– Sońǵy kezderi qazaq tarıhyna qatysty sýretterdi jıi jarııalap júrsiń. Eldiń ańsar-yqylasy jaman emes. Tarıhı sýretterdi qaıdan alasyń?
– Tarıhtyń aınasy – fotoshejire. Tarıhty bilýge degen yntyzarlyq fotoderekterdi zertteýge alyp keldi. Nátıjesi jaman emes, birneshe albomǵa júk bolarlyq mol qazyna tabyldy. Olardyń keıbirin feısbýktaǵy paraqshama jarııaladym. Kóptegen tarıhı tulǵalardyń sýretteri tabyldy.
Keıbir sýretterge qatysty arnaıy maqalalar jazyldy, telearnalar sıýjet túsirdi. Men tarıhshy ne etnograf emespin, jýrnalıstpin. Sondyqtan, ol sýretterdi áleýmettik medıa nemese dástúrli pýblııstıka tilimen jetkizýge tyrysyp júrmin.
Pyshaqtyń eki qyry bar ǵoı. Sol sııaqty, ınternettiń de jaqsy jáne jaman jaǵy bar. Bul endi ony ózimizdiń qalaı paıdalanǵanymyzǵa baılanysty. Internetti durys paıdalansań, onda mol azyq jatyr. Sol azyqtyń biri – osy fotosýretter. Qazir túrli arhıvter, mýzeıler, kitaphanalardyń saıttary bar. Sýretterdiń kóbin solardan alyp júrmin. Máselen, Peterbordaǵy Antropologııa jáne etnografııa mýzeıiniń saıtynda qazaq tarıhyna qatysty óte kóp sýret bar. Munda qazaqtyń etnografııasyna qatysty myńdaǵan fotosýret saqtalǵan. Sol sııaqty, AQSh-tyń Kongress kitaphanasynda, Franııanyń ulttyq kitaphanasynda qazaqqa qatysty túrli albomdar men fotoderekter saqtalǵanyn aıta keteıin.
Baqýatty qazaqtar
– Bul fotolarǵa qaraǵanda negizinen HIH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń basyndaǵy kezeń ekeni bilinedi. Fotoarhıvterdiń buǵan deıingi izdeýshileri bolyp pa?
– Qazaqtyń tarıhyna qatysty sýretterdiń kópshiligi dál osy kezeńde túsirilgen. Fotografııanyń tarıhy da osy kezden bastalady. Qazaq dalasyna HIH ǵasyrdyń ortasynan bastap kóptegen fotograftar kelgen. Olar jaı fotograftar ǵana emes, saıahatshylar, zertteýshiler, etnograftar boldy. Ishinara áskerı adamdar, barlaýshylar da qazaq dalasyn sýretke túsirip, ıllıýstraııasyn beınelep tarıhta qaldyrdy. Keı sýretter arnaıy ekspedıııalardyń nátıjesinde túsirilgen. Máselen, 1851 jyly jaryqqa shyqqan sýretshi A.Pomeranevtiń albomyn alaıyq. Bul albomnyń qazaq úshin qundylyǵy sonda, qazaqtyń biraz tulǵalary beınelengen. Munda «Bolshoı ordy Sýltan Mamyr-han Rýstemov» degen sýret bar. Sýrettegi Mamyrhan sultan – Abylaı hannyń tikeleı urpaǵy. Abylaıdyń Babaq hanymnan (Qashqar beginiń qyzy) týǵan Rústem degen uly bolǵan. HIH ǵasyrdyń basynda Rústem sultan arǵyn rýy men Kókshetaý ýezin basqarǵan. Sýrettegi Mamyrhan sultan sol Rústemniń uly.
Sol sııaqty Samýıl Dýdın, Aleksandr Melkov, K.V.ennıkov, P.Kosharevtiń sýretteri arqyly baıyrǵy qazaqtardyń tynys-tirshiliginen, olardyń etnografııasynan habardar boldyq. General Kaýfmannyń basshylyǵymen qurastyrylǵan «Túrkistan albomynda» da qazaq tarıhyna qatysty qundy sýretter bar.
