspaq, kúres uıymdastyryp, qyzyqqa batady. Buǵan deıin ónerin ortaǵa salyp, oza shapqan darabozdarǵa, qarsylasynyń jaýyrynyn jerge tıgizgen balýandarǵa, tipti taıy ozyp kelgen jas balaǵa da «at teri» dep syılyq bergen.
Serik QAPShYQBAEV, aqyn