Etnograf, fotograf Samýıl Dýdın 1899 jyly Semeı óńirine fotoapparatyn saılap barǵan. Osylaısha, qazaqtyń kúndelikti ómirine, turmys-tirshiligi men ádet-ǵurpyna qatysty kollekııalar jınaqtady. Dýdınniń kollekııasyndaǵy qazaq turmysyn beıneleıtin fotosýretter retinde asyq oınap júrgen balalardyń, dáret alyp, namaz oqýǵa nıettengen erlerdiń, sabyn qaınatyp, sıyr saýyp, jún sabap otyrǵan ájelerdiń, kúresken balýandardyń, etikshiniń, dombyrashynyń, kıiz úıdiń ishki kórinisiniń sýretterin ataýǵa bolady. Odan bólek, órnekti kebeje, adalbaqan, aǵash aıaqtar, tostaǵandar, erlerdiń bas kıimi, oqshantaıy, kise belbeý, áıelder áshekeıleri, syrǵalar, júzikterdiń de sýreti bar.
Dýdın osy ekspedıııasy kezinde Baıanaýylda bolyp, ataqty Musa Shormanovtyń aýylyna túsken. Musanyń aǵasy Isa aqsaqal aýyldyń aýqatty baılarynyń biri eken. Sol kisiniń úıinde bolyp, otbasy múshelerin sýretke tartqan. Sýretshiniń kollekııasyndaǵy «Domashnıı kostıým bogatoı zamýjneı jenıny», «Bogataıa kazashka s detmı», «Svadebnaıa senka», «Semıa bogatogo kazaha» degen sol kezdegi sýretter. Máselen, «Domashnıı kostıým bogatoı zamýjneı jenıny» degen aq kımeshek kıgen qazaq áıeliniń sýretin alaıyq. Bul áıel Isa aqsaqaldyń kelini Maǵıda Shormanova eken. Maǵıdanyń anasy Bádigúl – Shyńǵys Ýálıhanovtyń qyzy. Demek, bul kisi Shoqannyń jıeni.
Mamyrhan sultan
1908-1909 jyldary K.V.ennıkov Aqmola oblysyna qarasty Atbasar, Petropavl ýezderinde boldy, al 1910 jyly Semeı oblysynyń Pavlodar ýezine ekspedıııaǵa shyqty. Osylaısha, ol da qazaqtyń ómirine, malsharýashylyǵyna, turmys-kásibine qatysty sýretter men jádigerlerge qol jetkizdi. Máselen, K.V.ennıkovtiń Kýnstkamerada saqtalǵan «Semı sýltanov Ablaevyh», «Sýltany s jenamı ı dochermı», «Sýltany ı kazahı» degen sýretteri bar. Mundaǵy sultan Abylaev ta – Abylaı hannyń urpaǵy. Ol joǵarydaǵy aıtqan Maǵıdanyń týǵan aǵasy, ıaǵnı Bádigúldiń uly. Bul kisi qazaq aýyldaryn aralap, mádenı-aǵartýshylyq jumyspen aınalysqan eken. Tipti óziniń bir úıin mektepke aınaldyryp, qazaq balalarynyń kózin ashqan.
1871-1872 jyldary general-adıýdant Konstantın Fon Kaýfmannyń buıryǵymen N.Nehoroshev, P.Prıorev jáne G.E.Kryvov qazaq dalasynda bolyp «Túrkistan albomy» jınaǵyn jasady. Bul albomda joǵarydaǵy úsh adam túsirgen Ortalyq Azııa aımaǵyn mekendegen halyqtardyń qolóneri, ónerkásibi, sharýashylyǵy, mádenıeti, sonyń ishinde mádenı, arheologııalyq, etnografııalyq eskertkishterine qatysty fotosýretter jarııalanǵan. Mine, osyndaı sýretter arqyly túrli tyń derektermen tanysyp otyrmyz.
Ras, sońǵy kezderi bizdiń elimizde de qazaq fototarıhyna qatysty kóptegen albomdar, tarıhı kitaptar jaryq kórdi. Kóne sýretterdiń birazy sonda jarııalandy. Demek, fotoarhıvterdiń izdeýshileri buryn da bolǵan, qazir de bar degen sóz. Degenmen, óz basym buryn eshqaıda jarııalanbaǵan sýretterdi tanystyrǵym keledi. Jáne ol maqsatym jaımen oryndalyp ta júr. Ár sýrettiń artynda bir qazaqtyń, bálkim júz qazaqtyń taǵdyry jatqan bolýy múmkin. Biz tanymaı júrgen, biraq qazaq úshin qanyn bergen tarıhı tulǵalar qanshama? Solardy tapsam, qazaqqa qaıta tanytsam deımin.
Álıhan Bókeıhannyń jańa sýreti
– Fotolardy izdeýge qulshynysyń qalaı oıandy? Eski sýretterdi kórgende sol kezeńdegi qazaqtardyń qandaı qasıetterin, erekshelikterin baıqaı aldyń? Ózińe erekshe áser etken sýret boldy ma?
– Mektep kezinde tarıhty súıip oqydym. Sol kezdiń ózinde tarıhqa qatysty keıbir derekterge kóńilim qanbaıtyn. Qaıta-qaıta túrli suraq qoıyp muǵalimdi mezi etetinmin. Olardy da túsinýge bolady, oqýlyqta ne jazylsa sony aıtýǵa májbúr. Keıin Almatyǵa kelip, ýnıversıtetke tústik. Basqa derekterde ne jazylǵanyn salystyryp oqýǵa tyrystym. Osylaısha, fotoshejireler álemine qalaı kirip ketkenimdi ózim de baıqamaı qalyppyn.
Eski sýretterdi kórgende sol álemge, sol kezeńge ótip ketkendeı kúı keshesiń. Tarıhty kitaptan oqý bir basqa. Al fotosýretten kórýdiń áseri múldem bólek.
Fotodaǵy qazaqtan ne baıqaǵanymdy aıtaıyn ba? Báriniń kózinde muń bar sekildi. Tipti eńbektegen balaǵa deıin erkindiktiń ne ekenin bilmeıtin torda qamalǵan qus sekildi kórinedi maǵan. Aq patshadan zábir kórgen, azattyq ala almaı qor bolǵan qazaqty kóremin.
Ras, keıbir sýretterdegi qazaqtar aıbyndy kórinedi. Qusasyn bildirgisi kelmeıtin qazaqtyń qaısarlyǵyn kórsetkisi kelgendeı. Máselen, Reseıdiń Mármar saraıynda saqtalǵan Eset batyr Kótibarulynyń sýretin alyp qarańyzshy. Janarynda jasyrylǵan jumbaq bar. Patshanyń qylyshy tóbesinde oınasa da, jigerin jasytpaǵan. Sondaı qaıratty, minezdi. Bul sýret Romanovtardyń tuıaǵy – Konstantın Nıkolaevıch pen Konstantın Konstantınovıchke tıesili fotoqujattar arasynan tabyldy.
Sýrettiń anyqtamasynda «Iset Kýtebarov, Chıklınskogo roda, kırgız. Batyr, ızvestnyı po vseı Zaýralskoı stepı» degen jazý bar. Sýretti 1858 jyly
Qazaq dalasyna kelgen graf, polkovnık N.P.Ignatev pen artıllerııa podporýchıgi Mýrenko túsiripti. Sol sııaqty Kýnstkamerada saqtalǵan Maǵıda Shormanovanyń sýretinen de qazaq áıeline tán bııazylyqty, ımandylyqty baıqadym.
Álıhan Bókeıhannyń jıynǵa qatysqan sáti
– Jýyrda Álıhan Bókeıhannyń buryn belgisiz bolyp kelgen birneshe sýretin jarııaladyń. Bizde alashtanýshy ǵalymdar, alash taqyrybyna qyzyǵatyn izdenýshiler kóp qoı. Osy sýrettiń tarıhy men mańyzy jaıly aıta ketseń.
– Revolıýııaǵa deıingi jyldary Peterborda Karl Býlla degen fotograf ótken. Ony orystar «reseılik fotoreportajdyń atasy» sanaıdy. Mine, sol kisi Álıhandy Birinshi Dýma depýtaty bolǵan kezinde sýretke tartypty. 1906 jyly Álıhan tórt aıdaı túrmede otyryp, Peterborǵa endi jetem degende patshanyń úkimimen Dýma taratylǵan. Buǵan qarsy bolǵan Dýmanyń birneshe depýtaty narazylyq aktisin qabyldaý úshin Fınlıandııanyń Terıokı mekenine jınalǵan. Sol eks-depýtattardyń arasynda bizdiń Álıhan atamyz da bolǵan eken. Olar halyqty patshanyń buıryǵyna baǵynbaýǵa shaqyryp, «Vyborg úndeýine» qol qoıǵan. Terıokıdegi osy tarıhı sátti Karl Býlla bastan-aıaq sýretke túsirgen eken. «Iskry» jýrnalynyń 1906 jyldyń 30 maýsymyndaǵy №30 sanynda «Vyborg úndeýine» qatysty birneshe sýret jarııalanypty. Jýrnaldyń 389-betinde baq ishinde jınalys quryp jatqan eks-depýtattardyń sýreti berilgen. Arasynda Álıhan Bókeıhan da bar eken. Atamyz oryndyqqa jaqsylap jaıǵasyp, qyrynan qaraǵan kúıi tereń oıǵa batyp ketipti. Taǵy bir sýrette Álekeń «Vyborg úndeýi» jarııalanǵan gazetti qoltyǵyna qysyp, temekisin tartyp tur. Endi bir sýrette dastarqan basyna jaıǵasqan. Bul sýretter buryn qazaqqa múldem beıtanys bolyp keldi. Sondyqtan, Álıhan atamyzdyń mereıtoıyna jasaǵan syıym bolsyn dep elge tanystyrdym.
Qazaq hany jubaıymen
– Muraǵattardan tabylǵan sýretterdiń derek-dáıekterin tereńirek zerdeleý múmkin be? Bizde sonymen aınalysatyn ǵylym ıakı izdenýshi-ǵalymdar bar ma?
– Qazaq fotoshejiresin zerttep júrgen ǵalymdar bizde bolýy kerek. Ol jaǵyn anyq bilmeımin. Óz basym fotoshejirege jýrnalıst retinde qyzyǵýshylyq tanytyp júrmin. Arnaıy ǵylym retinde damytýdy tarıhshy, etnograftardyń enshisine qaldyrǵanymyz durys bolar. Al jalpy zertteımin degen adam úshin bul qyzyq ta qıyn taqyryp. Qyzyǵy sol, izdengen ústine izdene beresiń. Tyń derekterge qanyǵasyń. Qıyny sol, uzaq proesterdi bastan ótkerýge týra keledi.
Jalpy, meniń oıymsha, qazir tarıhty tanystyrýdyń jańa úlgisi jasalý kerek sekildi. Tarıhty fotosýrettermen, kartınalarmen, ıllıýstraııalarmen qabysa túsindirse, jastardyń qabyldaýyna, este saqtaýyna jaqsy áserin tıgizer edi. Ásirese, fototarıhty longrıd sekildi zamanaýı formattarǵa salyp usynsaq, tipten qatyp keter edi. Bul endi bolashaqta jasalatyn qadamdar dep bilemin. Elimizdegi mýzeılerdi de modernızaııalaý qajet! «Mýzeı túni» degen sekildi jańa izdenisterge barmasa bolmaıdy. Qazaqty óz tarıhyn bilýge qyzyqtyra almasaq, tarıhtan sabaq almasaq, erteń ult retinde uıysýymyz qıyn bolady.
Suhbattasqan T. TAŃJARYQ,
"Qala men dala".
